Wiesław Sielanka Krakowska W Pięciu Aktach 6c61p

The Project Gutenberg EBook of Wieslaw, by Kazimierz Brodziñski This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.net Title: Wieslaw sielanka krakowska w piêciu aktach Author: Kazimierz Brodziñski Release Date: January 19, 2009 [EBook #27835] Language: Polish *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK WIESLAW *** Produced by Ewa Jaros and the Online Distributed Proofreading Team at http://dp.rastko.net/

BIBLIOTECZKA UNIWERSYTETÓW LUDOWYCH I MŁODZIEŻY SZKOLNEJ—145

KAZIMIERZ BRODZIŃSKI

WIESŁAW

SIELANKA KRAKOWSKA W PIĘCIU PIEŚNIACH

WARSZAWA

NAKŁAD GEBETHNERA I WOLFFA KRAKÓW—G. GEBETHNER I SPÓŁKA

1910

Cena 6 kop., 16 hal.

KRAKÓW—DRUK W. L. ANCZYCA I SPÓŁKI.

Spis treści

I. II. III. IV. V. DOBRANOC WIESŁAWOWI. BIBLIOTECZKA UNIWERSYTETÓW LUDOWYCH. PRZYPISY. Uwagi do wydania elektronicznego

I.

Z żoną Stanisław wychodzi z komory, Wnosi do izby dwa pieniężne wory; Czterysta złotych ułożył na ławie I tak powiada: »Zgarnij to, Wiesławie, Jedź do Krakowa, a za te talary[1] Kup mi dwa konie i wybierz do pary. Syn mój jedyny na wojnie zabity, Mnie schyla niemoc i wiek nieużyty, Nie mam z chudobą poufać się komu, Ty prawą ręką stałeś mi się w domu; Po mojej śmierci, tyś rodziny głowa, Jeśli, daj Boże, córka się uchowa,— Ma lat dwanaście, nieskąpo urody, Możesz jej czekać, sameś jeszcze młody«. —»Tak jest, dla ciebie (Bronisława powie) Strzegę tej córki, jakby oka w głowie. A cóż droższego mieć możesz od matki? Jedneć to moje przed grobem dostatki«.

Bronika matkę objęła za szyję I wstyd rumiany na jej piersi kryje, Lecz pusty uśmiech zwraca na Wiesława. A dalej smutna rzekła Bronisława: »Miałam ja drugą, litościwy Boże, Oko się za nią wypłakać nie może: Zaledwie piąty kwitnął owoc sadu, Gdy mi zniknęła, jako cień, bez śladu. Już to dwunastym liściem wiatr pomiata, Jak myśli matki zatruwa jej strata. Gdy wojna[2] polskie dobijała plemię, W pustkach wsi stały, a odłogiem ziemie, Okolnych lasów i wiosek pożary Gniewu Bożego zwiastowały kary. Z wiatrem, co strzechy i konary walił, Do nas wróg przybył i wioskę zapalił. Dzień to był sądu! Śród płaczu i gwaru, Wśród ciemnej nocy, wichrów i pożaru Razem rolnicy ku obronie bieżą, Razem się wojsko ciśnie za grabieżą; W tej walce z dymem poszła nasza strzecha.

Wtedy mi córka, jedyna pociecha, Znikła bez śladu. Przez długie ja czasy Chodziłam za nią na wioski i lasy, Ale, jak kamień do Wisły rzucony, Zniknęła wiecznie; głuche wszystkie strony. Co rok do kłosów przychodzą oracze, A ja dziecięcia nigdy nie zobaczę. Na świat szeroki próżno rzucać oko, Świat nie pocieszy, a niebo wysoko. Niech wola Boska będzie, Boska chwała!— Ciebiem ja za nią, synu, wychowała; Bo gdzie sierota przyjęta pod strzechę, Tam z niebem bliższy Bóg zsyła pociechę. Może też moje utracone dziecię Podobnie kędyś na szerokim świecie Litość znalazło, żyje gdzie u matki, Pomiędzy własne policzone dziatki. W takiej ja myśli po ojców twych stracie Ciebie małego wychowałam w chacie. Litość za litość.—Niebieska opieka Tajnie nagradza uczynki człowieka.

A jeśli ziemia strawiła jej kości, Swobodna dusza w krainach przyszłości Igra wesoło przy niebieskiej Matce I łaskę nieba zwabia naszej chatce«.

Tu Bronisława zalała się łzami; Rade łzy płyną za matki myślami. Płakała zaraz i córka przy boku. Lecz łzy, męskiemu nieprzystojne oku, Kryjąc, Stanisław karci smutek żony: »Jaki los w niebie komu naznaczony, Próżno się troskać; Bóg, siedząc wysoko, Nad całym światem opatrzne ma oko, Wszakże On ojcem wszędzie i na wieki, Cóżby zdołało ujść jego opieki? Lepsze nad smutek ufanie pobożne. Idź, Wiesławowi przygotuj nadrożne![3] A ty pośpieszaj i chroń się przygody, Bo zawsze wiele ufa sobie młody; Przywieź twej przyszłej podarunek z drogi!« Wiesław obojgu kornie ścisnął nogi

I wyszedł z chaty, przenikniony cały, Że takich ojców niebiosa mu dały.

II.

Już miły wieczór uśmiechał się ziemi, Gdy wracał Wiesław z końmi kupionymi. Z przydrożnej wioski rozlega się granie, Słychać wesołe pląsy i śpiewanie, Parskając, konie bieżą po gościńcu, Widać dziewoje przy rucianym wieńcu, Biją drużbowie w podkówki ze stali, A gdy wędrowca mile powitali, Tak rzekł starosta[4], zarządca wesela: »Dobrze to w każdym znaleźć przyjaciela! Witajcież do nas, wy z Proszowskiej ziemi![5] Nie chciejcież gardzić dary ubogimi. Pożyjcie z nami, czem tu gospodarzy Wdzięczna prac rola i dobry Bóg darzy. Napatrzycie się krakowskim dziewojom, Rozlicznym tańcom i przecudnym strojom; Wreszcie i w tany puścić się nie szkodzi, Bo choć strudzeni, widzę, żeście młodzi«.

Na to Halina przystąpiła młoda, W całem weselu najpierwsza uroda; Wstydzi się, wstydzi, jednak przed nim staje, Ciasto z koszyka i owoc podaje: »Obcy wędrowcze! jużci przyjąć trzeba Naszych owoców i naszego chleba!« A przytem uśmiech jakowyś uroczy Zwrócił na siebie wędrownika oczy, I zwrócił tyle, że odtąd jedynie Okiem i duszą został przy Halinie. Wchodzi do izby na wesołe tany Z kubkiem od drużbów Wiesław powitany; Potem starosta, zarządca wesela, W te słowa drużbom porady udziela: »Jużci pierwszeństwo zostawcie obcemu, Niech idzie w tany, niech też po swojemu Skrzypkom zanuci, dziewoję wybierze; Bo z obcym trzeba uczciwie i szczerze«. I wybrał druchnę , której wdzięk uroczy

Zwrócił na siebie wędrownika oczy. Naprzód wychodzi, przed muzyką staje, Halina w pląsach rękę mu podaje; Za nim się wkoło młodzieńcy zebrali, Nucą i biją w podkówki ze stali. Wiesław się za pas ujął ręką prawą, Zagasił wszystkich poważną postawą, W skrzypce i basy sypnął grosza hojnie, Ojcom za stołem skłonił się przystojnie. Halina pląsa z miną uroczystą, Oburącz szatę ująwszy kwiecistą, On tupnął, głowę nachylił ku ziemi I zaczął nucić słowy takowemi:

»Niechże ja lepiej nie żyję, Dziewczę, skarby moje, Jeśli kiedy oczka czyje Milsze mi nad twoje! Patrzajże mi prosto w oczy, Bo widzi Bóg w niebie, Że mi ledwo nie wyskoczy

Serduszko do ciebie!

Bierze Halinę i tak wokoło, Przodkując drużbom, tańczy wesoło; A gdy ku skrzypcom znowu powróci, Staje i w pląsach tak dalej nuci:

»Czemuż ja w proszowskiej ziemi Małe zaznał dziecię? Byłbym między krakowskiemi Najszczęśliwszy w świecie! Krew, nie woda, ludźmi włada, Bo któż sercem rządzi? Człowiek pragnie i układa, A wszystko Bóg sądzi«.

Halina w pląsach przed nim ucieka, On, w ręce bijąc, goni z daleka. A gdy dogoni, z ujętą wróci, Staje i w pląsach tak dalej nuci:

»Nie uciekaj, dziewczę lube, Moje sto tysięcy! Dogonię ja moją zgubę I nie puszczę więcej!

Krąży ptaszek w szumnym lesie, Gałązek się czepia, Aż dognany, piórka niesie, Gniazdeczko ulepia«.

Sam teraz w pląsach przed druchną stroni, A ona za nim poskocznie goni, I, dogoniony, gdy znowu wróci, Staje i w pląsach tak przed nią nuci:

»Gospodarzu, nie dasz wiary, Jak konie opłacę: Wydałem ja twe talary, Moje serce stracę.

Grajcie, skrzypki, bo się smucę W opłakanym stanie; Z konikami ja powrócę, Serce się zostanie«[6].

Dłoń mu podała, a on wokoło, Przodkując drużbom, tańczy wesoło, A gdy do nowej piosneczki stanie, Skrzypek drzemiący zakończył granie. Na to Halina, zapłoniona cała, Między teścine za stół uciekała; Wiesław staroście i matkom się kłania; Słychać wokoło pokątne szemrania. Długo się Wiesław gościnnie weselił, Już się też dzionek nad górami bielił; Pożegnał wszystkich w zasmuconym stanie, Wciąż mając w uszach i śpiewki i granie; W sercu niepokój, a myśli jedynie Krążą niewolne przy pięknej Halinie.

III.

Pospieszał Wiesław i lasem i polem, Ale się ostać nie może przed bólem: Bo kiedy miłość raz w sercu osiędzie, Daremny namysł i rozsądek będzie. Przeto, co myślał, co czynić przystało, Stanowi wyznać otwarcie i śmiało.

Oczekiwany, wjechał do podwórka, Wybiegł Stanisław, i matka, i córka, Głaszczą koniki i wiążą u płotu, Cieszą się wszyscy z prędkiego powrotu, Z taniości kupna i koników radzi; Sam je Stanisław do stajni prowadzi, Rychłą wieczerzę rozkazuje matce. Skoro milczący Wiesław usiadł w chatce, Matka go z córką o zdrowie pytały; Milcząc, Bronice dał gościniec[7] mały.

Przybył też razem i sąsiad ciekawy, Dobry do rady, dobry do zabawy, Jan, co za stołem niejednym już siadał, Jak mądrze myślał, tak i prawdę gadał. Ale się wszystkim dziwno wydawało, Że Wiesław smutny i mówi tak mało. Wszedł i gospodarz, do stołu zasiedli, Skromną wieczerzę przy rozmowach jedli; Matka zaś oka nie spuści z Wiesława, Dziwną w nim jakąś odmianę poznawa: »Powiedz nam, mówi, co tobie się stało, Że smutny siedzisz i mówisz tak mało? Milczący zawsze sam sobie zaszkodzi, Nigdy młodemu skrytość się nie godzi«.

On spuścił oczy, wstydem się zapłonił, Stanisławowi do nóg się pokłonił I zaczął mówić słowy takowemi: »Prawda, że szczerze trzeba ze starszymi, Oni porywczej młodości wybaczą I mądrą radę zawsze podać raczą.

Czemużem w domu nie został na wieki, Wdzięczny łask tylu i waszej opieki? Przy waszym pługu chodziłbym spokojny, Anibym zaznał trudnej z sercem wojny; Lecz darmo człowiek sam o sobie radzi, Inaczej myśli Bóg o swej czeladzi; Prędki, bez wieści spada wyrok Boski. Na mojej drodze, pośród jednej wioski Poznałem druchnę , której wdzięk uroczy Zabrał mi serce i zniewolił oczy, I tyle sprawił, że odtąd jedynie Sercem i duszą jestem przy Halinie.

Ojcowie moi już królują w niebie, Wyście sierotę przyjęli do siebie, Nie żałowali ni trosków[8] ni chleba, Uczyli pracy i bojaźni nieba; Dziś jedynaczkę córkę w swojej chacie

Dla mnie w zamęźcie i z wianem chowacie. Jeszcze—mówicie—byłem dzieckiem małem, Gdy ją w tych kątach sobie kołysałem. Ni mię niewdzięczność, ani harda dusza Odkryć przed wami tę boleść przymusza, Ale mi rada niedościgła w niebie Was każe smucić, a zawstydzić siebie. Puśćcież mię, puśćcie z rękoma gołemi! Pracować będę pomiędzy obcymi; Bo bez Haliny nic już nie zarobię, Niezdatny ludziom i niemiły sobie, Prędkobym znalazł koniec życiu memu. Pobłogosławić chciejcież więc biednemu, Bo ten przed nędzą nigdzie się nie schroni, Kogo przekleństwo dobroczyńców goni. Sprawcie, Bóg za to niech będzie nad wami!«

Tu Bronisława zalała się łzami;

Bronika patrzy dużemi oczyma, Ciekawość tylko na jej ustach trzyma Uśmiech pustoty; ale gdy ujrzała, Ze tu i Wiesław i matka płakała, Wnet Bronisławę objęła za szyję I łzy niewinne na jej łonie kryje.

Stanisław, milcząc, podparł siwą głowę I po ojcowsku rzekł słowa takowe: »Kiedy twój ojciec żegnał ziemskie życie, Ciebie mi oddał, jak za własne dziecię; Tak cię też kocham—i widzi Bóg w niebie, Że nic milszego nie miałem nad ciebie;

A ty, niepomny, że mię starość gniecie, Chcesz na przygody puszczać się po świecie, Chcesz mię opuścić za to, żem cię chował, Żem tobie córkę i dom mój hodował? Nieszczęście wniesiesz do każdego domu, Gdy mnie zostawisz śród żalu i sromu; Młody, niebaczną wziąłeś przed się drogę,

Ja cię przeżegnać[9], ja puścić nie mogę!«

Tu żona, płacząc, wyszła za próg chatki, Bo czuła razem srom i miłość matki; Za nią Bronika z trwogą i łzą w oku. Wiesław, twarz kryjąc, stał kornie na boku. Płakali wszyscy, Jan milczący siedział, Gdy się namyślił, tak mądrze powiedział: »Stary młodemu wyrozumieć nie chce, Młodego nowość i swoboda łechce; Zwiąż go miłością i osyp go zbiorem, On dalej patrzy, bo mu świat otworem; Nieszczęściem jemu najmilsza niewola. Tak i na wiosnę ptak okrąża pola, Płochy i dumny, ufny w siłę młodą, Rzeki i skały przebywa z swobodą, Aż miłym głosem zwabiony—zostaje I odtąd jedne zamieszkuje gaje, Gdzie lube szczęście i pokój znachodzi. Te prawa mają, tę naturę młodzi! Za nic już wszystko, gdy na całe życie

Wolną mu teraz drogę zagrodzicie. Nie w nim też może dla Broniki szczęście— Z woli ma płynąć niewolne zamęźcie ; Jako kwiat, córka obcej ręki czeka, I traf młodzieńca przyniesie z daleka; Dlatego dajcie wolność Wiesławowi, O własnem szczęściu niechaj sam stanowi!«

Na to Stanisław: »Mądrze wy mówicie, Ale nie znacie, co to stracić dziecię; Dlaczego ojciec w troskach życie trawi, Czem się wiek długi utroska, ubawi, Z czem żyć nawyknie i pracować w domu, To weźmie przybysz, nieznany nikomu; Weźmie dobytek, krwawo dochowany, Gołe i głuche zostawuje ściany, Gdzie zapomnieni, samotne łzy sączą, Gdy córkę z obcym obowiązki łączą; Przeto już z dawna były myśli moje,

Bym ich przy sobie połączył oboje, Ażeby matka kiedyś, po mej stracie, Teścinej w obcej nie służyła chacie; Lecz myśli niczem, gdy Bóg nie dozwoli; Przeto Wiesławie, zostawiam twej woli: Uprośże Jana, wezwij jego rady; Może sam z tobą uda się na zwiady. Może się wszystko inaczej wyświeci: Co z wiatrem przyszło, to z wiatrem przeleci. Lecz jeśli przyszła serce tobie święci, Jeśli rodziny poznasz dobre chęci, Uproś sąsiada, niechaj zacznie swaty. Jak syn synową, przywiedź mi do chaty«.

IV.

Idzie Jan z tęsknym Wiesławem na zwiady, Wiesław daleko przed nim znaczy ślady, Bo go i miłość i młodzieńcza siła Przez góry, doły, prędzej prowadziła; A kiedy przyszli, gdzie mieszkała córka, Taką pieśń nucą za płotem podwórka:

Kwiatami grzęda osnuta, Kwitnie rozmaryn i ruta; Na okienku wianek leży, Jest tu córka dla młodzieży.

Przyjdzie młodzian z obcych błoni Ojcu, matce się pokłoni; Zerwie panna swoje kwiaty, Do teściowej pójdzie chaty.

Raz ostatni, rozmaryny,

Uwieńczycie skroń dziewczyny! Zielona ruto na grzędzie[10], Nikt cię polewać nie będzie!

Schludna chatka, choć uboga, Za rządnością pomoc Boga. Skrzeczy sroka na jaworze[11], Panna stroi się w komorze.

Otwierajcie! przyszli goście, I ochoczo w dom zaproście; Chociaż obcym, bądźcie radzi, Dobra nas tu chęć prowadzi«[12].

Wyjrzała oknem od kądzieli matka. Skrzypła zapora, otwarła się chatka, Wszedł Jan sędziwy, Wiesław okazały, Głową wyniosłą dosięgnął powały[13]. A matka rzekła: »Witajcie nam, goście, Siądźcie i z Bogiem dobrą wieść przynoście!« Z komory wyszła Halina z rumieńcem,

Skłoniła głowę przed znanym młodzieńcem, A Jan powiedział: »Oj! widzę, że godne I starca drogi lica tak urodne«. Kiedy Halina słyszy taką mowę, Rumianych wdzięków przybyło połowę; Koszyk podróżny zdejmuje z młodziana, Bierze i laskę sędziwego Jana, Wnet czystą ławkę do stołu przynosi, A matka gości do spoczynku prosi; Mówi do ucha wstydliwej Halinie: Niech się roznieci ogień na kominie, Niech będzie rychło wieczerza gotowa!«

Jan, gdy odpoczął, w te przemówił słowa: »Wszak gospodyni przez to nie obrażę, Czyniąc, co dawny obyczaj nam każe; Ojców zwyczaje toć krewieństwo nasze. Przeto, Wiesławie, daj z koszyka flaszę, A gospodyni kubka nam udzieli. Miernie użyty trunek rozweseli, Śmielszemi czyni ukrywane chęci

Serce roztkliwi i na jaw wyświęci; A jak oblicze oglądamy w zdroju, Tak dusza wiernie wyda się w napoju. Pszczółki na ziemi pierwsze gospodynie, One po całej opatrznej krainie Zbiorów szukały; ochronne przy zgodzie, Wzbudziły przemysł i w ludzkim narodzie; A jak na wiosnę gospodarna pszczoła, Gdy się sad bieli i wonieją zioła, Niesie w ul siostrze uzbierane miody: Tak niesie młodzian z rodzinnej zagrody Kubek słodyczy przy życzliwej chęci Tej, której serce niewolne poświęci. Bo równa pszczole jest miłość wieśniacza: Słodycz i zgodę i pracę oznacza«. Podała matka kubek na te słowa. Poszła do serca wszystkim Jana mowa; Bóg go też wielkim rozumem obdarzył, Już on niejedną rodzinę skojarzył, Starostą bywa na każdem weselu, I chrzestnym ojcem zwą go w domach wielu.

Przeto, gdziekolwiek przyjdzie w odwiedziny, Jest jakby w domu u swojej rodziny. W podany kubek nalał Wiesław miodu: »Przyjmij tę kroplę z obcego ogrodu, Piękna Halino, jak tobie słodyczy Na całe życie serce moje życzy«.

Na to Halina pytającem okiem Patrzy na matkę; odwrócona bokiem, Białe odzienie zarzuca na głowę, Tak zasłoniona, wypija połowę, Połowę Wiesław wypełnił aż do dna; A jako zorza wśród lata pogodna, Rumianym wstydem jaśniała Halina. Jan dziewosłęby w te słowa zaczyna: »Kiedy tak córka chęć życzliwą dzieli, Już do was, matko, mówić mię ośmieli, Gdzie młodzież idzie za serdeczną władzą, Niech ją z namysłem starsi doprowadzą; Młodość nie widzi, przyszłości nie bada, Jako w kochaniu, ufność w losie składa;

A to oddzielne, nieprzyjazne rzeczy! Szczęście więc starsi muszą mieć na pieczy: Wszystko opatrzyć, w szczerości pogadać, A zresztą ufność na Bogu zakładać. Zacnego domu widzicie tu syna; Chociaż pod ziemią śpi jego rodzina, Ma przecie ojców, co, litością zdjęci, Mając kumostwa powinność w pamięci, Nie żałowali dla sieroty chleba, Uczyli pracy i bojaźni nieba; Sprawiał się godnie, że go synem zowią I część chudoby dla niego stanowią[14]. Nie jestci u nich gospodarstwo liche, Praca sierpowa nie idzie pod wichę[15], Co tydzień wniesie, nie straci niedziela, Bóg też pomocy rządności udziela: Czystą pszenicę czarna niesie rola, Wełniste owce zabielają pola, W schludnej stajence bydełko się chowa, A cztery konie jadą do Krakowa. Z ich to ramienia do was ja przychodzę;

Poznał się Wiesław z Haliną na drodze, Jak pewno wiecie, i ojcom wyjawił, Że swoje serce w jej sercu zostawił. Na to Stanisław rzekł mu słowem takiem: »Jesteś mi, prawda, w domu jedynakiem, Lecz, jeśli miła serce tobie święci, Jeśli rodziny poznasz dobre chęci: Uprośże Jana, niechaj zacznie swaty, Jak syn synową, przywiedź mi do chaty«. Te słowa, matko, wiernie wam odnoszę I w imię ojców o córkę was proszę; Niechaj Bóg dobre rodziny jednoczy! Nie chcę młodego wychwalać wam w oczy, Często pochwała, choć i słuszna, szkodzi, Bo lepiej, kiedy nie znają się młodzi; Zawcześnie już się u celu być mienią, Raz pochwaleni, przestrogi nie cenią. Choć pracowity, choć pokorny w domu, Bywał i Wiesław szpakiem[16] pokryjomu: Zajechać drogę, choćby wojewodzie, Rej nad muzyką prowadzić w gospodzie,

Z karczmy rozpędzać cesarskie wojaki[17], Wyśmiać wędrownym góralom chodaki[18], Toć były jego dotąd obyczaje! Młodemu wszystko zarówno się zdaje: Bo jak na wiosnę pędzi potok w biegu, Pieni się, szumi i wylewa z brzegu, Aż dalej cicho upływa w korycie,— Tak młodzian, siłą udarzon obficie, Musi wyszumieć, aż w troskach stateczny[19], Jak jabłoń, z czasem traci kwiat zbyteczny. Zna Wiesław łaskę i niełaskę nieba, Kto użył biedy—poznał cenę chleba. Zawsze też dobra i stateczna żona Resztę wychowu w młodzianie dokona; Douczy myśleć, jak dobytek zbierać, Jak się na przyszłość zwodliwą ozierać. To wam powiadam o moim Wiesławie, Bom mu był świadkiem od dzieciństwa prawie«.—

Bacznie Halina, stojąca na boku, Śledziła prawdę w Wiesławowem oku;

Jan, mówiąc prawdę, wiedział, że nie ranił: Dziewczęta lubią błędy, które ganił. Ale łza błysła w źrenicy młodziana, Potem się nizko skłonił do nóg Jana, Skłonił się matce, milcząc, pełen sromu; I było długie pomilczenie w domu. Wtenczas Halinie równie łzy wytrysły. Jako na wiosnę nad brzegami Wisły, Gdy wonny deszczyk obłoki wyleją, Kwiaty zroszone błyszczą się nadzieją, A razem słońce za górami świeci— Tak, gdy z otuchą łzy roniły dzieci, Jan z matką na nie poglądali z boku, Miła pogoda jaśniała im w oku. Rzewniło matkę niespodziane szczęście, Lecz nie Halinie bogate zamęźcie , Która, sierota, bez ojca i matki, Wiana nie miała, ni rodzinnej chatki!

W szczerości zatem, jak każe sumienie, Takie Janowi czyni oświadczenie: »Jest Bóg widzący na niebieskim dworze, Doświadcza ludzi w szczęściu i pokorze, Czy kogo zniży, czy w górze osadzi, Wgląda, jak wszędzie człowiek sobie radzi. Halina moja, co w ubogim bycie Przepracowała dotąd ze mną życie, Nie wierzy słońcu, które niespodzianie Przed nasze teraz zabłysło mieszkanie; Na stan jej nizki wysoka jagoda, Nie dla sieroty jest kmiecia zagroda; Bo nie ma ojców, ani przyjacieli, Aby o wianie dla niej pomyśleli. Przeto, młodzieńcze! niech cię Bóg poświęci Za dobre serce i życzliwe chęci! Teraz usłyszcie o losie Haliny I to do waszej odnieście rodziny. Gdy się los zawziął na polską Koronę,

Szedł i mąż z kosą z braćmi na obronę I już nie wrócił. Obcy bez litości Grabili dwory, zapalali włości; Doznał, co trwoga, kto pomni te czasy! Starcy i matki pokryli się w lasy, Ale i w lesie płoną ogniem sosny; Byłci to widok straszny i żałosny, Gdy ta ostatnia gorzała uchrona. Milami wielka rozciągła się łuna, Dzieci i żony błądziły tłumami; Przy drodze na to patrzałam ze łzami, A że mi dziecię zastąpiło drogę, Do serca, płacząc, tuląc, jako mogę, Pytam o imię, rodzinę, mieszkanie, Ale daremna prośba i pytanie: Dziecię zaledwo znało swoje imię; Mówiło tylko, że w okropnym dymie Nieznani ludzie wiedli je do lasu.— Więcej nic nie wiem aż do tego czasu. Ja, niegdyś matka, pamiętna na Boga, Wzięłam sierotę, choć sama uboga;

Podjęłam troski, lecz była ich godna, Wyrosła zdrowa, pracowna, urodna. Obiedwie teraz pracujem na siebie, W jednych żyjemy troskach i potrzebie, Pracą łagodząc ubóstwo uporne, W cudzej zagrodzie siedzimy komorne, Bez skiby ziemi. Jałówka, dwie krówek, Kilka owieczek—cały nasz dochówek. W lecie sąsiadom pracujem przy żniwie, Zato nam zagon odstąpią na niwie. Tak len siejemy, a wieczorna przędza Resztę domowej potrzeby opędza. Brzmią tu wesela na każde zapusty, Lecz to nie dla niej,—nie dla niej odpusty, Na których dziewkom kupują pierścienie; Tam, gdzie stodoły i bogate mienie, Tam zalotnicy. Nie zwabi młodziana Przybysza córka[20], bez ojców i wiana; Jak była dotąd niebieska opieka, Tak przeznaczenia u Boga niech czeka; Ufam, że póki niemoc mię nie strawi,

Już mię Halina samą nie zostawi«.

Na to Halinie łza z oczu wytryska, Klęka przed matką i kolana ściska: »O miła matko! tyś mi moje wiano! Choćby mi góry złociste dawano, Choćbym mieszkała w malowanym dworze, Jedwabne szaty chowała w komorze, Tobym bez ciebie przepłakała życie«.

Tak się ścisnęły, lejąc łzy obficie. A Jan milczący bacznie radość chowa. Wykraść się chciały niecierpliwe słowa, Bo dusza pełną była ważnych myśli; Na twarzy tylko wesele się kreśli. Chciał mówić Wiesław, ale go Jan bacznie Ostrzega cicho i tak mówić zacznie:

»Ważne mi, ważne zwiastują się rzeczy! Jest Bóg, co ludzkie sprawy ma na pieczy, Chwała mu wieczna!—Mila gospodyni

Niechaj z ufnością, co powiem, uczyni, Bo z serca idzie szczera moja rada: Uproście koni z wozem u sąsiada. A tę życzliwość hojnie mu wrócimy, Bo wszyscy w drogę wybrać się musimy. Szczęścia spólnego wybiła godzina: Pozna Halinę Wiesława rodzina.

V.

Wartko wóz toczą parskające konie, Mijają bory, i mostki, i błonie, Cała drużyna siedzi zadumana. Wesołość tylko nie opuszcza Jana: Bo radość w sercu utajoną żywi, Że dwie rodziny wrychle uszczęśliwi.

Przydrożne lipy długie ścielą cienie, Gore nad lasem niebieskie sklepienie, I rzeźwą wonią tchnie wieczór pogodny. Jest blizko drogi gościniec wygodny, Tam każą stanąć, bo choć wioska blizka , Jednak ją dzielą zarosłe stawiska.

Przeto, nim wokół jadący okrąży, Pieszy ścieżkami trzykroć pierwej zdąży. Idą więc wszyscy ścieżkami wesoło, A wóz pył wznosi, okrążając koło. Dziwnie Haliny twarz się uwesela, Swawolna, więcej mówić się ośmiela. Przebyli kładki i zaczepne[21] krzewy; Z błoni pastusze ozwały się śpiewy, Które jej bardzo do serca trafiły: Tak na weselu nucił Wiesław miły. A Jan uważnie pogląda w jej lica, Czy jej nie będzie znaną okolica. Wtem uroczyście od kościelnej wieży Dzwon na modlitwę głos po rosie szerzy Pobożnie wszyscy padli na kolana; A twarz Haliny, od zorzy oblana, Podobną była do twarzy anioła— Ale tęsknocie wytrzymać nie zdoła, Do dziwnych marzeń głos dzwonka ją skłonił, I słodki smutek kilka łez wyronił. A idąc dalej, na wzgórku stanęli;

Już tylko wioskę jedno błonie dzieli, Z którego, krzycząc, swawolne pachołki Spędzają na most i krówki i wołki.

Skrzypią z ról czarnych wracające pługi, A cała wioska, jako ogród długi, W kwitnących sadach nizkie strzechy kryje, Z których dym kręty ku niebu się wije. A stary kościół z blaszanymi szczyty Ponad wsią błyszczy, lipami zakryty. Wieża, z której dzwon o milę donosi, Już pogrzeb piątym pokoleniom głosi. Gdy tak na wszystkie poglądają strony, Jan się zapytał, na laskę schylony: »Jak ci się zdaje to nasze siedlisko? Chata Wiesława już tu bardzo blizko «.

Ale Halina w jedną patrzy stronę; Bijące łono, usta otworzone Poznać dawały wielkie zadumienie, Błogie się w serce cisnęło wspomnienie. Nie mogła mówić, bo w takowym stanie Każdy jej oddech zajmowało łkanie.

Dalej przy miedzy, naprzeciwko chaty Stoi krzyż Pański, pochylony z laty, Wokoło wierzby i zielona trawka; Tam wiejskich dzieci niedzielna zabawka. Tu już Halina pada na kolana, W dłonie uderza i mówi do Jana: »Mocny mój Boże! toż moja rodzina! Gdzie moja matka, gdzie matka jedyna? Jeśli już w grobie, na grób jej pójść muszę, Stęsknioną do niej niech wypłaczę duszę! Tu się bawiłam, tu zbierałam kwiaty, Ale nie widzę rodzicielskiej chaty:

Bo tu inaczej wszystko dawniej stało, Nie tak, jak mi się w pamięci zjawiało«.

Tu Jan o ziemię kij i czapkę rzucił, Klęknął i pod krzyż łzawe oko zwrócił. »Tu najprzód, rzecze, na kolana padaj, Tu już nie pytaj, ale dzięki składaj! Widzisz tę ziemię, jak jest wydeptana? Twoja to matka, matka żałowana, W modłach za tobą tak ją wyklęczała; Bóg nas doświadcza, Bogu zawsze chwała! Bóg litościwy i ciebie ratował, I ojców twoich przy zdrowiu zachował; Wzmogli się znowu po niszczącym boju, Z sierotą dzielą owoce pokoju. Chatkę i córkę stracili w potrzebie, Dziś w nowej chacie uściskają ciebie«.

Klękła Halina, Wiesław za Haliną, A zamiast modłów łzy im z oczu płyną; Łzy, które czystsze od rosy wyleli,

Które, jak perły, liczyli anieli; A kiedy wstała, już uczuć nie kryje, Ściska Wiesława i Jana za szyje. Weszli w podwórko, lecz ojców nie było. Patrzy Halina, co się, odmieniło.

Spokojnie ojców od pola czekali, Aby Halinie wypoczynek dali. Już też Stanisław idzie z łąki z kosą, Idzie i żona, konicz krówkom niosą; Najprzód z bławatem szła Bronika mała, Gości w podwórku ojcom wskazywała. Chciał Jan, by Wiesław naprzeciw pośpieszył, Aby wprzód matkę szczęśliwą ucieszył.

Jak się witała rodzina złączona, Jedno drugiemu oddając do łona; Jakie pytania, dzięki, odpowiedzi, Jako się zbiegli ciekawi sąsiedzi;

Jako Bronika starszą siostrę ściska, Nie znając straty, a czując, co zyska— Tego wam, moi mili towarzysze, Jakobym pragnął, nigdy nie opiszę! Na tem więc kończę, bo wy, co czujecie, Lepiej to sobie w sercu opowiecie.

DOBRANOC WIESŁAWOWI.

Uśnij mi, uśnij, Wiesławie drogi! Da tobie miłe spocznienie Spokojne twoje sumienie, Bo cnocie zawsze sen błogi.

Niechaj pies wierny przed twemi wroty Odstrasza z dala złych ludzi; Niech ranny kogut cię budzi Do szczęsnej w polu roboty.

Niech pod twe dachy jaskółka z rana Z gościną szczęście przynosi; Niech zawsze dobry czas głosi Na żęcie kłosów i siana.

Z góry obłoki, co leją wody, Nie miną nigdy twych błoni; Niech kwiatem ogród twój woni,

I liczne mnożą się trzody.

Na jawie twoje myśli jedyne Niech we śnie ciebie upoją! Śnij sobie, jakbyś już twoją We wrota przywiózł Halinę.

Czytaj z jej twarzy lube dumanie, Gdy, ufna w miłej ozdobie, Rozważać będzie przy tobie Już wieczne z tobą mieszkanie.

Żyjcież oboje długo weseli, Na szczęście tęskność już zamień, Bo serce cięży, jak kamień, Dopóki nikt go nie dzieli.

Śnij szczęście, które zakładasz skromnie! A jeśli przyjaźń, prostota I marzy ci się ochota, Niech ci się zaśni i ... o mnie!

PRZYPISY:

[1] Talar—dawna moneta, wartości około 6 złp.

[2] Wypadki przedstawione w poemacie zachodzą roku 1806, w okolicy Proszowic, w Krakowskiem.

[3] Nadrożne—żywność i przybory do drogi.

[4] Starosta weselny, który kieruje całą uroczystością.

[5] Proszowice—miasto dawniej powiatowe, dziś w powiecie miechowskim, wówczas (1806 r.) zostawało pod panowaniem Austryi.

[6] Obraz tańca, przeplatanego piosenkami, zgodny z rzeczywistością.

[7] Gościniec—podarunek z drogi.

[8] Zamiast: trosk; w dawnej polszczyźnie tak mówiono.

[9] Przeżegnać, znaczyło dawniej: błogosławić.

[10] Ruta i rozmaryn oznaczają, że jest w chacie panna na wydaniu.

[11] Sroka skrzecząca zapowiada gości.

[12] Piosenka ta, również jak i następujący po niej obraz swatów, odtwarzają zwyczaje i pojęcia ludowe.

[13] Sufit belkowany.

[14] Stanowić—przeznaczać.

[15] Wicha, wiecha—pęk słomy zatknięty na drążku, znak sprzedaży trunków, zastępujący dawniej dzisiejsze znaki i napisy.

[16] Szpak—Tu w znaczeniu: przebiegły, umiejący się wykręcić z trudności i dać we znaki.

[17] T. j. żołnierzy austryackich.

[18] Górale karpaccy, przybywający z wiosną na roboty w równiny, bywali często przedmiotem żartów, a nawet i niechętnego traktowania ze strony mieszkańców równin.

[19] Domyślne: staje się.

[20] T. j. przybłęda.

[21] Czepiające się, kolczaste.

BIBLIOTECZKA UNIWERSYTETÓW LUDOWYCH.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.

Konopnicka Marya. » » » » » » Żeromski Stefan. Prus Bolesław. » » Orzeszkowa Eliza. » » » » » » » » Sienkiewicz H. » » » » Galie Henryk. » » Reymont Władysław. » » » » » » Junosza Klemens Kraszewski J. I. » » » » » » » » Rzewuski H. » »

Dym Banasiowa Nasza szkapa Niemczaki Siłaczka.—Na pokładzie Antek Na wakacyach.—Katarynka Siteczko.—Czy pamiętasz? Babunia Ogniwa Panna Antonina A... B... C... Janko muzykant.—Latarnik Wspomnienie z Maripozy.—Jamioł.—Organista z Pon Bartek zwycięzca Czytanki polskie I. Czytanki polskie II. Sąd W porębie.—Przy robocie Tomek Baran Pewnego dnia Froim.—Zając Łoktek na łożu śmierci.—Tatarzy na weselu Upiór Z dziennika starego dziada Profesor Milczek—Rejent Wątróbka W oknie.—Nauczyciele sieroty Kazanie konfederackie.—Ksiądz Marek Tadeusz Reyten (z Pam. Soplicy)

30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65.

» » Sienkiewicz H. » » » » » » Prus Bolesław. Dygasiński Ad. » » Junosza Klemens. Tetmajer Kaz. Gomulicki W. Żeromski Stef. Skarbek F. » » » » Wilkoński A. » » » » Żmichowska N. Sienkiewicz H. Sienkiewicz H. » » Łętowski Jul. Sienkiewicz H. » » » » Siemieński L. » » Sienkiewicz H. Gomulicki W. Kosiakiewicz W. Sewer. » » » » Dygasiński A. Sieroszewski W.

Sawa—Pan Borowski (z Pam. Soplicy) Pieszo przez Czarny Ląd (Listy z Afryki) I. Pieszo przez Czarny Ląd (Listy z Afryki) II. Na Oceanie Atlantyckim (Listy z podróży) Z puszczy amerykańskiej » » Kamizelka.—Michałko W puszczy Wilk, psy i ludzie Wilki.—Wesołego Ksiądz Piotr Chałat Zmierzch.—Cokolwiek się zdarzy Łukasz Stempel Mundur.—Jaszczułt Dwie siostry.—Przewoźnik Moja mówka pogrzebowa.—Przypadek Gorzkie wspomnienia słodkiej nadziei Wspomnienia szkolne.—Pomyłka.—Ułamek. Prządki. Ze wspomnień dziecinnego wieku Z puszczy Białowieskiej Niewola tatarska Pójdźmy za Nim! Wawrzyńcowie Za chlebem Z pamiętnika nauczyciela poznańskiego Sielanka—Legenda żeglarska Portret króla Jana.—Posłowie siewierscy Wieczór u gen. Kopcia.—Wiązanka konwalii Orso—Sachem Oracz.—Filemon i Baucis.—Nieprzespany sen pani M Sarna.—Literatura mojej żony.—Nabożeństwo majow Łusia Burłak Wiosna Dola Co się dzieje w gniazdach Kulisi

66. » » W ofierze bogom 67. » » Bokser (Uang-Ming-Tse) 68. Kaczkowski Z. Bitwa o chorążankę 69. Prus Bol. Cienie.—Z legend dawnego Egiptu.—W górach 70. Konopnicka M. Wojciech Zapała 71. » » W Winiarskim forcie 72. » » Urbanowa 73. » » Miłosierdzie gminy 74. Lenartowicz T. Wybór poezyi 75. Kondratowicz L. (Wł. Syrokomla). Wybór poezyi 76. » » Janko Cmentarnik 77. Hoffmanowa Klem. Dziennik Franciszki Krasińskiej 78. » » Listy Elżbiety Rzeczyckiej 79. Czerneda M. (Bierzyński). Niepłakany 80. » » Kancelista 81. Kraszewski J. I. Żywot i przygody Imci Pana Józefa z Gozda Hrabi Go 82. » » Jak się dawniej listy pisały 83. » » Psiarek 84. Wilczyński Ad. Przykładna kara 85. Chodźko Ign. Samowar 86. » » Domek mojego dziadka.—Śmierć mojego dziadka 87. » » Boruny 88. Górski K. M. Biblioman 89. Lenartowicz T. Zachwycenie 90. Korzeniowski J. Karpaccy górale 91. Kondratowicz L. (Wł. Syrokomla). Ułas 92. » » Kęs chleba 93. » » Jan Dęboróg 94. » » Tręzlowe—Spowiedź P. Korsaka 95. Kondratowicz L. Wielki czwartek 96. Asnyk Adam. Wybór poezyi 97. Ujejski K. Wybór poezyi 98. Pol Wincenty. Pieśń o ziemi 99. Wasilewski Edm. Wybór poezyi 100.Zaleski J. B. Wybór poezyi 101.Chrzanowski Ign. Za co powinniśmy kochać Pana Tadeusza

102.Krasicki Ignacy. 103.Tetmajer K. 104.Kasprowicz Jan. 105.Niemcewicz J. U. 106.Morawski Fr. 107.Romanowski Mieczysław. 108.Brodziński Kazimierz. 109.Pol Wincenty. 110. Żmichowska Narcyza. 111. Or-Ot. 112. Rodoć M. 113. Morawski Fr. 114. Zaleski B. 115. Zieliński Gustaw. 116. Pol Wincenty 117. Orzeszkowa Eliza. 118. » » 119. Kubala L. Dr. 120. » » 121. » » 122. » » 123.Szajnocha Karol. 124. » » 125. » » 126. » » 127.Mickiewicz Adam. 128. » » 129. » » 130.Słowacki Jul. 131. » » 132. » » 133. » » 134. » » 135.Orzeszkowa Eliza. 136. » » 137. » »

Bajki i przypowieści. Wybór. Wybór poezyi. Wybór poezyi. Wybór poezyi Wybór bajek Wybór poezyi. Wybór poezyi. Wybór poezyi. Wybór poezyi. Wybór poezyi. Satyry, Wybór. Wizyta w sąsiedztwo.—Listy poetyckie. Pieśni gęślarskie serbskie.—Car Łazarz, czyli Bój Ko Kirgiz Przygody młodości Jmci Pana Benedykta Winnickieg Bracia Światło w ruinach Mieszczanin polski z XVII w. Oblężenie Lwowa w r. 1648. Bitwa pod Beresteczkiem. Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem Wnuka króla Jana. Barbara Radziwiłłówna Zdobycze pługa polskiego—Brody Krzyżackie. Zwycięstwo pod Lwowem w r. 1675. Ballady Bajki i powiastki Liryki.—Sonety Krymskie. Ojciec zadżumionych.—W Szwajcaryi. Jan Bielecki.—Arab.—Mnich. Mindowe Złota czaszka Marya Stuart. Daleko.—Karyery. Śmierć domu Dobra pani

138. » » 139.Rodziewicz M. 140. » » 141.Konopnicka M.

Panna Róża Rupiecie Kamienie. Ciotka. Wpisany do Heroldyi Z liryk i obrazków

Uwagi do wydania elektronicznego.

Dokonano następujących poprawek:

strona

tekst pierwotny

tekst poprawiony

1

16 hal

16 hal.

5

Tu Bronisława

Wcięcie tekstu potraktowano jako nowy akapit.

24

Przydrożne lipy

Wcięcie tekstu potraktowano jako nowy akapit.

25

Skrzypią z ról czarnych

Wcięcie tekstu potraktowano jako nowy akapit.

25

Dalej przy miedzy

Wcięcie tekstu potraktowano jako nowy akapit.

27

Jak się witała

Pominięto wcięcie tekstu.

I

Zmichowska

Żmichowska

Listę pozycji 1—49 ze spisu Biblioteczki Uniwersytetów Ludowych przeniesiono na koniec tekstu i połączono z pozostałymi pozycjami. Spis ten znajdował się na okładkach książki.

Dla zachowania podziału spisu na strony, dodano ich numerację liczbami rzymskimi; w oryginalnym wydaniu strony ze spisem pozycji Biblioteczki... nie są numerowane.

Zachowano oryginalną pisownię: w szczególności dotyczy to takich słów, jak: druchna blizko nizko zamęźcie

End of the Project Gutenberg EBook of Wieslaw, by Kazimierz Brodziñski *** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK WIESLAW *** ***** This file should be named 27835-h.htm or 27835-h.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/2/7/8/3/27835/

Produced by Ewa Jaros and the Online Distributed Proofreading Team at http://dp.rastko.net/ Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a ed trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. *** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://gutenberg.net/license). Section 1. General of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a ed trademark. It may only be

used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the of this agreement by

keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the of this agreement before ing, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the of the Project Gutenberg License included

with this eBook or online at www.gutenberg.net 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional imposed by the copyright holder. Additional will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this

electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net), you must, at no additional cost, fee or expense to the , provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the

electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you

received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the

trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.

To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws. The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email [email protected]. Email links and up to date information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org For additional information:

Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director [email protected] Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org While we cannot and do not solicit contributions from states where we

have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works. Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer . Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.net This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.