Bogdan Bogdanovic 6l72d

Oproštaj od ukletog neimara

18. juna ove godine je u 87. godini ţivota preminuo u Beču Bogdan Bogdanović. Njegova spomenička arhitektura i knjige o urbanizmu su ostavile neizbrisivi trag u posleratnom periodu našeg kulturnog područja. Bio je profesor i dekan Arhitektonskog fakulteta u Beogradu i gradonačelnik Beograda. Nakon sukoba sa Slobodanom Miloševićem napustio je Beograd 1993. godine.

Bogdan Bogdanović je roĎen 1922. godine u porodici beogradskih intelektualaca u čiji su se krug prijatelja ubrajali mnogi istaknuti knjiţevnici i umetnici toga vremena. Bogdanov otac, Milan Bogdanović, je bio knjiţevni kritičar koji je zajedno sa Miroslavom Krleţom 1934. osnovao časopis „Danas“. Bogdan je jednom prilikom rekao: „Odrastao sam u domu u kome su ţarili i palili cela meĎuratna i poratna srpska i hrvatska moderna, nadrealisti i posebno Krleţa.“ U gimnaziji Bogdan dolazi u kontakt sa predstavnicima knjiţevnog nadrealizma koji će ostaviti na njega trajan uticaj. Bogdan Bogdanović je 1941. započeo studije na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Po izbijanju rata Fakultet prestaje sa radom. Kao nadrealista i levičar Bogdan se priključuje Pokretu otpora. Nakon rata preuzima za kratko vreme izvesne političke funkcije, završava studije arhitekture i počinje da radi kao asistent na Katedri za urbanizam.

Spomenik na Sefardijskom groblju u Beogradu, 1951-1952. Foto: Vuković

1952. Bogdanović realizuje svoje prvo arhitektonsko delo – spomenik ţrtvama fašizma na Sefardijskom groblju u Beogradu. Arhaička i apstraktna simbolika i odsustvo političke patetike su karakteristika ovog, kao i svih njegovih kasnijih dela. Usledili su spomenici u Sremskoj Mitrovici (1960.) i Prilepu (1961.) koji su izazvali

-2veliku paţnju meĎunarodne stručne javnosti. Renomirani časopisi, kao „L’architecture d’aujourd’hui“ iz Pariza ili „L’Espresso“ iz Rima (Bruno Zevi), su pisali veoma pohvalno o ovim delima. I pored otpora u zemlji, neočekivana popularnost Bogdanovićeve spomeničke arhitekture na zapadu je odgovarala Titovoj vladi koja se, nakon sukoba sa Informbiroom 1948., pokušavala distancirati od Sovjeta i pribliţiti zapadu. Usledili su spomenici širom nekadašnje Jugoslavije: Slobodište Kruševac (1965.), Spomen-groblje u Mostaru (1965.), Spomen-područje Jasenovac (1966.), Simbolična nekropola Leskovac (1971.), Spomenik u Knjaţevcu (1971.), Kosovskoj Mitrovici (1974.), Štipu (1974.), Adonisov oltar u Labinu (1974.), Grupni kenotafi u Travniku (1975.), Memorijalni park Dudik kod Vukovara (1980.), Mauzolej u Čačku (1980.), Spomen-park Garavice kod Bihaća (1981.), Mauzolej Popina kod Trstenika (1981.) i drugi. Većina Bogdanovićevih spomenika je posvećena ţrtvama Drugog svetskog rata. I pored toga on nije nikada primenjivao simbole smrti i stradanja, nego ţivota i nade. Ta značajna karakteristika je posebno prisutna kod njegovog najpoznatijeg dela – spomenika u Jasenovcu. Taj spomenik u obliku cveta (melanholični lotos) ne optuţuje nikoga i ne poziva na osvetu, već simbolizuje raĎanje i večitu kolotečinu prirode. Spomen područje Jasenovac je 2007. nagraĎeno meĎunarodnim priznanjem za oblikovanje pejzaţa – Premio Carlo Scarpa.

Jasenovac 1959-1966. Foto: Vuković

Nekropola u Mostaru je sa svojih 5.200 m² najveći spomenik koji je Bogdanović ikad projektovao. Smešten je na padini nadogled Mostara i sa svojim vijugavim uličicama predstavlja Mostar u malom. Porodice Mostaraca palih u Drugom svetskom ratu su dobrovoljno davale za gradnju spomenika kamene ploče sa svojih kuća, čime su materijalni ostaci prošlosti simbolično preneti na memorijal na kome, zajedno sa sećanjem, dalje ţive. Bogdanović je uspeo stvoriti ne samo mesto sećanja, nego i omiljeno mesto susreta graĎana Mostara.

-3-

Mostar 1959-1965 Foto: Priv. zbirka fam. Bpgdanović / AZW Wien

Spomenik u Vukovaru je jedan od kasnijih Bogdanovićevih dela. Pet velikih konusa obloţenih kamenom i bakrom obeleţavaju mesto stradanja civila u Drugom svetskom ratu. Kasniji Bogdanovićevi crteţi prikazuju ove konuse kao vrhove katedrala i tornjeva jednog pepelom pokrivenog grada, kao da je imao predosećaj o sudbini Vukovara u poslednjem ratu (u kojem je i ovaj spomenik bio oštećen). Bogdanović je 1989. za ovo delo dobio Piranesijevu nagradu (Premio Piranesi).

Memorijalni park Dudik, Vukovar, 1978-1980 Foto: Priv. zbirka fam. Bpgdanović / AZW Wien

-- -Sa prvim spomenikom počinje i Bogdanovićeva publicistička delatnost. To nije bio slučaj, jer kako je on sam rekao: „ ... pisao sam da bih umeo da gradim, gradio sam da bih umeo da pišem.“ Krajem 1950-ih godina je dobio stalnu rubriku pod naslovom „Mali urbanizam“ u beogradskoj „Borbi“. Tim se je naslovom hteo ograditi od „velikog urbanizma“ ili od „direktivnog tehno-urbanizma“, kako je nazivao negativne primere arhitekture posleratnog perioda. Cilj malog urbanizma je bio navesti „velike urbaniste“

-4na nov ili drugačiji način razmišljanja koji poštuje ljudske potrebe i integralnu ţivotnu sredinu. U preko pedeset godina spisateljske delatnosti Bogdanović je objavio 18 knjiga, od kojih su mnoge doţivele više izdanja i prevedene na više jezika. Njegova sveukupna bibliografija obuhvata više od 500 naslova. Bogdanovićevo literarno stvaralaštvo se moţe podeliti na dva perioda: pre i posle 1993. godine, odnosno na period u Beogradu i na period u Beču. Najpoznatije knjige iz beogradskog perioda su: „Zaludna mistrija“ (1963.) je knjiga „arhitektonske fantastike“ o platonskim graditeljima koji su gradili graĎenja radi: Palladio, Bramante, Piranesi, Ledoux, … „Urbanističke mitologeme“ (1966.) i „Urbs & Logos“ (1976.) su knjige naučnog karaktera u kojima Bogdanović obraĎuje nastanak, razvitak i sudbinu grada. „Povratak grifona“ (1978.), „Rogata ptica“ (1979.) i „Knjiga kapitela“ (1990.) baziraju na Bogdanovićevom iskustvu kao graditelj spomenika i nastale su u vreme njegove Škole arhitekture u Malom Popoviću. „Knjiga kapitela“ je crtačko delo izuzetne vrednosti o jednom nepostojećem „nadrealističkom“ arhitektonskom stilu. U bečkom periodu je nastalo šest knjiga od kojih su najinteresantnije: „Grad ketotaf“ (1993.) je nastao pod uticajem tada aktuelnog rata. Bogdanović zastupa tezu da je razaranje gradova, koje prevazilazi strateške ciljeve rata, deo osvete necivilizovanog dela stanovništva prema nečemu što ne razumeju i od čega zaziru. Taj besramni čin je nazvao „ubijanje gradova“. „Ukleti neimar“ je Bogdanovićevo delo autobiografskog karaktera (hrvatsko izdanje: Feral Tribune, Split, 2001). U ovoj poslednjoj „jugo-konflagraciji“, u kojoj su ne samo njegovi spomenici nego i čitavi gradovi bili rušeni, Bogdanović se osećao bespomoćno kao ukleti neimar. Mnogi su ovaj naziv smatrali prigodnim za intelektualca i neimara čiji je ceo ţivot bio propraćen smelim projektima, provokantnim tekstovima i političkim konfrontacijama. Poslednja Bogdanovićeva knjiga je „Zelena kutija – Knjiga snova“ (2007.). Autor piše u nadrealističkom maniru o svojim snovima (koje je vredno beleţio), kao i o dogaĎajima i vremenu u kojem su nastali. -- -Bogdan Bogdanović je bio dugogodišnji profesor Arhitektonskog fakulteta u Beogradu. U vreme studentskog pokreta 1970. je na inicijativu studenata bio izabran za dekana. Studenti su zahtevali radikalne promene u nastavi na fakultetima koje je Bogdanović podrţavao. Nakon ţučnih rasprava i na intervenciju politike bio je prinuĎen dati ostavku na mesto dekana 1972. godine.

-5Bogdanović je dalje traţio priliku za ostvarenje jednog novog načina nastave. 1976. je u Malom Popoviću u blizini Beograda osnovao svoju „Poluprivatnu seosku školu za filozofiju arhitekture“ gde je sa grupom izabranih studenata prakticirao metodu „pronalazačkih igara“. Nastava je imala za cilj podsticanje mašte i ideja. Osmišljavani su fantastični gradovi, njihovi stanovnici, običaji, navike, bogovi i demoni. Teorija i značaj simboličkih formi su pri tome igrali veoma vaţnu ulogu. Nakon emeriture i odlaska sa Fakulteta u Beogradu 1987. godine, Bogdanović se povukao u Mali Popović gde je dalje radio sa studentima. Škola je od početka bila trn u oku lokalnim političarima. Pristalice Slobodana Miloševića su 1990. nasilno prekinule njen rad. -- -IzmeĎu 1982. i 1986. Bogdanović je bio gradonačelnik Beograda. Na tu funkciju je došao na predlog Ivana Stambolića i liberalnog krila Saveza Komunista Srbije. U tom periodu je pokušao sprovesti društvene i ekonomske reforme u glavnome gradu. Način na koji je to radio bio je praćen sukobima sa političkim establishmentom. Ovaj Bogdanovićev „izlet u politiku“ Zoran Manević je opisao sledećim rečima: „On je u politici bio pravi amater i kao takav činio brojne greške koje mu savremenici nikako nisu mogli da oproste (…)“. 1987. Bogdanović dolazi u sukob sa Slobodanom Miloševićem. Nakon višegodišnje kampanje protiv njega Bogdan Bogdanović sa suprugom Ksenijom napušta Beograd krajem 1993. i odlazi u Beč. U Austriji nailaze njegova dela na veliko interesovanje, gde mu je 2002. dodeljeno najviše priznanje za zasluge u umetnosti i nauci (Ehrenkreuz Erster Klasse). Bogdanović se osećao na zapadu bolje shvaćenim i prihvaćenim nego u svojoj domovini. U socijalističkoj Jugoslaviji njegova su dela kritikovana kao „burţoaski esteticizam“. Njegov pristup urbanizmu je mnogima bio suviše filozofski. Njegovi spomenici su većini bili apstraktni i neshvatljivi. I pored toga Bogdanović je uspeo realizovati više od 20 spomenika, objaviti mnoštvo knjiga i opstati u vremenu jednopartijske autokratije bivše Jugoslavije. Političari ga nisu dirali jer ni on nije nikada dovodio u pitanje vladajući sistem. Zbog popularnosti na zapadu, bio je prototip intelektualca koji je govorio u prilog otvorenosti jugoslovenskog socijalizma. -- -Značaj Bogdanovićevog stvaralaštva prevazilazi vremenske i prostorne granice. Neosporiv je uticaj njegovog dela na mnoge generacije arhitekata i urbanista. Poslednji oproštaj i kremacija posmrtnih ostataka Bogdana Bogdanovića će biti u Beču 2. jula. Sahrana je predviĎena u sklopu njegovog spomenika na Sefardijskom groblju u Beogradu.

-6-

Bogdan Bogdanović, 2007 Foto: Osservatorio Balcani

O autoru: Vladimir Vuković je studirao arhitekturu u Beogradu i Stuttgartu. Doktorirao je u Grazu 2007. Ţivi u Austriji, radi kao arhitekt, bavi se publicističkim radom i predaje na Višoj školi za enterijer u Hallstattu. 2009. je izašla njegova knjiga „Bogdan Bogdanović. Das literarische Werk“, Verlag Anton Pustet, Salzburg. [email protected]