Johann De Plano Carpini - Moğol Tarihi Ve Seyahatname.pdf 1tah

içiNDEKİrpn SLrNUŞ

CARPiNI'NiN HAYATI

CARPiNi'NiN ELÇiLiĞi

...........

iıp irciri

MEKTUPLAR

PAPA INNOCENTIUS'UN MEKTUBU

GüYüK HAN,IN BLZDE TARİHi

xirlprvi

Uzun Sokak No: 85 Tel 0462 326 85 90 Fax: 0462 321 03 94 TRABZON

'ISBN ı

9]5-8053-29-9

.BASILDIĞI YER

Esen ofset Matbaacılık Tel&Fax: 0462 3Zt 6t

TRABZON

OO

l8 ..

i8

......20

TATARLAR ADI VERiLEN MOĞOLLARIN

öNSöZ......

.DERyA

CEVABI

l0

23 z-t

MoğoI Tarihi ve SeyahatnAme 1245-1247

2. Si16hlar ve ordu düzeni........... ..'............. 96 j. Savaş hileleine karşı alınacak tedbirter.... .''...'''..'... 97 4. Kale ve kentlerin tahkim edilmesi........ ................ 100 5. Esir düşen Moğo]]ara nası] davranılması gerektiği................. 10l

BÖLüM ........l03 CARPiNi,NiN SEYAHATNAı,ıEsi .....'.....l03 A. Hakanın Saraylna seyahat......... ......... 103 1. Moğolların ilk sınır karako]]arına kadar yolcutuğumuz..'..'.... 103 2. MoğoLlar tarafından iLk karşılanışlmu............... .'..... 106 j. Corenza tarafından kabul ediLişimiz................... .... 108 4. Batu'nun huzuruna çıkışımız'....' .'....... 110 5. Batu'dan ayrılışımız. Kuman]ar ve Kangitler ......... 113 6. Bİserminen]er ve i]k imparatorluk ,,orda,' sı....'... ........ 114 7. Güytik'e vaflşlm1z...... .'''. 116 B. Saraydaki durum........... ........................ I 17 8. Güyük tarafından kabul edİlişimiz...............'... .....'...117 9. Güyük'ün tahta çıkması ................... t21 10. Taht töreni............ ...'....'.122 l 1. Güyük, Baycu ve Batu ............. .......... 123

DOKUZLINCU 5l

BEŞINCI BOLUM

ALTINCI BÖLÜM

76

12. Rahiplerin ve elçilerin huzura kabut edi]me.si................... ...'..... 125 13. Hakanın annesinden ayrılması. Yaros]aos'un ötümü.'.....,............. 126 14. Papanın mektubunun şunulması ve Hakan'ın cevabı '................ l28 15 Güyük'ün ahl6kı, yaş ve Hıristiyanlığabakışı.'......................'...130 16. Veda...... ....132 C. Geriye dönüş yolculuğu................ .....'. 134 17. Vakna geri dönüşümüz. Rusya i\e yapı\an müzilkereler..........' l34 D. 9on......... .....136 18. Seyahatimize tanıklık 19. Sonsöz...

YEDiNCi BÖLÜM Zaprgoiı-gN

85

üLKELER

1. Moğo\\arındiğer uluslarla antlaşma

2. Moğolların

tarz]arı

.......'........85

...'........"85

vassa]]arına karşı uyguladıkları baskılar.....-.....'............'87

....-................".""89 3. Zaptettikteri ülke]erin zikri.......-..''.. ......."'90 4. Moğollara cesaretle karşı koyan ü]keler...'....... ........'.'....'.'"'90 5. Savaş esiri olan köle\erin kader]eri.......

SEKiZiNCİ BÖLÜM

93

BiBLiyoGRAFyA

edenler..........

.............'......... 136 ................. t39

Moğol Tarihi ve Seyahatnöme 1245-1247

sUNUŞ XIII. yüzyılın-keşiş seyyahlarından Plano Carpini ve Rubruk'un eserleri irk defa tam orarak Richard Fiakluyt tarafindan 1598'de basılmıştır. Bu seyahatnömeler daha sonra

çeşitli dillerde tenkitli bir şekilde neşr Ve tercüme edilmişlerdir. C-arpini'nin seyahatnAmesinin yazmaları 5 tanedir; .,Corpus,,, "Petau", "Colbert", "London-Lumley (Hakluyt,un transkripi ettiği y azma buradadır)",,.Dupuy,,.

I

Corpus ,yazmast: Bu yazma Cambridge, Corpus Christi College Kütüphanesi, codeks nr. l l8,dedi.. öu.pini,ri, yazm.o 278-32l. sayfalar arasında bulunmaktadır. Bu yazma XIII. Yy. sonu ile XIV. Yy. başında yazılmış olup, Rubiuk,un Seyahatnömesi ile aynı kalemden çıkmıştır.

II.

Petau yazmasl: d,Avezac tarafindan lg39,da !|a1is, |ecye!!içinde) yayınlanan bu yazma, şimdi Leyden Universitesi Kütüphanesinde nr. l04'de bulunmaktadlr. paul Petau imzasını taşıyan bu yazma, Cambridge nüshasının aynısıdır. Muhtemelen "Corpus"dan birkaç yıl soira yazılmıştır. D' Avezac, bu nüshanın Cambridge - ntıshasiyla aynl mükemmelliğe sahip olduğunu belirtmeye çalışır. m. Colbert yazmasl: Paris Milli Kütüphanesi,nde

Latince yazmalar nr. 2477,de kayıtlı oıup, t'IV. Yy.,ın

ortalarında yazılmıştır. Ancak bu yazma, London-Lumley ve p-'puy'dakiler gibi hatalı olup, Corpus ve Petau yazmalarından farklıdır. Bazı yerlerde London-iumley'den iyidir ve bazı

yerlerde Corpus-Pet

au' y a benzerl ikl

e

r arz e der

_

ry. London-Lumley yazmast: British Museum yazmalar nr. 13 A, XlV,dedir. Bu yazma XVI yy.,da Lord Lumley'in kütüphanesinin hazinelerinden biriydi; İüıı. Yy.,da

Ergin

AYAN

Royal Library'ye geçmiş, XVIII. Yy.'da British Museum'da yer almıştır.

V.

Dupuy yazmasl: Bu yazma sadece XVII. Yy.'da Hakluyt basımından yapılan bir kopyadır. Jacques Dupuy

tarafından armağan edilen bu kopya, Fransız Royal kütüphanesinin koleksiyonları arasında nr. 686'da kayıtlıdır'.

Bizim çevirimiz, Dr. Frederich Risch'in 1930'da Leipzig'de yayınladığı Almanca tercümesi eSaS alınarak

yapilmıştır. Dr. Risch bu tercümeyi yukarıda sözünü ettiğimiz d'Avezac neşrinden yapmış olup, kendi ifadesine göre mümkün mertebe aslına s6dık kalmıştır. Biz de tenkitli çevirimizde bu üslubu takip ettik. Ayrıca, seyahatnömenin İngilizce ve başka bir Almanca kısaltılmış versiyonlarını da Dr. Risch'in tercümesiyle karşılaştırdık. Metnin değişik tercümelerini karşılaştırırken, diğer taraftan İslöm ve batı kaynak kitaplarındaki bilgilerle tenı
Büyük Moğol istilffsı sırasında, Müslüman doğu

dünyasını olduğu kadar, Hıristiyan batı dünyasını da dehşet

sarıyordu. Moğol orduları Macaristan'ı geçip, Adriyatik kıyılarına dayandıkları vakit, başta Papa olmak üzere batı dünyası bu sel gibi ilerleyen müthiş istila karşısında tedbirler düşünmeye başladı.

Nihayet i245 yılında Lyon kentinde toplanan sinodda ilk defa olmak izere Papa İnnocentius (IV.), Moğollara elçiler yollanmasını, bu elçilerin ittifak teşebbüsünde bulunmalarını istedi. Aslında Carpini'den önce de elçiler gönderilmiş ve bunlar raporlar hazırlamışlardır. Ancak, 1243 l|e |245 arasında böyle bii rapora rastlanmamaktadır. Bunun nedeni belki de Moğolların |243;de Macaristan'ı terk etmeleri ve Avrupa'nın biraz olsun l Yazmalar hakkında daha geniş bilgi için bk. C. Raymond Beazley, The Text and Versions of

John P\ano

Carpini

and Wİtliam

de Rubruquış London 1903 (Hakluyt Society), s. VII_XVII.

Moğol Tarihi vc SeyahatnAme |245-1247

rahat nefes alabilmesi idi. Şimdiyıı kııdar gerçi, Moğollara gönderilen elçiler, onlar hakkında rapor mahiyetinde bir takım yazılar yazmışlardır, fakat Carpini'nin eseri bambaşka bir özellik taşımaktadır. Carpini, diğer elçilerden farklı olarak, seyahati sırasında edindiği bilgileri kitap haline getirmiş, Moğol sosyal hayatı ile tarihi hakkında da tafsilAtlı bilgiler vermiştir. Ayrıca, seyahati sırasında edindiği tecrübelerin ışığında Moğollara karşı Avrupalıların nasıl davranmalan gerektiğini de bir rapor halinde kitabında sunmuştur. Moğolistan'a kadar gidecek olan elçiler, aynl zamanda Moğolların bundan sonra ne yapmak istediklerine dair bilgiler de edineceklerdi. Papa, gönderilecek elçilik heyetlerinin misyonerlik sayesinde, Moğollara Hıristiyan dinini kabul ettirebileceğini ve böylelikle maruz kalabilecekleri feliketleri de önleyebileceklerini ummaktaydı. işte bu görevleri yerine getirmek üzere Papa tarafından tayin edilmiş olan Plano Carpini ve beraberindeki heyet, uzun Ve meşakkatli bir yolculuktan sonra Moğcılistan'a ulaşmışlar ve elçilik görevlerini yerine getirerek ğcl'iyt: ılönmüşlerdir. Carpini bu elçilik görevinin sonunda yaıdığı raporunda, sadece Moğolistan'a giderken nerelerden geçtiğini, kaldığı yerlerde nelerle ve nasıl karşılandığını yazmakla kalmadı. o, Moğolların

örf ve adetleri, yaşayışları, inanç ve ibadetleri, tarihleri,

şecereleri, SaVaş usulleri ve diğer uluslara karşı tavırlarını yazmlş, ayrıca Moğol tehlikesine karşı batılıların nasıl tedbirler alması gerektiği konusunda da öneriler ileriye sürmüştür. orta Asya'nın uzak bölgelerinde yaşamakta olan kavimler hakkında Carpini'nin batıda ilk defa olarak ortaya attığı muhtelif bilgilerin ne kadar güvenilir ve sağlam bilgiler olduklarını anlamak ise, ancak bu bilgileri doğu kaynaklarıyla karşılaştırmakla mümkündür. Biz çalışmamızda bu hususa elimizdeki imkönlar nispetinde dikkat etmeye itina gösterdik.

Ergin

AYAN

Plano Carpini'nin seyahatnemesinde anlattığı şaşılacak derecedeki ilginç bilgiler sayesinde, doğu dünyasını özellikle de Moğolları tanıyanlar arttı. Çeşitli tarikatlara mensup rahiplerin bir çoğu, kimi Papa'nın kimisi kralların emriyle ya da kendi özel istekleriyle misyonerlik yapmak uzere doğuya yollanıyorlardı. Bunlardan birisi de Fransa Krah'nın emriyle yola çıkmış olan tanınmış seyyah Rubruk'dur. Lombardia'lı Dominicus rahibi Anselmus, Johannes de Monte Corvino, Pardenon'lu Odericus

Marignoli, Venedik'li töcir Maffeo Polo buıılarclandır. Bu

sonuncusu bir seferinde yeğeni Marko Polo'yu tla beraberinde götürmüştür ki, orta Asya ve Çin'i dolaşan bu seyyah çok önemli bir eser bırakmıştır.

Bunların aras ında Carpini'nin seyahatn6mesinin önemi, Moğollar hakkında ilk köklü bilgileri kendi tecrübelerine göre vermiş olmasındandır. Buna rağmen itiraf etmel iyiz ki Carpini, verdiği coğrafT bilgilerde Zaman Zaman ortaçağın kendine has efsanevi rivayetlerine yer Verniş, tarihi olayları anlatırken ise bir takım hatalara düşmüştür. Bunlar muhtemelen Carpini,nin başvurduğu sözlü kaynaklarln, ağızdan ağıza dolaşan rivayetlerden oluşmasından meydana gelen hatalardı. Buna mukabil o, şahsen tanık olduğu olayları gayet doğru bir şekilde nakletmiştir. onun naklettiği efsanevi rivayetlerin o dönemin diğer bazı kaynaklarında da yer aldığı görülmektedir, ki biz bunları gerek doğu gerekse batı kaynaklarıyla imkAnlar nispetinde karşılaştırarak tenkit ettik.

Carpini'nin eserinin diğer bir hususiyeti de kendi düşüncelerini ve gözlemlerini çok net ve basit bir dille aktarmasıdır. Carpini kitabını 9 bölüme ve hcr bölümü de paragraflara ayırmıştır. Bu bölüm Ve paragraflarda verilen her bilgi yerli yerinde okuyucuya akıcı bir dille sunulmaktadır.

Carpini'nin "Moğol Tarihi"ni, Moğolların en önemli zamanları hakkında, birinci el kaynak değerinde bir eser olarak görüyoruz. Bu eserde aynta Asya ve Avrupa'nın büyük bir

Moğol Tarihi ve Seyahatndıııe 1245-1247

bölümü de kendi zamanlnln şartları içerisinde tasvir edilmiştir. Bu kaynak çevirisinin Moğolların siyasi ve toplumsal tarihini çalışmak isteyenler için mutlaka faydalı olacağı kanaatlyla, eksiklerimiz hususunda yapılacak eleştiriler için, bizi daha iyisini yapmaya teşvik edeceği düşüncesiyle, şimdiden teşekkür ederiz. Ordu, 19 Haziran 2000

Yrd. Doç. Dr.

ERGİN AYAN

ondokuz Mayıs Üniversitesi ordu F en-Edebİy at F akülte s i Taih Bö\ümü Öğretim Üyesi

l0

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve SeyahatnAme |245'|247

CARPıNı'NiN HAYATı Carpini'nin hayatı hakkında yegane

d'Avezac't'.'.

o

kaynak yazarlara ve yaşamış olan da aynı devirde

Fransisken tarikatının tarihçisi olan Wadding' e' dııyıınmaktadır.

Carpini'nin doğum tarihi hakkında D'Avezaco,

Wadding'e dayanarak aşağıdakileri aktarmaktadır: "Johann de Plano Carpini çağdaşı Aziz Franciscus'un bir öğrencisi Ve |223'te Almanya eyAletinde eski bir tarikatın üyesi idi ". Eğer biz onun bu sırada 40 veya 41 yaşında olduğunu farz edersek, 1182 yılını yaklaşık doğum tarihi olarak buluruz'.

Daha önceleri kitabındaki bazı anlatımlarından Carpini'nin Fransız olduğu sonucu çıkarılmaktaydı. Fakat

D'Avezacu, çağdaşı ve tarikat biraderi olan Salimbene'nin XIII. yüzyılın 2. yarısına ait italya kroniğinde', Carpini'yi Fransa'nın Perugia bölgesinde tanıdığını yazmaktadır. Bir Perugia tarihi (1640'ta) yazan Felix Ciatti, Carpini'nin mensubu bulunduğu

2d'Avezac' Notice

sur ]es ancİensvoyages de

Taxaie

en gEnöral, et sur ce]ui de Jean du PIan

de Carpin en particulier, in Recueil lV,399'602. 3

Wadding, Annales Minorum, XII, Roma l'731'174'7

4D'Avezac,

'

a.g.e., 467.

5

Henry H. Howorth, History of

6

D'Avezac, a.g.e., 468-470.

7 Saıimbene,

Chron.

the

Mongols,ll,London 1880,

s. 68.

Fr. Sa|imbeni Parmensis. In: Monum. Histor' ad Prov. et Placent.

pertinentia, Parma l857; Holder-Egger, Cıonica de Sa]imbene,

kit. Ausg.

the

Mongols,ll,

s. 68)'da teyid etmektedir.

ailenin adının del Piane de Carpine' olduğunu belirtmektedir. Diğer bir yazar oldoino'da (i678'de) şunlan okuyoruz: "Planus Carpenis, Perugia bölgesinde bir yerdir". Perugia'nın Assisi yakınlarında olması bize şunu açlklamaktadır; Carpini, yaşıtı Franciscus'u Assisi'de tantmtş Ve orada onun tarikatına girmiştir.

Carpini'den ilk defa olarak 1221 yılında söz edilir. St. Franciscus d'Assisi, birader Caesar de Speier'i, ilk Almanya eyAlet reisi olarak tayin ettiği zaman, kendisine işlerinde yardınıcı olmak üzere tarikat biraderleri arasından iki muhteşem vaiz seçti. Bunlar almanca ve Lombardca vazeden Carpini ile Barnabas idiler. Alınan karardan Sonra Caesar de Speier,

Franciscus'un izni ile onları Lombardiya'nın değişik manastlrlarına gönderdi (sükünet içerisinde kendilerini görevlerine hazır\amaları için). Üç ,y geçtikten sonra, tarikat

bölgesine doğru yola çıkarken, Carpini, Barnabas Ve diğer tarikat biraderlerini yolu açmaları için önden gönderdi. Bunlar önce Trient'e yöneldiler ve orada verdikleri vaaz sonucunda zengin bir kimsenin teveccühünü kazandılar. Bu adam onlara yeni elbiseler verdi ve Fransisken tarikatına girmek için, hemen hemen büttin mal varlığını fakirlere bağışladı.

Fransiskenler buradan Bozen'e gittiler. Trient piskoposu daha önce burada oturmuştu ve yollarına devam etmeleri için gereken masrafları karşlladı. oradan Brixen'e

geldiler ve buranın piskoposu da onları aynı şekilde iyi karşıladı. ondan sonra bir dağa vardılar ve öğle yemeğinde Storzing'de oldular. Burada onlara yemek için hiç bir şey sunulmadı vc yemek istemelerine rağmen karşılarındakiler bunu anlamaylnca' akşamleyin kendilerine lütufkar davranacak ve isteklerini karşılayacak insanlar bulmak ümidiyle yollarına devam ettilcr.

der Mon. Germ. Hist.,

XXXII, l913; Carpini'nin italyan asıllı ve Perugia bölgesinden olduğunu Howorth (History of

lı

ile Cortona arasıııtliıki 1lıl yaşamıştır: I}k. l)'Aveıııe, ı g ı'

8 Bugünkü adı Piano della Magione olan bu yer Perugia üzerindedir. Carpini ailesi XVIII. yüzyılın sonuna kadar burada 4'70.

t2

Ergin

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me 1245-1247

AYAN

Böylece ulaştıkları Mittenwald'da9 açlıklarını gidermek için, sadece iki dilim ekmek ve yedi tane şalgamdan başka yiyecek bir şey bulamadılar ve bu yediklerinin üzerine yakınlardaki bir dereden su içtiler. o gün 7 Alman mili (14 saat) yolu geride bıraktılar Ve kendilerini ölü gibi yoğun bir vaziyette istirahatgöhlarına attılar. Ertesi sabah aç Ve boş bir mideyle yeniden yola koyuldular, fakat henüZ yaİlm Alman mili yol almadan güçlerinin tükendiğini ve dizlerinin titremekte olduğunu hissettiler. orada durarak bazı yabani meyveleri toplayıp yediklerinde, o günün oruç günlerinden Cumartesi olduğu hiç akıllarına bile gelmemişti. Yavaş bir şekilde yürüyerek ve Zaman zaman dinlenerek bir sonraki şehre ulaşmaya gayret ettiler. orada iki merhametli kişi onlara ekmek verdi ama bu bütıın hepsine yetecek kadar değildi. Şanslarından şalgam zamanl olduğu için, bunları ekmek yerine yiyebildiler. Bu şekilde, kentleri, şatoları Ve manastırları kat ederek Augsburg'a vardılar ve orada çok iyi karşılandılar.

Aynı yılın Gallus gününde (l6 Ekim l22|) Caesar, Augsburg'da 3l tarikat mensubunun katıldığı bir toplantı düzenledi ve bunların her biri Almanya'nın çeşitli bölgelerine

gitmek üzere gönderildiler. Carpini ve Barnabas ta Würzburg'a görevlendirildiler. oradan Mainz, Worms, Speier ve Köln'e gidip, her yerde ateşli vaaz|ar vererek, kendilerinden sonra gelecek biraderlerinin iyi karşılanmasını sağladılar'

1223 yılında Caesar de Speier Almanya

mümessilliğinden alınarak yerine Pisa'lı Albert geçirildi. Bu gelir gelmez derhal, kendi vekili Celano'lu Thomas ve Plano Carpini gibi tarikatın en eski mensuplarıyla, diğer bazı üyelerini toplantıya çağırdı. Bunların onayl ile, 8 Eylül'de Speier'de bir toplantı yapıldı ve Almanya eyAletinin çeşitli bölgeleri için dört yönetici seçildi. Bunlardan birincisi Franken, ikincisi Bayern ve Schwaben, üçüncüsü Saksonya, dördüncüsü de Alsace 9Yukarı Bayern'de, fakat Brixen'den oldukça uzaktadır

l3

bölgesine tayin edildi. Tören vesilesiyle, Speier,de ruhban sınıfının önünde vazetme firsatını yakalayan Carpini, bu son bölgeyi aldı. o, tarikatı adına Speier piikoposunun

teveccühünü kazanmak için, bu emri büyük bir mutlulukla yerine getirdi. Saksonya memurları olarak, tarikattan güvenilir kişileri Hildesheim, Braunschweig, Goslar, Halberstadt ve Magdeburg,a gönderdi. l5 Ağustos l224'te kendi bölgesi olan Wtıizburg;da bir toplantı yapıldı ve buradaki vazifesinden alınarak Köln,e tayin edildi.

onun ismine tekrar 1228 yılında rastlıyoruz,o. Fransisken reisi Elias de Cortona, Almanya için bir djni vaiz olmadığını görünce, Almanya mümessili İngiliz Simon,u

vazifesinden alarak, birader Johann de plano carpini,yi Almanya mümessilliği ve dini vaizliğine tayin etti. Worms,ta yapılan bir toplantıda Carpini'nin makamı tasdik edildi Ve ona St' Franciscus D'Assisi ile ruhani kardeşlik payesi verildi. Selefi İngiliz Simon'u diğer bazı güvenilir v" a.geıl kişilerle beraber vaiz olarak Magdeburg'a gönderdi Saksonya yıllıkları Carpini,nin yaşamından bazı ilginç bölümler anlatmaktadırlar. Carpini çok şişman birisi olduğuiçin binek hayvanı olarak eşeğe binmek zorunda kalıyordu. Bu durum, insanların adeta az bulunur bir tiyatro sahnesi imiş gibi,

ona bakmak için toplanmasına sebep oluyordu. Tarikatın

yeniliği ve binicisinin de tevazusu yüzünden eşek şimdiye kadar olduğundan daha faz\a itibar görüyordu. Tarikatin gayretli bir mensubu olarak Carpini, Fransisken taraftar|arını Bohemya, Danimarka, Macaristan, isveç ve Norveç'e gönderdi. Tarikat adına Metz'de büyük bir mülk edindi ve tarikatın Lorraine,de yayılmasını sağladı. o, yürekten samimiyetle ve büyük bir cesaretle piskoposların Ve kralların önünde tarikatını sivundu. r0

D'Avezac, a.g.e.,474 vd; History of

the

Mongols,lI, s.6g.

t4

Ergin

Moğol Tarihi ve Seyahatnime 1245-1247

AYAN

Tarikat mensuplarını tıpkı bir annenin çocuklartnln üzerine kanat gerdiği gibi korudu. Bu insanların onda buldukları sevgi, barış ve süküneti kelimelerle ifade etmek mümkün değildir.

St. Franciscus D'Assisi'nin cenazesinin nakil töreni için 1230'da Assisi'de genel bir Fransisken toplantısı yapıldı.

Carpini derhal Almanya'dan oraya hareket etti. Bu törende Elias de Cortona'nın generallik rütbeleri alınarak, Jean Parente de Florenz tarafından İspanya mümessilliğinden azledildi. Boş olan ispanya mümessilliğine Carpini tayin edildi.

Carpini'nin bundan sonraki on yılda ne gibi

faaliyetlerde bulunduğu hakkında herhangi bir rivayet yoktur. Y a|nız D' Avezac", Pupu Gregorius (Ix., |227 - |24 I)' un Tunus

kralına yazdığı bir mektupta Barbaria Fransisken reisi

Johannes'i kendi elçisi olarak tavsiye ettiğini zikreder. Bu belki

de ispanya mümessili olarak Müslüman Araplarla ilişkileri bulunan ve daha sonra Moğollara elçi olarak gönderilen bizim Johann de Plano Carpini idi.

Carpini'yi |24I yı|ında yine Köln eyAletinin başında

buluyoruz. Papa Gregorius (IX.) Liegnitz yenilgisinden sonra Moğollara karşı bir Haçlı seferi düzenlenmesi için çağrı yaptırmağa başladığında, Carpini'ye bu hususta Almanya'da görev verildi. Böylece o, birbiri ardına Saksonya, Almanya, ispanya, belki Barbaria ve nihayet Köln'deki görevlerinde, kilisenin hizmetinde olarak ömrünü geçirdi. Her gittiği yerde son derece temayiz etti. Carpini 65 yaşında iken yeni Papa Innocentius (IV., |243-|254) onu elçilik göreviyle Moğollara gitmesi için çağırdı. o ilerlemiş yaşına ve çekeceği meşakkatlere rağmen bu görevi kabul etti.

l5

l6 Nisan i245 Paskalya yortusunda, o zamanlar Papa'nın ikametgAhı olan Lyon'dan yola çıktı. Ilık bir iklime alışkın olan ihtiyar italyan, Sibirya'daki şiddetli soğuklar altında geçen zahmetli seyahatini şöyle anlatmaktadır: "Buz çölünde çoğu kez karların üzerinde yattık, ancak ayaklarımızla karları açarak kendimize uyuyabilec eğimiz yerler yapabildik. Sabahları uyandığımızda rizgarın sık sık üzerimizi kapattığlnı Ve karlar altında kaldığımlzı gördük "''. Yolculuk sırasında Dominiken tarikatından olan Almanya kardinal legatı Hugo de Santa Caro, elçilere kendi hizmetinde bulunan maiyetinden birkaç adam vererek, seyahatin zorluklarını hafi fl etmek istemiştir. Seyahat Polonya ve Rusya üzerinden devam etti ve Carpini 22 Temmuz |246'da Moğol imparatorluk sarayına ulaştı. Burada hakan seçimi yapılarak, Güyük Han tahta çıkarıldı. l3 Kasım 1246'da onlara veda ederek Rusya'ya geldi

ve burada önemli bir misyonu tamamlayarak, Lyon'daki

papanln yanlna döndü. Salimbene'nin yazdığına göre'' buraya Aziz|er yortusunda geldi; seyahatnömesindeki son tarih ise 8 Haziran |247'dir ki, bu tarih Kiev'e gelişinin tarihidir'a. Bu elçilik seyahatinin daha faz|a ayrıntılarına girmiyoruz, çünkü Carpini'nin ve yanındaki arkadaşlarlnln seyahatnömeleri bizim asıl konumuzu teşkil etmektedir.

onun hayatının son yılları hakkında D'Avezac'' şunları nakletmektedir: Papa Innocentius (IV.) birçok zorluklara karşı koyan ve zahmet çeken bu Fransisken'i, vatanına geri döndükten sonra 3 ay Lyon'da kendi yanında alıkoydu. Bu sırada l2 F. Risch, a.g.e.,9,17; Karş. History of the Mongols, II,68.

ı3 Batton, Wilhelm von Rubruk, ein Weltreisender aus dem Franziskanerorden und seine Sendung in das Land der Tafaren, Münster 192l, s. 9; History of the Mongo.lş II, 68.

ıl

F. Risch,

Johann de Plano Carpini, Leipzig 1930, s. 38, bu mektup Carpini'nin

memleketi olan Perugia'da l4 Mayıs l235'te yazıImış olup, D'Avezac tarafından neşredilmiştir;

Carnini'nin isnanva mümessilliğine seçilmesi hakkında ayrıca bk. History of the Mongols,lI,68'

14

C. Raymond Beazley, The Text and Versions of John Plano Caryini and William

Rubruquis, London 1903 (Hakluyt SocieŞ), s. l43. l5 D'Avezac, a.g.e., s. 598-601.

de

l8

Ergin

CARPıNi',NıN

AYAN

rı_Çİı_İĞi

MEKTUPLAR

Papa

lnnocentius'un

Moğol Tarihi ve Seyahatndme |245-1247

ILE

İı-e iı_i

Mektubu

Tanrı'nın kullarının kulu olan Papa Innocentius'tan

Moğol hakanı ve Moğol halkına.

Sadece insanlar değil, hatta akıls ız hayvan|ar bile gökteki ruhların örnek olduğu gibi, Dünya nizamıni ayakta tutan

dünyev? unsurlarla tabii bir birlik içerisinde blrbirlerine bağlanmışlardır. Kainatı yaratan Tanrı, büttın bu yaratmış olduklarını, muntazam ve bozulmaz bir barış nizamıyla ilişkilendirmiştir. Hem Hıristiyanların hem de diğer ulusların ülkelerine saldırıp, çok kötü tahribatlara sebebiyei verdiğinizi

duyunca, bu yüzden son derece rahatsız oldum. Şimdiye kadar hdlA öfkeniz sona ermediği için, şu anda bile za|im ellerinizi

daha da uzaklarda olan ülkelere uzatıp, bütün insanlığı

kucaklayan tabii akrabalık bağlarını göz önüne almadan yaşlı,

genç, kadın Ve erkek ayırt etmeyerek, kılıçlar lnızla

zulmetmektesiniz.

Bizler İsa Mesih'i kendimize örnek alarak, Tanrı korkusu altında barış ve birlik içerisinde yaşamak arzusundayız. Bu nedenle hepimiz böyle saldırılardan vaz geçmenizi, özellikle Hıristiyanları katletmeyi tamamen bırakmanızı istiyoruz. Bunun gibi bir çok cürümlerle Tanrı'ya hakaret edip, öfkesini üzerinize çektiğiniz için artık tövbekör olarak, onun affına sığınmanızı rica ve tavsiyede bulunuruz. Ancak bu suretle kendinizi özgür insanlar olarak görerek, etrafa azgınca saldıramazsınız. Şunu

19

iyi biliniz ki; h6kimiyetinize güvenerek ellerinizdeki kılıçlarla başkalarına saldırırsanız, şimdiye kadar her şeye kadir olan Tanrı, birçok ulusun önünüzde diz çökmesine izin vermiş olsa bile, Dünyamdaki böyle mağrur kişileri cezalandırmak için, bu gidişata ancak bir süre daha göz yumabilir. Eğer bunu fark etmeyip, samimi olarak pişman olmazsanız günün birinde artık kötülüklerinize müsamaha etmeyecek ve sadece şu anda yaptıklarınızı değil, ileride yapacak olduğunuz kötülükleri de en ağır şeki lde cezalandır acaktır. Kutsal Kitab'ı iyi bilen imanlı, namuslu ve hayatında leke bulunmayan oğlum gibi sevdiğim Johannes'in yanındaki adamlarıyla birlikte bu mektubu size iletmesinin çok iyi olacağını düşündüm. Tanrı'dan korkarak kendisini bizim size göstereceğimiz şekilde misafir edin ve ona saygl gösterin. Kendisine inanın ve tarafimızdan ilettiklerinin doğruluğuna güvenin. Aranızda yapacak olduğunuz barışı Ve diğer hususlardaki müzökereleri bir karara bağlayın. Öteı
Elçilerimizin başına hiç bir belö gelmeden gidiş ve dönüşlerini emniyet altına alın ve iAşe için gerekli olan şeyleri verin. Size yollamış olduğumuz elçilerin Kutsal Kitap ve tarikat bilgilerine sahip bulunup bulunmadıklarını çok önceden

araştırdık. Size elçi sıfatıyla gelebilecek vasıflarda

bulunduklarrna Ve diğerlerinden daha faydalı olabileceklerine kanaat getirdikten Sonra, onları yola çıkardık. Bunlar isa'nın yolunu tevAzu içerisinde izleyen kullarımızdır. Eğer bu elçilerimizden daha başarılı ve sizin tercihlerinize mazhar olabileceklerini düşünseydik, kilisemizin daha saygın ve bilgili kişilerini yollardık.

Lyon, Papanın İkinci YıLı, 5 Mart

1245.

20

Ergin

AYAN

Güyük Han'ın Cevabı''

- Tanrı'nın gücü ve bütün insanların hakanı Güyük Han tarafindan muhterem papay a. Sen ve Batının büttın Hıristiyan ulusları bizimle bir barış antlaşmasl yapmak fikrindesiniz, bu yüzden elçinle bize gerçek ve güvenilir bir yazı yolladın. Hem ondan bizzat duyduğuma ve hem de yazıda bulunanlara göre, siz bizimle barış yapmak istiyorsunuz. Eğer bizimle barış yapmak 2l

Pıano Carpini'nin elçiliği sonucunda Güyük Han'ın Papa,ya vermiş olduğu cevap uzun zaman ancak mektubun L6tince tercümesinden bilinmekteydi. Zira, bu tercüme uzun yüzyıllara

kazasız bir şekilde dayanmış ve yanlışsız olarak zamanımıza kadar kalmıştır. Tatarların memleketine gitmiş olan keşişlerin yazdıkları raporlara şüpheli gözlerle bakmak uzun zaman moda halinde kalmış olduğundan P]ano Carpini'nin bu mektubun Tatarca bir aslını ve hele bir de Sarasence bir tercümesini beraberinde getirmiş olduğuna da inanıImamıştı. Bu

hiperkritik bilgiçliğin nasıl aldatıcı yollardan yürütiıldüğünü ise bu meşhur Farsça tercümenin l920 yılında Vatikan evrak hazinesinde bulunmuş olmasından daha iyi hiçbir şey ispatlayamaz. Güyük Han'ın mührüyle mühürlenmiş olan bu yazı gözden geçirilince bu mektubun o zamana kadar sanıldığl gibi Arapça değil' Farsça olduğu da o(aya çıkmıştır. Aynı zamanda Chin_cai, Bala ve Kadaç'ın keşişlerle iyi iş görmüş oldukları tercümenin çok başarılı olmasından anlaşılmaktadır. Mektubun Moğolca nüshası henüz meydanda değildir, fakat tarihçiler günün birinde onu da bulacak oIurlarsa şaşmamak gcrekir.

Demek ki, bugün Güyük Han'ın Papa'ya ne cevap vermiş olduğunu mektubun Farsça ve L;Atince tercümelerinden inceleyebilecek durumdayız.

Bu cevap, doğrusu yüksekten konuşan tehditkdr bir cevaptır. Papalık mektubunun her satırı ayrı ayrl şerh edilmekte ve her şeye kaçamak yollu bir bahane bulunmaktadır. Papa, Moğol ordularının pek çok Hıristiyan Macar öldürdüğünden

mi şikAyet ediyor?. Ceza olarak yapmıştır, çünkü onlar onun cedlerini L. Ligeti,

öldürmüşlerdir. Plano Carpini'nin elçiliğinin ve mektubun kritiği hakkında bk. Bilinmeyen İç ASya' çev. Sadreddin Karatay, Ankara l 986, s. l 0 l.

Moğol Tarihi ve Seyahatndme 1245-1247

2t

istiyorsanız, Sen yani papa, diğer imparator ve krallar, şehirlerin bütün valileri Ve ulusların temsilcileri derhal bana gelip, cevabımlzl ve isteğimizi duyarak barış şartlarında anlaşmamlz gerekir. Mektubunun bir cümlesinde, hepimizin vaftiz edilerek Hıristiyan olmamız gerektiğini belirtiyorsun. Buna kısa olarak cevablmız şudur ki, bunu nasll yapacağ:ımnl anlamadık. Ayrıca mektubunda insanları, özellikle daha çok Macaristan, Polonya Ve Molavya'daki Hıristiyanları kılıçtan geçirmemizin seni üzdüğünü ve hayrete düşürdüğünü yazmaktasın. Buna olan cevablmıZ ise, bundan ne demek istediğini anlayamadığımızdır.

Bu sitemimi cevapslz bıraktılar

demeyesin diye, gibi aşağıdaki cevap Vermek zorunda olduğumuza inanıyoruz: (Bunu yaptık) çünkü, onlar Tanrı'nın CengizHafın yasalanna uymaylp, önceden planladıkları şekilde kötü kalpleriyle elçilerimizi öldürmüşlerdir. Bu nedenden dolayl Tanrl bize onları ortadan kaldırmayı emretmiş ve kaderlerini ellerimize bırakmıştır. Şayet Tanrı bunun böyle olmasını istemeseydi, o Zaman bir insan diğer bir insana ne yapabilirdi ki?. Fakat siz Batılılar Tanrı'ya dua edip Ve sadece kendinizi Hıristiyan Sayarak diğerlerini (Hıristiyan mezhepleri) küçük görürsünüz. Ama Tanrı katında kimin hiddyete erecek derecede imanlı ol duğunu nereden b i l iyorsunu z? . Bizler Tanrı' ya tapanz Ve onun gücü ile Doğu'dan Batıya büttın Dünyayı tarumar edeceğiz. Eğer insanda Tanrı'nın gücü olmasaydı (Tanrı'nın gücü insanlara tesir etmeseydi) o zaman insanlar ne yapabilirdi ki?.

22

Ergin

Moğol Tarihi ve Seyahatnöme |245-|241

AYAN

Yeni Bulunan Farsça Yazmasına Göre Aynı Mektubun Baş Ve Son Bölümleri

BiZDE

Bütün Dünyanın en büyük ulusunun "Denizler Hakanı,, o|anbiz, ebedi gökyüzünün (yani Tanrı) gücüyle şu emri verdik ; bu görmesi ve anlaması için muhterem papaya yolladığımız emirdir...... .... Uymamız hususunda bize iletmiş olduğunuz ricanızı elçinizden öğrendik. Muhterem papa, eğer kendi söylediklerinize mutabık davranmak istiyorsanlz, o Zaman bütün krallarla birlikte gelip önümüzde eğilmeniz

gerekir, ancak bundan sonra size vereceğimiz emirleri bildiririz.

Siz şöyle diyorsunuz: Ben bir Hıristiyanlm, Tanrı'ya

taparım, diğerlerini hAkir görür ve nefret ederim. Tanrı önünde kimin haklı olduğunu ve onun kime mağfiret edeceğini bu

şekilde nasıl bilebi1irsiniz ki?. Nasıl bu şekilde emin konuşuyorsunuz?. Güneş'in doğduğu ve battığı yer arasındaki bütün toprakları Tanrı bize bağışlamıştır. Kim Tanrı'nın emrine aykırı davranabilir?. Bugün açık kalple şöyle söylemelisiniz: Sizin tabileriniz olmak ve kendi gücümüzü de size katmak istiyoruz. Sizden bütün kralların başında olarak bize gelip, boyun eğmenizi ve hizmetimize girmenizi istiyoruz. Ancak bundan sonra bize baş eğdiğinizi kabul edeceğim. Eğer Tanrı'nın emrini duymaz ve bizim talimatlarımıza karşı gelirseniz, o zaman sizleri düşmanımız olarak göreceğiz. Size bildireceğim budur. Şayet bize itaat etmezseniz, başınıza neler gelebileceğini bilemem. Bunu ancak Tanrı bilebilir. Cumada, İkinci

H'

644/

M.

Ayın

Son Günleri,

11 Kasım 1246.

TATARLAR MoĞoLLARıN

23

ADı

VERiLEN TARiHı

Antivari Başpiskoposu Johannes de Plano Carpini

öNsÖz Papa'' taraflndan Moğollarla diğer Doğulu uluslara elçi olarak yollanan Fransisken tarikatından Plano Carpini, bu seyuhatnameyielinealıpokuyanbüjünHıristiyaninanç1ılara, dtınyevİ ve uhrevi hayailarında Allah'ın azfrbından merhamet diler. Peygamberimiz İsa'nın ve Allah'ın düşmanlarına karşı onlara zafer niYaz eder. Doğu'da yaşayan Moğollarla diğer uluslara elçi yollamak dtıştıncesinde olup, bunu bize ve diğer saygıdeğer tardinallere bildiren PaPo, eiçi olarak gidilecek ulusun tercihini bize bıraktığından dolayı biz, onun emriyle ilk önce Moğollara seyahat etm-eye karar verdik. Bunun nedeni yakın bir-gelecekte üogoııu. tarafindan kilisemize yönelecek olan tehlikelerden korimamızdır. Moğollar Veya diğer uluslar taraflndan

öldürülmekten, ömür boyu esir kalmaktan, açlıktan, susuzluktan, ve soğuktan, sıcaktan, kötü muamele görmekten, gücümüzün ,uğı'gr*rrın yetmeyeceğinden korktuğumuz halde yılmadan' ..iur.tı. papanln emrini yerine getirerek, en.ufak bir şekilde de olsa Hıristiyanlığa faydaiı olmaya çalıştık. Öııımtı ve tutsaklığı bir tarafa tırakırsak, önümüze çıkan engeller gerçekten de 22

Innocentius (IV., 1243-1254).

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi' ve Seyüatnöme |245-|24'l

25

inanılmayacak kadar büyüktü. Amacımız en az,ndan Moğolların gerçek niyet ve planlarını öğrenip, bunları Hıristiyanlara bildirerek, ani bir saldırı durumunda, geçmişte olduğu gibi hazırlıksız yakalanmalarını önlemeyi sağlamaktr. çtı.rktı insanlarımız geçmişte yapmış bulundukları günahlarln cezaslnl çekmek üzere büyük bir yenilgiye Ve insan kaybına

uğramışlardı.

onların ülkelerinde bir yıl ve dört aydan daha uzun bir süre bazen ya|nız başımıza, bazen da refakatçıların eşliğinde

yolculuk yaptık. Aralarında yaşadığımız kadar kendi göz|erimizle şahit o lduklarım vl Y ey a esir düşerek on ların içinde

yaşayan Hıristiyanlardan edindiğimiz güvenilir bilgileri sizlere en gerçek bir şekilde veyazılı olarak aktarıp, uyarıda bulunmak

Birinci

istedik. Sizlerden bu uyarılarlmızl samimi olarak dikkate almanızı bekleriz. Filhakika her şeyi tam olarak araştırıp, malümat toplamamız için papa bize talimat vermişti. Biz de taikatımızın üyesi olan yol ve kader arkadaşımız tercümanımız Benedict de Polen ile beraber, bu emri en iyi şekilde yerine

Moğolların

getirmeye çalıştık.

B izim memleketimizde bi l inm ey en bazı şeyl eri, sadece okuyucularlmtzln merağını gidermek için yazmışsak, lütfen bizi yalancılıkla itham etmeyin, çünkü size anlattıklarımız ya şahsen

gördüğümuz veya güvenilir olduğuna kanaat getirdiğimiz kişilerin anlattıkları gerçeklere dayanmaktadır. Başkaiarına

faydalı olmak isteyen bir kişinin, onlar taraflndan yerilmesi, o kişide üzüntü yaratır.

Bölüm

Yurdu

1. Ülkenin Coğrafi Konumu

Moğolların ülkesi doğuda ve tam olarak Dünyanın kuzevdoğusunda bulunur. Üıke, doğuda Kıtayların Ve S o l arı ge

l

e-rin" 1Tun guz], güneyde Müslümanl arın, güneydoğuda

23 Almanca metinde Solangeler olarak belirtilen kavim veya kabile, Selenga nehri

dolaylarındayaşayanTunguzlariçinkullanılmışolabilir,ziraRubruktaSolangaları,Tibetile ÇinarasındayaşayanbirTunguzkabilesiolarakzikretmektedir,bk.WilhelmvonRubruk' Reisen zum Groskhan der Mongolen, Alm' terc'

H' D' Leicht' Stutgart 1984' s' 112'

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve Seyüatndme

Uygurların, batıda Naymanların ülkesi ile sınırdaştır; kuzeyinde ise okyanus ile çevrilmiştir'o.

1245-1247

27

günlük mesafede bulunuyordu ve hükümdarın sarayı da burada idi. oldukça kıraç olan bu ülkede zengin olmayan ama sürülere yetecek kadar otlaklar Vardır.

2. Arazinin Durumu 3. Ulkenin bir kısmı tam olarak dağlık, bir kısmı

da

düzdür. Hemen hemen her yerde çakıl taşlarıyla karışık olan zemin, genellikle kumludur [çok azı da killidir]. ülkenin bazı bölgeleri aynı genişlikte ormanlık olmasına rağm en, bazı

bölgeler tamamen ağaçsızdır. Hükümdarın, beylerin

Ve

diğerlerinin etrafinda oturarak yemeklerini pişirdikleri ateşi sığır veya at dışkılarıyla yakmaları bu yüzdendir. Bu ülkenin yizde biri bile bitek değildir ve nehirlerden gelen sularla sulanmadığı takdirde ürün vermez..Burası su yönünden fakir olup, dere ve nehirler faz|a değl|dir". Bu nedenle bölgede çok az köy vardır ve Kara-Korum dışında hemen hemen başka şehir yoktur. oldukça önemli olan bu şehre doğrusu biz gitmedik, ancak bizim kalmış olduğumuz Sarı-orda bu şehre sadece yarlm 24

iı<ıım

Mogolistan'ın coğrafi konumu için ayrıca bk. Gregory Abü'l-Farac, Abu'I Farac Tarihİ,

çev. Ö. R. Doğrul, II' Ankara l987, s. 476; Karş. C. Raymond Beazley, The Text and Versions of John Plano carpini and william de Rubruquis, s. 108; Arne Eggebrecht, Die Mongolen und Ihr Weltreich, Mainz 1989, s. 200 vd.

Buna benzer bir bilgiyi Radloff [Sibı'rya'dan Seçmeler, çev. Ahmet Temir, ankara l986 (2. Baskı), s.3l7]'da bulabilmekteyiz: "ili vadisi rasyonel ve suni sulama ile, çok az gübre 25

verildiği zaman bile bol mahsul verir. Fakat, münasip miktarda su şartt!r. Bu olmadan iklimin

kuraklığı yüzünden hiçbir şey yetişmez. Yaz aylarında yağmur burada seyrek görülen hadislerdendir. Ne kadar şiddetler yağarsa yağsın, kurak toprak ve şiddetli sıcak altında hiç bir iz bırakmadan birkaç saat içinde kaybolur.

Ülkenin iklimi belirgin bir şekilde değişkendir (her yerde aynı özelliği göstermez), çünkü genel olarak diğer bölgeler şiddetli Sıcak geçerken, burada yazln ortasında birdenbire bir çok insanın ölümüne sebep olan şimşek, yıldırım Ve gök gürültüsü meydana gelir. Yılın aynt mevsiminde çok

miktarda kar yağar' ayrlca ülkede (yazın) gayet güçlü ve soğuk fırtınalar olur. Bazen insanların güçleri, bütün emeklerini sarf etmelerine rağmen bunlara karşı tedbir almaya yetmez. Meseld biz o'orda"da'u bulunduğumuz sırada -hükümdarın Ve

kumandanların oturduklarl çadırlara ya da evlere (stationes)

deniyordu- birdenbire şiddetli bir firtına çıktlğında, bizi yüzükoyun yatmaya mecbur ettiler ve biz yoğun kasırganın tozundan başka bir şey göremez olduk.

Kışın buraya hiçbir

Zaman kar yağmaz, fakat yazın sık

sık mutlaka ve genellikle de toz|arı ve otların köklerini dahi hiç ıslatmayacak kadar az olarak yağar. Ayrıca iri tohum büyüklüğünde dolu yağdığı da olur.

Biz ordada bulunduğumuz sırada, yeni hükümdarın seçimi Ve tahta çıkış töreni yapılmakta iken, öyle bir dolu yağdı 26orda ya da ordu Han sarayl veya ordu karargöhına deniyordu. Hakan sarayına ayrıca örke

adı da veriliyordu. orda merkez bir karargAhı, örke ise süslü bir çadırı ifade etmektedir, bk. G. Doerfer, Türkische und MongoLische E]emente im Neupersİchen, Wiesbaden l963, s. 166.

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me 1245-1247

29

ki, sonradan öğrendiğimize göre bunlar birdenbire eriyince

ordada 160 kişiden fazla insan boğulmuş, bunun yanında bir çok yurt ve diğer mallar da sürüklenip gitmiştir.

Burada yazln ani ve şiddetli sıcaklarını, aynı şiddette soğuklar takip eder. Kışın bazı kesimlerde gayet yoğun kar yağmasına mukabil, bazı bölgelerde çok azkar yağar. Kısacası ülke son derece büyük olmakla beraber, 5.5 ay sürmüş olan seyahatimiz esnasında gözlemlerimize dayanarak yaptığımız incelemelere göre son derece fakir ve muhtaçtır.

ikınci

Bölüm

Moğol

Halkı

1. Moğollarln

Dlş Görünüşleri

Moğollar dış görünüşleri itibarı ile diğer kavimlerden ayrılırlar, çünkü yanakları ile gözleri arasındaki mesafe diğer insanlarınkinden daha geniştir; elmacık kemikleri de çenelerine oldukça uzaktır. Burunları düz ve hayli küçüktür. Aynı şekilde küçük olan gözleri de, göz kapaklarına kadar çekiktir. istisnalar dışında belleri incedir ve hemen hemen hepsi orta boylu olup, sakalları da çok yavaş büyür. Bazılarının üst dudaklarının, üzerinde bıyıklarının olduğu yerde, hiç bir Zaman kazımadıkları tek tük kıllar vardır. Kafalarının üst kısmında, tıpkı bizdeki papaz|ardaki gibi, kazınmış düz bir kel vardır. Genellikle hepsi

Ergin

bir kulaktan öbür kulağa kadar uzanan bir çizgiyi üç parmak genişliğinde traş ederler ve bu çizgll'er zikredilen kel ile bir yizey teşkil eder. Aynı şekilde hepsi de alınlarının üzerinde, iki parmak genişliğindeki bir çizgiyi traş ederler, fakat bu kazınmış şeritlerle, kellerinin arasında bulunan saçları kaşlarına kadar uzatırlar ve alınlarının her iki tarafını kazıdıkları yerdeki

arını,kafalarının ortasındakinden daha faz|a uzatırlar. Geri ye kalan saçlarını kadınlar gibi bırakırlar ve bunlardan iki örgü yaparak kulaklarının arkasına düğümlerler". Ayakları narindir. saçl

2. Aile Erkekler geçimlerini temin edebilecekleri kadar eş almak hakkına sahiptirler. Bunlardan bazılarının l0, 50 ve hatta 100 karısı vardır. Genel olarak bazı istisnalar dışında bütün akrabalarıyla evlenebilirler, ancak öz anneleri, kendi kızları ve ana bir kız kardeşleri bunun dışındadır. Buna karşılık sadece baba bir kız kardeşleri ve babalarının ölümünden sonra, (öz anneleri dışında) diğer karıları ile evlenebilirler. Bir kardeşin ölümünden sonra diğer bir küçük kardeş veya akrabalarından diğer bir üye, onun karısıyla evlenmek zorundadır. Diğer bütün kadınlarla istisnasız tereddüt etmeden evlenebilirler ve kadınları gerçekten de çok pahalı olarak ebeveynlerinden satın alabilirler". Dul kadın kocasının ölümünden Sonra, kolaylıkla 27

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me 1245-1247

AYAN

Yakın zamanda Altaylıların saçlarından bahseden Radloff [Sibırya'dan Seçmeler,s. |70l

3t

'ikinci bir evlilik yapamaz, çünkü üvey oğlu kendisiyle evlenmek isteyebilir.

3. Kılık ve Kıyafetleri Kadınların ve erkeklerin kıyafetleri aynı modelden yapılmıştır. Mantoları, pelerinleri, kukuletaları ve kürkleri yoktur. Buna karşılık hafif yünden yapılma erguvani Bağdad kumaşından kazak (bukeran) giyerler. Bu giysiler aşağıdaki şekildedir: yukarıdan aşağıya kadar yırtmaçlıdırlar ve göğüs üzerinde ikiye katlanırlar. Sol tarafta bir ve sağ tarafta üç bağla birbirine iliklenirler. Sol yanda bele kadar yırtmaçlıdırlar. Hangi cinsten olursa olsun kürk etekler de aynı modelde hazırlanırlar. Ceketlerinin kıllı olan tarafları dışa doğrudur, fakat arkadan açıktır ve dizlerinin arka kısmına kadar ulaşan bir frak kuyruğu bulunur. Evli kadınlar yerlere kadar uzanan ve önden yırtmaçlı olan çok uzun bir gömlek giyerler.

Bu evli kadınlar başlarının üzerinde değnekten ya da kamıştan yapılan ve bir dirsek boyunda olarak yukarıda dört

köşe bir düzlemle son bulan yuvarlak bir şey taşırlar. Bu silindir şeklindeki başlık, aşağıdan yukarıya doğru genişler ve yukarıda uzun Ve ince olan altın, gümüş sopa veya kamıştan yapılan bir çubuk vardır; bu omuzlara kadar uzanan bir külaha dikilidir. Zikredilen başlık Ve onun üzerine oturtulan çerçeve hafif yünden purpur veya Bağdad kumaşı ile örtülmüştür. Kadınlar asla bu çerçevesiz insanların araslna girmezler ve bakire kızlardan da bu

şöyle demektedir: "Saç ve kaşları kapkara, pek sert ve diktir. Muhtemelen kafantn traş edilmesi de muhtemelen buna sebep olmaktadır. Çünkü, erkekler kafalarının büyük bir kısmınl kazıtarak

Moğolların İçtimaİ Teşkil6tı, Türkçe terc. Abdülkadir inan, Ankara l987, s. 89; Ayrıca, genç

ancak tepede yuvarlak bir tutam saç bırakır ve bunu da ince bir belik halinde örerler.

kadının kocasının evine cihAz getirdiğine dair kayıtlara rastlamak da mümkündür. MeselA bk.

28

Eski Moğoııarın gelin mukabilinde kalın (mehir) ödediklerine, niköh mukavelesinde ise

kızın babasına nişan olarak hediye verdiklerine dair malumat mevcuttur. Bk. B. Y. Vladimirstov,

Reşidüddin Fazlullah, Cemi' ü'Frcverİh. I, neşr. Muhammed Rüşen_Mustafa Müsevi, Tahran l373 hş.' s. 703.

32

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve SeyüatnAme |245-1247

şekilde ayırt edilirler. Kızlar Ve genç kadınlar erkeklerden çok zor ayırt edilebilirler, çünkü her halükörda hemen hemen aynı şekilde giyinirler. Erkeklerin diğer uluslardan tamamen farklı olan ktilAhları vardır ve biz onların giyim kuşamları hakkında daha ayrıntılı bir tasvir yapacak durumda,değiliz.

)5

5. Mülkiyet Moğollar hayvan sürüleri, özellikle de deve, sığır,

koyun, keçi ve at bakımından zengindirler. onlardaki kısrakların çokluğu dünyanın hiçbir yerinde yoktur3o. Buna mukabil domuz

4. Çadırları (evleri)

Veya diğer hayvanlara sahip değildirler. Hükümdarlar, kumandanlar veya diğer ileri gelenler fazlasıy|a altın, gümüş, ipek ve mücevhere sahiptirler.

Moğolların ince kamış çubuklardan yapılma yuvarlak

çadır biçiminde evleri vardır. Bunların üzerlerinde tam

ortalarında yuvarlak bir delik bulunur; buradan içeriye ışık girer Ve ayrlca içerideki dumanı çeker, zira ateş yakılan yer daima çadırın tam ortasındadır. Duvarlar ve tavan keçe ile kaplanmıştır ve kapılar da aynı şekilde keçeden yapllmıştır. Bu evlerin (stationes) büyüklüğü ve küçüklüğü ev sahibinin rütbesine ve

sosyal durumuna göre değişir. Yurtların bazıları çarçabuk sökülüp, yeniden kurulabilir ve yük hayvanlarına taşıttırılabilir. Buna karşılık bazıları parçalanamaz, aksine bütün halinde arabayla taşınabilir. Arabaların üzerindeki daha küçük yurtlar bir öküz tarafindan çekilebi1irler; daha büyükleri için büyüklüğüne göre üç, dört hatta daha faz|a ökize ihtiyaç vardır. Savaşa ya da herhangi başka^bir yere nereye giderlerse gitsinler, bu yurtları birlikte götürürler29. 2gYukarıdaki bilgilerden anlaşllıyor ki, Moğollar göçebe-avcı bir kavim idiler. Göçebe avcıIar ile onnan-avcl kabileler arasında mesken bakımından büyük fark vardı. Göçebe avcılar, dikmesi ve toplaması nispeıen kolay olan keçe ile örtüIü çadırlarda yaşamakta idiler. Bununla birlikte bugünkü Moğol çadırı, Carpini'nin tarif ettiği çadırdan farklıdır. Bugünkü Moğol çadırında eski Moğol çadırlnın belirgin vasfı olan bacaya benzeyen boyun yoktur. Ayrıca, eski

30

Eski Moğol kabileleri, mera_yaylaları müştereken kullanmayı bilirlerdi. Fakat, bu ortak

kullanma ancak kabilenin aynı mıntıkada göçmesine, kabileye mensup akrabaların beraber yaşamalarına yahut bir küren (kamp) olarak bulunmalarına veya birbirinden pek uzakta olmayan

ayil halinde göçmelerine müsait şartlar bulunduğu zaman mümkündİJ. Moğolların içtimai Teşkil6a' s. 89 vd.; Ayrıca, şunu da kaydetmeliyiz ki, MoğoIlarda hayvanlar üzerindeki mülkiyet

Moğol göçebeleri tekerlekli arabalardan da faydalanmışlar, bugünkü Moğollar ise bunu tamamen

özel bir tamga ile işaretlenirdi. Bu tamga kabilenin bütün mensupları için aynı idi. Bk.

unutmuşlardır. Moğotların İçtimaİ Teşkiliıı' s. 68.

tev6rih,I[, neşr. Muhammed Rüşen_Mustafa Müsevi,

s. 2341.

C6mı'ü'ı

Ergin

34

Moğol Tarihi ve Seyahatndme 1245-1247

AYAN

35

I.

Görünen Ve görünmeyen bir dünyayı yaratan bir Tanrı'nın Varlığına, ayrrca bu dünyadaki her şeyin onun adaletiyle yerini bulacağına inanırlar". o'na ya dua ederek, ya methiyeler söyleyerek ya da dini ayinler yaparak tapınırlar. Bununla birlikte, keçeden insan suretinde maketler" de yaparak bu maketleri yurtlarının girişlerinin her iki taraflna yerleştirirler. Bu maketlerin alt kısımlarına, yine keçeden yapılma Ve memeye

Üçüncü

benzer bir figür koyarlar'o; kendi inanışlarına göre bunlar sürülerini korur, onların üremesini ve sütlerinin bol olmasını sağlarlar. Yine ipekten başka maketler de yaparlar Ve bunlara büyük bir saygı duyarlar.

Bölüm

Moğolların

Dinİ

Törenleri (Ritus)

Bazı Moğollar bu maketleri güzelce örtülmüş arabalara koyarak, yurtlarının kapısının önüne yerleştirirler Ve her kim bu kalkmıştır. Türk kavimleri üzerinde ise düa büyük tesiri islimiyet göstermiştir. Bu din pek çok yerde Şamanlığı büsbütün silmiştir. Bununla birlikte yukarıda söylendiği gibi bazı Altaylı Türk boyları arasında bunun izlerine rastlamak mümkündür.

1. Tanrıya Tapınma"

32 Cengiz

Han'ın hangi dine mensup olduğu malüm değildir. Herhalde büyük bir itikada

sahip bulunmadığı zannediliyor. ondan dolayı Cengiz Han'ın yasalarında din konusu ihmal 3l Şamanlık hakkındaki tafsildtlı bilgilerin batılı seyyahlar tarafından veritenlerini ilk defa Carpini, Rubruk ve Marko Polo'nun eserlerinde bulmaktayız. Yakın zamanda ise Şaman dini ve kültürü hakkındaki en iyi tetkik Radloff (a.g.e.,2l3) tarafından yapılmıştır ki, verdiği bilgilerin

bir kısmı Carpini'ninkilerle uyuşmaktadır. Bu da göstermektedir ki, bu dinin bir çok hususiyeti zaman içerisinde büyük değişikliklere uğramlştır. Bugün sadece

Altaylı Kalmuklar, Teleütler,

Karaorman Tatarlarl, Şorlar, Buryatlar ve Tunguzlar çoğunlukla kendilerini Şaman olarak tanımlamaktadırlar. Şamanhk, doğudan Budizm, kuzeyden ve batıdan Rus Hıristiyanlığı, batıdan ise Müslümanlar tarafından sıkıştırılmaktadır; ibn Fazlan (Seyahatn6me, terc. R. Şeşen, İstanbul

l995, s.47) da Başgırd Şamanizmine dair bazı bilgiler vermektedir. Bu mal0mata göre Başgırdlar, on iki tane iliha süiptirler. Fakat, gökte olan Tanrı bu ilüların hepsinden büyüktür.

o,

diğerleri ile anlaşarak hareket eder. Bunlardan her biri diğerinin yaptığına razı olur;

Şamanizm hakkında daha geniş bilgi için bk. A. inan, Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara l986; Budizmin tesiriyle orta Asya kavimleri arasında Şamanlık büyük bir kısmıyla ortadan

edilmiştir. Umumiyetle "Yeri, göğü yaıadan bütün mevcudatm rabbi olan bir Tanrı'ya inanmayı'' emretmiştir. Deguignes, Hunların, Türk]erin, Moğolların 've Daha Sair Garbİ Tatar]arın T6rİh-i tJmtımİsi, V, osmanlıcaterc. H. Cdhid, istanbul l924, s. l28, 130; CengizHan'ın Moğolları ve

bunlara iltihak eden kuzeyli Türk kavimleri Şamanist idiler. Moğolistan'daki bazl kabileler arasına Hıristiyanlık sokulmuş olmakla beraber, bu din ancak sembolik olmakla kalmıştır. Buna

ilkel Şamanizm'in mümessilleri olarak, kuzey yaşayan ormanlarında Uryankıtlar sayılmaktadır. Bu kavim Gök Türk yazıtlarındaki mukabil Cengiz ve oğulları devrinde

Kurıkanların torunları olup, bugünkü Urenha ve Yakut Türklerinin ataları sayılmaktadır. Bk. A. inan, a.g.e., s. 33

I

l.

Bu maketlerin keçeden yapıldık|arına dair bir kayda Rubruk (Reıseı zum Groskhan der

Mongolen, s. 44' 109)'da rastlamaktayız. 34

Rubruk (Reisen zum Groskhan der Mongolen, s.44) da Moğolların yurtlarının girişinde

kadınlar tarafında bu tür maketlerin bulunduğunu belirtiyor.

Ergin

36

AYAN

bir şey çalarsa, onu

aclmaslzca ölümle cezalandırırlar". Bu maketlerin yapılması şöyle olur: ilgili

arabalardan

kabilenin btıttın yaşlı ve saygıdeğer hanımları bir araya gelirler ve onları büyük bir huşu içerisinde tamamlarlar. Bu iş bittikten sonra bir koyun keserler, kemiklerini ateşte yakarken etini yerler. Aynı şekilde bir çocuk hasta olduğu zaman, daha önce zikredildiği şekilde bir put resmi yaparlar ve bunu yatağının üstüne asarlar. Noyanlar, binbaşılar ve yüzbaşılar ordugihlarının orta yerinde, put olarak daima içi doldurulmuş bir teke bulundururlar. Önce bu putların yanlna bütün sürülerinin ve kısraklarındın sütlerinden getirirler ve yiyip içmeye başlamadan önce, yiyecek ve içeceklerden onlara sunarlar. Aynı şekilde bir hayvan kestikleri Zaman, hayvanın kalbini bir kabın içerisinde arabayla putun yanlna getirirler ve ertesi sabaha kadar orada bırakırlar; sonra onu önünden alırlar ve pişirerek yerler. II.

Ayrıca ilk hükümdarları olan [Cengiz Han'a] hürmet

için bir put sureti yapar|ar ve bunu saygıyla bir arabanın üzerine yerle ştiri rl e r' Biz bunu bizzat şimdiki hüktimdar [Güyük Han' ın] ordasında gördük'u. ona birçok hediyeler sunarlar ve ayrıca bir çok atlar bağışlarlar, ölünceye kadar bu atlara binmeye hiç

35

Kuş.

36

Radloff(a.g.e., s.232)'a göre, Şamanlığı diğer inançlardan aytran en önemli husus, şimdi

Moğol Tarihi ve SeyahatnAme 1245-1247

37

kimse cesaret edemez''. Aynı şekilde ona başka hayvanlar da ihsan ederler Ve yemek için bunlardan birini öldürürlerse, onun kemiklerini kırmadan ateşte yakarlar". Bu suretin önünde güneye doğru dönerek tıpkı Tanrı'nın huzurundaymış gibi diz çökerler ve kendilerine t6bi kıldıkları diğer soyluları da onun önünde diz çökmeye zor|arlar. Buna bir ömek de şudur: Rusların büyük prenslerinden Zaman, onu iki ateşin arasmdan yürüterek geçirdiler. Sonra ona güneye doğru Cengiz Han'rn önünde eğilmesini emrettiler' Fakat o, ölmüş bir adamın suretinin önünde değil de, Batu'nun ve maiyyetinin önünde eğilmek istediğini, çünkü Hıristiyanların böyle bir harekette bulunamayacağını arz etti. o, sık sık tekrar edilen emre rağmen eğilmek istemeyince zikredilen Batu han, prens Yaroslaos'un oğluna, direttiği takdirde öldürüleceğini bildirdi. Bu sırada o, Hıristiyan|ara yasak olan bir şeyi yapmaktansa ölmeyi terçih ettiğini bildirdi. Bunun üzerine Batu, muhafizlarından birini gönderdi. o, topuğuyla prensin kalbine ve karnına kendisinden geçene kadar vurdu' o sırada orada bulunan şövalyelerden birisi olan Teodor şunları söyledi: "Dayan, çünkü bu işkence senin için uzun sürmeZ ye hemen

biri olan Michael, Batu'ya tdbi olmaya geldiği

Reisen zum Groskhan der Mongo|en' s. 109.

yaşayan insanla onun ölmüş cedleri arasında sıkı bir münasebetin mevcut olduğuna dair inanıştır.

Bu bağın kuvvetine olan iman,

atalara ardl arası kesilmeden saygı göstermeyi gerekli

37 Moğottardaki bu geleneğe benzer

bir gelenekten bir Çin sülölesi olan Minglerde rastlandığını Semerkandi (Matl6u's-sa'deyn, neşr. Quatremöre, Paris l843, s. 423)

kılmaktadır. Bu durum karşısında, ancak kendi atalarıyla sıkı bir münasebet kurabilen bir kimse

zikretmektedir: "Bir prenses öldüğünde ona ait olan atları mezarın bulunduğu dağlara, serbestçe

rahip veya şaman olabilir demektir. Başka bir deyişle burada ancak, irsi yani ailelere ait genetik

otlasınlar diye salarlar. Bu atları hiç kimse yakalamaz''. 38

Şamanlarda kurban hayvanlarının kemiklerinin kırıImayacağı Radloff (a.g.e.,

s. 246) işi büyük bir

bir şamanlık mümkündür. Böylece şaman, şamanlık için gerekli kudret ve bilgiyi atalarından alır; o, atalarının sudur kuvvetiyle şaman davulunu kullanmayı, şarkılar söyleyerek atalaıı ve

tarafından da belirtilmiştir: "KurbanIık hayvanı öldürdükten sonra parçalama

ruhları çağırmayı ve onların yardımıyla kendi vücudunu ruhundan ayırarak aydınlık ışık

ustalıkla yapılmalıdır, çünkü hiçbir kemiğin üzerinde en ufak bir zedeIeme izi bile görünmemesi

dünyasına veya karanlığa göndermeyi öğrenir.

!azımdır. Bu yüzden bu işten anlayan biri vazifelendirilir''.

Ergin

38

Moğol Tarihi ve Seyüatndme |245-|247

AYAN

ardından ebedi mutluluk gelir". Sonra başı küçük bir kılıçla kesildi Ve aynl şekilde zikredilen şövalyenin de başı vuruldu".

cinsel şekilde, ikisini de sil6h zoruyla tamamen şartsız olarak

bi.ı.ş*"y" zorladılara..

u. Bundan başka güneşe, aya Ye ateşe taparlar ve saygı duyarlar, aynı şekilde Suya ve toprağa da tapar|ar. Özellikle sabah kahvaltısından önce yiyecek ve içeceklerinden önce onlara sunarlar. Tanrı'ya tapınma hususunda belirli kuralları olmadığı için (kesin dini kuralları yoktur) bizim bildiğimiz kadarıyla, şimdiye kadar hiç bir kimseyi kendi dinini ve inancını inkör etmeye zorlamamışlardır; tabii ki Michael hakkında anlattıklarlmlzl hesaba katmazsak. Fakat ileride neler yapabileceklerini bilmiyoruz. Bazılarının tahminine göre, [Moğollar] Allah göstermesin mutlak bir hakimiyete sahip olsa idiler, herkesi bu putların önünde eğilmeye mecbur ederlerdi.

Biz onların ülkesine

henüz yeni gitmiş olduğumuz sırada, bunu teyit eden şu olay oldu; Rusya'daki Chernoglove büyük prensi Andreas, Moğol atlarını ülkeden (kendi ülkesi imiş gibi) çıkartıp sattığı için, Batu tarafından yargılanmakta idi. Bu iddia ispat edilemediği halde, prens idam edildi. Kardeşi bunu öğrenince, maktulun eşi ile birlikte Batu Han'ın huzuruna çıktı ve diz çökerek ondan ülkelerini işgal etmemesini istedi. o, genç adama, öz kardeşinin eşi ile evlenmesini söyledi ve kadına da Moğol 6detlerine göre kayınbiraderine nikAhlanmasını emretti. Adam kendi dini kurallarına karşı gelmektense ölmeyi tercih ettiğini bildirdi. Bununla birlikte, ikisi de bütün güçleriyle mukavemet etmelerine rağmen, adamı kadının üzerine koydular; ikisini birlikte bir yatağa yatırdılar. Kadının bütiın yalvarma ve yakarmalarına aldırış etmeden adamı üzerine koydular Ve aynl 39

Michael vakası aslında din gayreti veya dini hoşgörüsüzlük ömeği değildir. Moğolların

uyguladığı bu kötü muameleyi icabettiren şey onun' Batu'nun emrine inatla karşı gelişidir. Bk. L. Ligeti, BiLinmeyen iç Asya,s. l03.

2. Günah Saydıkları Şeylerin 7ikri (Moğollar) kendilerine nasıl doğru davranacaklarını ve günahtan nasıl sakınacaklarını gösteren dini bir yasa kitabına iahip bulunmadıkları halde, kendiliklerinden ya da atalarının buldukları belirli gelenekleri vardır ve bunlara göre bazı işleri

günah sayarlar. Örneğin, hançeri ateşe sokmak veya hançerle eti iazandan dışarı almak ya da ateşin yanında eti doğramak günahtır. Çünkü ateşin bıçağın kuwetini aldığına inanırlar. Atlar

için kullandıkları kamçıya dayanmak 'zaten

mahmuz kuş dokunmak, kuııanmasını bilmezler- kamçıyla oklara yavrularını kamçıyla yakalamak ve öldürmek, ata yularıyla vurmak, süt veya başka bir yiyecek veya içeceği yere dökmek, kasten yapan çadır içinde işemek günahtır"'. Eğer bu hareketi olursa ölümle cezalandırırlar. Kanıtsrz olursa, kama büyük bir meblağ ödeyip, bütün çadırda oturanları, çadırdaki bütün eşyaları ve çadirı da iki ateş arasından geçirerek, temizlenmesini sa!ıa.lar. Yurt bu şekilde temizlenmeden hiç kimse içeriye girip, heihangi bir eşyayı a|amaz. Ayrıca, ağzına bir parça et alıp, bunu çigneyip yutamayan Ve Sonra ağzından dışarı çıkarmak 40

B. Spuler (İran Moğol|an,Türkçe terc. C. Köprülü, Ankara 1987'

s- 427 n.

l60 ve l6l)'e

için göre Carpini'nin zikrettiği ad Andreas değildir. Çünkü, bu isimde bir Grandük o zaman oldukça Acaba l246'da zehirlenen Yaroslaos'un adı ile mi karıştırılıyor ?. Mesele bilinmiyor.

edilemiyor' karanlıktır. Her şeyden önce bu şartlar altında kardeşinin de evli olup olmadığı tesbit 4ı Reşidtıddin (C6mi'ü't-tev6rİh. I, neşr. Muhammed Rüşen_Mustafa Müsevi, s. l53), bir Moğol kavmi olan Uryankitleri (aT-ö90<*

:ı

) anlatırken, şunları yazıyor: "inanırlar ki, şarap,

de atların kımız, tatlı veya ekşi süt zemine döküldüğü takdirde dört ayaklı hayvanların, özellikle

üzerine yıldırım düşer. Eğer şarap dökülürse bu daha tesirlidir'''

40

Ergin

AYAN

zorunda kalan kişiyi, çadırın altında bir tünel açarak, oradan dışarı çıkartırlar ve hiç acımadan da öldürürler. Bundan başka, bir kumandanın yurtunun eşiğine basan bir kimse de ölümle cezalandırılır. Buna benzer birçok bötıl inanışları vardır. Bunlar saymakla bitmeyecek kadar çoktur.

Diğer taraftan insanları öldürmek, öteki ülkelere saldırmak, başkalarının mallarını yağmalam ak, zina yapmak, başkalarının hakkını yemek, Tanrı'nın emir ve yasakıaiını ihıaı etmek onlar için günah sayılmaz. Cennet ve cehennemdeki ebedi hayattan onların haberleri yoktur, fakat ölümden sonra başka bir dünyada yaşaylp, orada sürülerini güdeceklerine, yiyip

Moğol Tarihi ve Seyüatnöme 1245-1247

41

getirdiğinde, hem bu gelenlerin Ve hem de eşyalarının temizlenmesi için, iki ateş arasından geçirirler ve bu suretle büyü, zehir ve diğer musibetlerden korunduklarına inanırlar. Bu ülkede sık sık görüldüğü gibi, yıldırlm çarpmurro' ,onu., hayvanlar veya insanlar öldüğünde veya başlarına bu tarzda başka bir felAket geldiğinde, inanışlarına göre kirlendiklerini, günahkör ve beliya uğramış olduklarını düşünerek, aynı şekilde kamın liderliğinde temizlenme ayinleri yaparlar. Diyebiliriz ki, bütün ümitlerini bağladıkları böyle bir ayinden Sonra, bu yolla kötülüklerden kurtulduklarına inanırlar.

içeceklerine ve dünyevi hayatlarında neler yapmışlarsa ora-da da yapabileceklerine inanırlar. +.

3. Kehönet ve Günahlardan Arınma I. Keh6nete, birtakım işaret ve belirtilerden anlam

çıkarmağa, kurban edilen hayvanların bağırsaklarını incelemeye, büyüye ve afsuna büyük bir önem verirler. Cinlerle konuşup, onlardan cevap aldıklarında, Tanrı ile konuştuklarını zannederler ve bu Tanrı'ya Moğollarda Itoga, Kumanlarda ise Kam denir. ondan çok korkar Ve onu sayarlar. Kendisine bir çok kurban kurbanlar adar, yiyecek ve içeceklerinden ilkönce ona sunarlar. Bütün davranışlarını da ondan aldıkları cevaba göre düzenlerler.

Herhangi yeni bir sefere çıkacakları Zaman, hilAli veya

dolunayı beklerler. Aya Büyük Han derler ve diz çökiip kendilerini kötülüklerden koruması için yalvarırlar. Güneş,i di Ay'ın annesi sayarlar, çünkiı Ay parlaklığını ondan alır. II. Kısacası ateşin her şeyi temizlediğine inanırlar. Kendilerine elçiler, soylu kişiler veya diğerleri gelip hediyeler

Öıu Gömme Adetleri

III. Eğer onlardan biri ölümcül bir hastalığa tutulmuşsa,

çadırına kara keçeye sarılı bir mızrak saplarlar. Bunu gören herhangi bir yabancı, artık böyle bir hastanın çadırına giremez veya hasta artık son nefesini vermekte ise, hemen hemen bütün akrabaları hastayı terk eder, çünkü böyle bir hastanın ölümünde yanında kalan kişi veya kişiler, 9. aya kadar hükümdarın otağına giremezlero'. Soyıu bir hasta öldüğünd.e, onu bozkırda giz|ice kazdıkları çok sevdiği bir yere gömerler*. Böyle bir soylu otağın 42 Moğoıistan'da Uryankit'lerin ülkesinde, özellikle de Berkucin Tukum

-ırI

ty5-ı

('ı-ox*

(',) adı verilen viliyette sık sık yıldırım düşmesi olayları olur. Reşidüddin (C6mi' ü't-

tev6rİh,1, s. 153).

43 Hastanın çadırının etrafına mızrak dikilmek suretiyle yabancıların çadırdan uzak tutulmast sağlanıyordu' Eğer hasta ölüm halinde ise bütün akrabası onu terk ederdi. Karş. B. Spu|er, İran MoğoL\arı, s.

l94.

44 Cengiz Han ölmeden önce Tula, onon ve Kerulen ırmaklarının doğduğu bir yerde avlanmaktayken, güçlıı ve

yalnızbir ağacın gölgesinde dinlenmiş ve şöyle söylemişti "Burasl

42

Ergin

AYAN Moğo| Tarihi ve Seyahatndme 1245-1247

jejna9 oturmuş vaziyette, önünde bir masa, masa üstünde bir k6se dolusu et ve bir testi kımız, bir kısrak Veya yavnısu, bir at, e-ğer ve üzengileri ile birlikte gömülür. Başka bir at da cenaze töreni.nde (toy) yenir ve derisisamanla ooiar.riu*t, ,^n uı, sopa ile birlikte iki veya dört kazık ayak üzerir. g.çlıı.r"t, mezarın üzerine yerleştirilir. Böylece ölen kişi ita.neietmek için bir çadıra, kendisine süt verecek bir kısrağa ," iynr-)'u*unou hem damızlık olacak hem de binebileceği bir ata sahip olmuş olur' Törende yedikleri atın kemikleri de ölünün ruhunun selömeti için yakılır.

Bizim de gözümüzle şahit olduğumuz ve diğer bazı kişilerden işittiğimiz gibi, daha çok [aaıniu.1opi*u.ut,

kocalarının ruhlarının sel6mete erişmesi için kemik yakarlar. Şu andaki hükümdar Güyük Han,ın babasi ı
ö;;;|

ıl,

şekilde atımızı ,-tı...k için bir auıu intly*,m,

olduğunda, bu çalı kümesinin bir daiını bile kesme getirmedik.

yi

uni^rru

ÖJ, gömüIürken mezarlna altın ve gümüş de koyulur, --.genellikle hayatında bindiği arabası u. pa.çulunmış çadıriyerıe ' bir edilir ve adını üç nesil boyunca kimse uprrnu

^J;;;r-'.' benimgömülmemelayıkbiryerdir.',.on,n,oyı"offi

Burası onun son istirüatini yaptığı yerdi. C6mi' ü,t-tev6rİh, I, s. 542. 45Bu konuda Cami'ü't-rcverİh(I, s. l35, 75)'de iki örnek var: Cengiz Han, Kişin vilayetini zapt ettiği sırada oğIu Ögitay'ın bir oğlu oldu ve bu çocuğa Kdşin adını verdiler. Fakat, bu çocuk küçük yaşta öldüğü için, K6şin ismi yasaklandı ve K6şin olan viiAyetin adı Tangkut,a çevrildi. Diğer bir örnek de şudur: Cengiz Han'ın oğullarından Çağatay ölünce, adı ÇağaİayKüçük olan Moğol kumandanı artık bu adı taşıyamaz oldu. Bu yüzden onun adı Sunitay'a çevrildi, çünkü o

Sunit kavminden idi. Ayrıca, aynı şekilde Cengiz Han,ın en küçük oğlu olan Tuluy,un adı

43

Soylulardan bazılarını başka şekillerde gömdükleri de olur. Önce kimseye görünmeden bozkıra çıkarlar, orada çayırlık bir yerde büyük bir çukur kazarlar Ve bu çukurun etrafinda bir tünel açarlar. ondan Sonra bu tünele ölen kişinin en sevdiği

kölesi yatırllarak, ölüyü de onun üzerine koyarlar. Köle

havasızlıktan boğulmak üzereyken, tünelden çekip çıkarırlar, dinlenmesini sağlarlar Ve bu töreni üç defa tekrar ederler. Neticede böyle bir törenden canll olarak kurtulan köleyi azad ederler. Bu şekilde azad edilmiş bir köle, ölenin çadırında ve akrabalarınln yanlnda çok büyük bir saygınlığa sahip olmuş olurou. Ölenin cenazesini ve eşyalarlnt yukarlda söylediğimiz tünele koyarlar, açtıkları çukuru yeniden toprakla örterek, üzerine çayff parçaları döşerler Ve eski haline getirirler, böylece hiç kimse bu mezar yerini bulamaz. Bu töreni yaparken yıkarıda anlattığımız ayinleri icra ederler, fakat çadırını mezardan uzakta bozkırda kurulmuş bir şekilde bırakırlar.

Ülkelerinde

iki

tane mezarlıkları vardır. Birinde

hanlarını, soylularını ve diğer Soylu aile efradlarını gömerler. Böyle Soyluların ölümü yaklaştığı anlaşılınca, mümkün olduğu kadar bu mezarlığa götürülür Ve mezarlarına çok miktarda altın Ve gümüş koyulur. Diğer mezarlıkta ise Macaristan seferinde ölen çok sayıda insan gömülmüştür. Bu iki mezarlığın da

bekçileri vardıro'. Mezarlıklara girmeye yeltenenler

yakalandıkları takdirde malları ellerinden alınır, dövülür ve işkence edilerek ülkeden kovulurlar. Bizim böyle bir Adetten haberimiz olmadığı için, Macaristan seferinde ölen askerlerin Moğolca'da ayna anlamına gelmektedir. Yukarıdaki nedenden dolayı Moğollar, Tuluy'un ölümünden sonra bu adın yerine Türkçe'de ayna anlamına gelen "gözgü''yü kullanmışlardır (s. 300) 46

Hükümdarlar hususi bir imtiyaz olarak cariyeleri ile birlikte gömülürlerdi. Hülagu da öyle

gömülmüştür. Bk. B. Spuler. iran MoğoIIarı,s. |96. 47

Reşidıiddin (C6mi'ü'rtev6rİh. l, s. 54l)'den Cengiz Han'ın mezarının bekçiliği için 1000

Uryankitlinin görevlendirildiğini öğreniyoruz.

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve Seyahatndme 1245-1247

mezarlığlnln yarundan geçerken, bekçiler bize doğru geldiler ve bizim izerimize ok atmak istediler, fakat ülkelerine elçi olarak gelmiş . bulunduğumuzu Ve bizim onların ödetlerini bilmediğimizi öğrenince, bize dokunmadılar ve yolumuza serbestçe devam etmemizi sağladılar.

5. Yıldırım Çarpması Veya Normal ölümlerde Temizlenme

Ölenin çadırında oturan akrabaları ve diğerleri şu ateşle temizlenme işleminden geçmelidirler; iki küme şekilde ateş yakarak, yanlarına iki tane mızrak dikerler ve iki mızrağın uçlarını iple bağlarlar. Bu iplere Bağdad kumaşından yapılmış olan putları takarak bu iki ateş arasından ve ipin altından insanları, hayvanları ve portatif çadırları geçirirler. Sağda ve solda iki yaşlı kadın durarak bir takım dualar okurlar Ve su serperler. Bu törende bazı arabalar hasara uğrar ve arabaların üzerinden yere bir şey düşerse, bunlar ayinleri düzenleyenlere kalır. Eğer bir kimse yıldırım çarpmasl neticesinde ölmüş olursa, onun çadırında oturan bütün kişiler yukarıdaki gibi iki ateş arasından geçmek zorundadlrlar. Çadırı, yatağı, arabası,

keçeden örtüleri ve ölenin diğer eşyaları artık kirlenmiş

olduğundan dolayı, artık onları herhangi bir kimse ne alabilir, ne de dokunmaya cesaret edebiliro8.

Reşidüddin (Cemi' ü't&vefih. I, s. l53), bu konuda şunları yazmaktadır: .,Moğol kavmi olan Uryankitler, yıldırım çarpmış olan bir hayvanı asla yemezler, ayrıca onun yakınlarına 48

sokulmaya dahi cesaret edemezler.".

Dördüncü

Bölüm

Moğolların

f.

örf ve

Adetleri

iyi Taraflan

Bütün dünyada, ne bizdeki sıradan müminlerde, ne de tarikat mensuplarında, Moğollardan daha itaatli insanlar yoktur. Hükümdirlarına en fazla Saygıyı onlar gösterirler ve onlara yalan söylemeğe asla cesaret edemezler. Birbirlerine hemen hemen hiç küfiır SaVurTnaZ ve kendi aralarında kavga etmezler. Aralarında kavga, SaVaş, yaralama ve öldürme olayları hiç o|maz ve büyük çapta hırsızlık ve gaspçılık yapanlar da yoktur. Bu yüzden servetlerini koymuş oldukları orda ve arabalarında, ne kilit ne de sürgü vardır. Eğer hayvanları sürüden ayrılıp, kavbolup siderse. bunları bulan ya kendi kaderlerine bırakır

48

Ergin

AYAN

yemeyelim, bu da et değil mi?, çünkü bu bitler de benim oğlumun etini yemiş ve kanını içmiştir" cevabını verdi. Kendi gözlerimizle hatta fare yediklerini bile gördük. Ne masa örtüsü,

ne havlu ve peçete, ne ekmek, ne sebze, ne bakliyat ne de başka bir şey bilirler, bildikleri tek şey ettir. Etten de o kadar az yer|er ki, öteki ulusların bu kadar azyiyerekyaşamaslna imkön yöktr.'

II. Yağlı etten elleri yağlanınca, çizmelerinin üzerine sürerek veya et ve diğer şeylerle temizlerler. Sadece aralarındaki bazı soylu kişiler, yanlarında bir iki küçük mendil taşırlar ve

eğer yedikleri et yemeği ise, bu mendille ellerini silerler. Yemekte birisi eti keser, bir diğeri bıçak ucuyla küçük parçalar alır, ötekilere teker teker, birine az ötekine daha fazli olarak dağıtır. Bu şekilde diğerine daha fazla saygı gösterdiğini belirtmiş olur. Tabaklarını yıkamazlar ve baien_et suyuyla çalkaladıktan Sonra, kazanda pişmekte olan etin yanma koyarlar.

Kap kaçak ve diğer yemek takımlarını da aynı şitiıa.

temizlerler, çünkü bir lokmayl Veya bir damlayı bile harcamak büyük günöh sayılır. Hiç bir zaman kemiklerinin iliklerini boşaltmadan köpeklerine vermezler. Elbiselerini de yıkamaz|ar ve yıkayacak olduklarında fırtınalı havaların başlangıcından bitişine kadar olan süre içinde yıkanmasına müsaade etmezler.

III. Eğer at sütüne sahip iseler bunu bol miktarda içerler; yine koyun, keçi, inek ve develerin sütlerini de içerler. Şarap, bira ve methin ne olduğunu bilmezler, bunları sadece diğer uluslardan gelen elçilerin getirdiği hediyeler olarak tanırlar. Kışln at sütü içme imk6nı olmayanlar, arpayı suyla karıştırır ve bundan bir bulamaç yaparak bunu içerler. Her biri bundan sabahları 1-2 bardak içer ve bütün gün boyu başka bir şey yemezler. Akşam olunca bir parça et yer vebirazda et suyu içerler. Yaz gelince at sütü çok bol olduğundan, hediye olarak gelen veya avladıkları hayvanların dışında pek seyrek olarak et yerler.

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me 1245-1247

49

4. Töre ve Yasalarl |. Zina yapan kadın Veya erkeği, fuhuş yapan bekdr kadını ve fuhuş yaptığı adamı, töre ve yasalarına göre öldürürler.

Açıkça hırsızlık Veya gasp yaptığı görü1en bir kişi

yakalandlğında, hiç acımadan öldürürler. Savaş planlarını düşmana ifşa edenlere, kuvvetli bir kişi tarafindan kalın bir değnekle kıçına yiz defa vurarak ceza verirler. Emir kulu olan ve amirine karşı bir hata yapan kişilere de hiç acımadan iyi bir dayak atılır.

Bir metresten doğan oğulla, nik6hlı kadından doğan oğul hukuken eşit sayılırlar. Baba, ister üvey olsun ister öz olsun her oğluna eşit davranlr Ve aynl sevgiyi gösterir. Bir Moğol,un eğer birçok karısı Varsa, her karıslnln kendi çadırı ve kendi iaşesi vardır. Koca her gün başka bir karısına giderek, orada yer, içer ve geceler, fakat bununla beraber kadınlar arasında eşitlik

yoktur. Çünkü, koca ilgi gördüğü bir karısının yanında

diğerlerinin yanında olduğundan daha fazla zaman geçirebilir. umumiyetle birbirleriyle pek az kav ga ederler.

Aynı erkeğin karıları olan Moğol kadınları,

II. Erkeklerin oklarıyla uğraşmak, arasıra sürülere bakmak, ava çıkmak ve ok atma talimleri yapmaktan başka bir uğraşları yoktur. Büyük küçük hepsi çok iyi ok atarlar. Çocuklar

2-3 yaşına gelince ata binmeye başlar ve dört nala bile koşturabilirler. Yaşlarına göre kendilerine ok ve yay verilir ve böylece ok atmasını öğrenirler, çünkü bunlar çok yetenekli ve cesaretlidirler.

III. Kızlar ve kadınlar da erkekler gibi aynı şekilde ata binerler. Bunlardan bazılarının ok ve yay taşıdıkları gördük.

Hem kadınlar ve hem de erkekler, uzun süre at sırtında kalabilirler. Üzengileri kısa olup, atlarına çok önem verirler.

Aslında sahip oldukları bütün eşyaları özenle kullanırlar.

MoğoI Tarihi ve Seyahatnöme |245'1247 50

Ergin

5l

AYAN

Genellikle bütün işleri kadınlar görür; kürk etek, elbise,

ayakkabı, çizme ve deriden ne yapabilirlerse yaparlar ; arabaları kullanır ve tamir ederler, develeri yüklerler; elleri çabuk ve çalışkandırlar. Bütün kadınlar pantolon giyerler ve bazıları erkekler gibi çok iyi ok atarlar.

Beşincİ

Bölüm

Moğol

imparatorluğu

Buraya kadar Moğolların idetlerinden bahsettik, şimdi ise onların İmparatorluklannı anlatmağa geçiyoruz. Bu konuda şöyle bir sıra takip edebiliriz:

A. imparatorluğun kuruluşu B. Hakanları C. oğulları D. Hakanın ve oğullarının Yönetimleri

Ergin

52

AYAN

A. Moğol lmparatorluğu'nun kuruluşu 1. Cengiz Han'ın, Naymanların ve Kara-Hıtaylarıno, ibtidaıarı I. Daha önce zikretmiş olduğumuz gibi, dünyanın doğu

kısmında Moğolistan adlı bir ülke vardır. Bu ülkede önceleri şu dört kabile oturmakta idi:

l. Yeka (Büyük)-Moğol, 2. Su-Moğol; fakat bunlar ülkelerinde Tatar adlı bir

nehire izdfeten Tatar diye adlandırılırlar, 3.

Merkitler,

4.

Mecritler (Kerait).

Bütün bu kabileler aynl dış görünüşe Ve dile sahip olmakla beraber kendi aralarında bölgeleri ve hükümdArları

ayrılıyordu.

Kaşgarlı Mümüd'un (Diviln-ı Ltügati't-Türk,I, terc. Besim Atalay, Ankara l986, s. 28), Türk kabul ettiği Yabahu, Tangut ve Kltayların, yazarln zamannda batıya doğru ilerleyerek 49

Türklerin oturduğu yerleri işgal etmiş olmalarından dolayı bu yargıya vardığını kabul edebiliriz.

Moğol Tarihi ve Seyahatnöme 1245-1247

53

II. Yeka-Moğol ülkesinde Cengiz'o adında birisi ortaya çıktı". o, yolunda.yürümeğe, hAkimlerin önünde başarılı bir avcl olarak başladı". İnsanlar ondan çalmayı, gasp etmeyi Ve yağmayı öğrendiler. Yabancı ülkelere sefer yaptıkça, sürekli olarak birçok insanı kendisine bağlamayı ve hökimiyeti altına almayı tecrübe ediyordu. Fakat, her şeyden önce kendi ulusunu kendine bağlamayı çok iyi biliyordu ve böylelikle onlar, her türlü hareketle liderlerini izlemeye hazır duruma gelmişlerdi. ordusuna omuzdaşlarını alarak çoğaldıktan sonra ilk seferini

Tatarlar (ya da Su-Moğollar) üzerine yaptı. Kabile reislerini öldürdü, birçok Savaşlardan sonra Tatarlan boyunduruğu altına aldı ve kendi hökimiyetine girmeye zorladl. Böylece yendiği kabilelerin nüfuslarıyla güçlendi; silöhlarını Tatarların komşusu olan Merkitlerin üzerine çevirdi Ve aynl şekilde silAh zoruyla onları da töbi kıldı. ondan Sonra Mecritler (Keraitler) üzerine yürüdü Ve müthiş bi zaferkazandı. Naymanlar, Cengiz'in gücünün hangi noktaya eriştiğini işitince çok kıskandılar, çünkü onların güçlü bir hükümdirları vardı ve adı geçen kavimler ona Vergi Vermekte idiler. Fakat bu hükümdAr öldükten sonra, onun halefleri olan oğulları, bir halkı yönetmek için genç, aptal ve yeteneksiz idiler. Üstelik kendi aralarında uyumsuz olup, birlik değildiler. Cengiz bu sırada böyle yüksek bir noktaya ulaştığı halde bunlar, yukarıda

50

Kalkaşandi, Mes61ikü'1-ebs6r adlı esere dayanarak kendi eserinde asıl adı Temercin

Johann de Plano carpini (Geschichte der Mongolen und Reisebericht 1245-1247, AIm trc.

(Temuçin) olan.Cengiz Han'ın nesebini şöyle vermektedir: Cengiz Han b. Yesükey b. Bahadır b.

Friedrich Risch, Leipzig l930, s.

Tümen b. Bertil Han. Bk. Kalkaşandi, Subhu'I-'aş6, IV, Kahire l334' s. 305.

lll)

de Kıtay veya Kitanların Mançurya'nın güneyinde

oturduklarını, orta Asya'ya göç ettikten sonra başkenti imiI nehrinin kenarında bulunan bir devlet (l l28_l2l8) kurduklarını belirtmektedir. Barthold (,,Kara_HltayIar-, İ.e, vı, s. zıs1,

5l Hamdullah Müstevfi-i Kazvini (Tdrih-i Gi)zİde, ing. terc. E. G' Browne, London l9l 3,

l40)'ye göre asll adı Temuçin olan Cengiz Han, 20

Zilkide

549 (=26

s.

ocak l l55)'da doğdu. l3

Çinlilerin Kitan dedikleri Kltayları (yahut Hıtay) MoğoI kavimlerinden biri olaıak kabul ediyor. Bunların menşelerinin tetkiki Uzak Doğu tarihi sınırları içine girdiğinden bizim mevzuumuzu

yaşında öksüz kaldı. 30 yaşında kabilesi üzerinde hdkimiyet sağladı. 40 yaşında Kerait

aşar. Şunu belirtmekle yetinmeliyiz ki, bunlar Çin'i terk edip İslim ülkelerine geldikten sonra

52Kitabı Mukaddes' Musa, l0,9: "o Rabbin indinde kudretli avcı idi; bundan dolayı:

bile, Çin kaynakları taraflndan bir Çin süldlesi olarak teldkki ediImişlerdir.

hükümdörı ong Han ile ittifak kurdu.

Rabbin indinde Nimrud gibi kudretli avcı, denilir.''

Ergin

54

Moğol Tarihi ve Seyahatnime

AYAN

ö

ldürüp, mal larını da yağmaladılar.

III. Bu haber üzerine Cengiz, kendisine t6bi olan bütün kuvvetleri topladı. Diğer taraftan Naymanlar ve Kara-Hıtaylar da hemen bütün kuvvetlerini iki dağ arasındaki dar bir geçitte topladılar. Biz bu geçitten Moğol hakanını ziyaret etmek izere giderken geçmiştik. Burada Naymanların Ve Kara-Hıtayların Moğollar tarafindan müthiş bir yenilgiye uğratılmış olduğu müthiş bir savaş vuku buldu. Bunların büyük bir kısmı öldürüldü ve geriye kalanlardan kaçıp kurtulamayanlar esir

edildiler'3.

Kara-Hıtayların ülkesinde Cengiz Han'ın oğlu Ögedey Kaan (tahta çıktıktan sonra) omil adında bir şehir kurdu' Güneye doğru buraya yakın olan büyük bir çöl vardır. Aldığımız güvenilir bilgilere göre, burada hiç bir kelime konuşamayan Ve ayaklarında eklem olmayan insanlar oturmaktadırlar. Bir kez yere düştükleri vakit, başka birisinin yardımı olmaksızın ayağa kalkamazlar. Adetlerine göre, deve yününden keçe yaplp, bunları elbise olarak giyerler ve rüzgdra karşı korunmak için etraflarına yerleştirirler. Moğollar bir defasında onlara hücum edip, oklarla yaraladıklarında, yaralarını otlarla tıkamış ve bütün güçleriyle onların önünden kaçmış1ardır.

55

2. Kıtaylara karşl yaplıan savaşta alınan yenilgi ve kazanı|an Zafer

zikredilen ülkelere bir baskın yaparak erkekleri, kadınları ve çocukl arı

|245-1247

IV. Moğollar ülkelerine döndükten sonra, Kıtaylara

karşı savaş a hazır|anarak yola çıktılar Ve onlarln Slnlrlarlndan içeriye girdiler'o. Bu haber üzerine Kltay hanı ordusuyla Moğollara karşı çıktı ve zorlu bir savaş cereyan etti. Moğollar bu savaşta müthiş bir yenilgiye uğratıldılar. orduda bulunan bütün Moğol kumandanlarınln Saylsl' savaş karargöhında yediye kadar düştü. Bu nedenden dolayı herhangi bir kimse Moğolları şöyle tehdit ederse: "Siz bu ülkeye veya başka bir ülkeye saldırırsanız, ölülerden olursunuz; çünkü oTada büyük bir kavim oturuyor Ve onlar Savaşçl bir. kavimdir", buna rağmen Moğollardan şu cevap alınabilir: "Ilkin biz de öldürülmüştük ve bizden sadece yedi kişi hayatta kalmıştı; ve biz buna rağmen yeniden büyük bir ulus olduk. Bu yüzden bu gibi tehditlerden korkmayız"". Cengiz Han ve diğerleri ülkelerine kaçtılar. 54

Carpini'nin bahsettiği bu seler muhtemelen Cengiz Han'ın, Şa'ban 607 (

:l2l l

ocak)'de

Hıtaylar üzerine yaptığı seferdir. Cengiz Han, Konkirat kavminden Tukuçar'l öncü olarak 2-000 askerle Karaulu tarafına göndermiş, kendisi de ihtiyat kuvvetleriyle beraber arkadan gitmiştir.

Bk. C6mi' ü't-tev6rfh, 55

I, s.

44l.

Gerçekte Carpini'nin yukarı<ja anlattığl olay mümkün gibi gözükmüyor. ifadeye göre

Moğol ordusu 7 kişiye kadar düşmüş, kısa bir süre dinlendikten sonra yeniden fetihlere başlamışlar ve Carpini devrine kadar geçen 40 yıl içinde büyük bir kavim olmuşlardır. Biz yukarıdaki bilginin bir destanla ilgili olduğunu sanlyoruz. Gerçekten de Reşidüddin de Plano Carpini' Güyük'ün ordasına giderken geçtiği iki dağ arasındaki vadide' evvelce

bulduğumuz çok eski devirlere ait bir rivayet bu hususu doğrulamaktadır. Buna göre, diğer kavimler Moğollara galip geldikten sonra hepsini öldürmüşler ve Moğollardan geriye sadece 2

vuku bulduğunu naklettiği rivayeti, maalesef kendi seyahatini anlatırken değil, Moğol fetihleri

kadın ve 2 erkek kalmlş. Bu iki hane düşmanlarından kaçıp, dağların arasında ormanlarla çevrili

kısmında vennektedir. Bu yüzden burada pek çok yanlışlıklar olabilir. Buna göre, bahis konusu

bir yere gelmişler. Buraya Ergenekon adını vermişler. Bu iki kişinin adı Nukuz ve Kiyan imiş.

53

katılmadlklarını bilemeyiz. Karş. Barthold \Moğol istildsına Kadar Türkisan, Türkçe terc. H. D.

Moğollar burada çoğalarak, şubelere ayrılmışlar. Bk. C6mi' ü't-tevdrİh, I, s. 148. Anlaşılan Carpini veya onun kaynağı, çeşitli şekillerde anlatıIan Ergenekon destanını, Cengiz Han

Yıldız, Ankara 1990, s.427.

zamanına taşımışlardır.

savaş meydanının nerede olduğunu ve adınl zikrettiği kavimlerin savaşa gerçekten katıllp

56

Ergin

AYAN

V. Cengiz Han bir süre dinlenip, yeni bir sefer için hazırlıklarını tamamladıktan sonra, Nesturi Hıristiyan

inancından olan Uygurların'u ülkesi üzerine yöneldi Ve yaptlğı bir savaşla onları tamamen mağlup etti. Galipler mağlu;larüdan yazlylöğrendiler, zira Moğolların daha cınce kullandıkları bir yaz;Jan yoktu, fakat şimdi aynı bu Uygur ya^SlnaMoğol ya:.ıs| adını vermişlerdir. oradan sefere devam edeĞk, Sarı Uygurların, Karanitlerin, oyratların57 Ve Kumanların5' ülkelerine girdi. Bütün bu ülkeleri savaşta yendikten Sonra, kendi memleketine geri döndü".

VI. Kısa bir istirahatten sonra' Cengiz Han bütün ordusunu etrafina topladı Ve tekrar Kıtaylarla ,=uuuşu yöneltti. Uzun Süren bir savaş neticesinde, onların ülkesinin biiyük bir kısmını zaptetti|er ve hatta hükümdörlarını da kendi başkentinde kuşattılar. Kuşatma, ordunun bütün yiyecekleri bitinceye ve artık yiyecek hiç bir şeyleri kalmayıncaya kadar uzadl; <ıyıe kl, Cengiz Han her 10 kişiden birinin kesilip, diğer arkadailarına Reşidüddin'e göre (C6mi' ü't-tevArİh, I, s. 52) Uygur, Türkçe,de bir kimse ile ittifak ve ona yardım eden anlamına gelmektedir. Rivdyete göre, oğuz Han babasıyla harbe giriştiği 56

zaman, kendisine yardım eden bu taifeye Uygur adını vermiştir; Uygurların çoğunun Hıristiyan inancında oldukları hakklnda ayrıca karş. Barthold (Moğo| İstilısına Kadar Türkısfan,.fürkçe terc' H. D. Yıldız, Ankara l990, s. 4l2. 51

Cengiz Han 604 ( =l208)'de oyratların reisi olan Tukta-Biki üzerine yürüdü. Bu kavim kendisinde mukavemet için kudret ve takat bulamadığından, gelip kendi istekleriyle itaat ettiler. Bk. CAmi' ü't-rcverİh,1' s. 422. 58

Carpini'nin burada bahsettiği Kuman, muhtemelen Kuşan'dır. Zira, Reşidüddin (C6mi, ü't-tev6rİh, I, s.297) ong-Han'ın oğlu Sengun'un Cengiz Han'dan kaçarak önce Buri-Tabet,e, oradan da Kaşgar

ile Hoten arasında sınır olan Kuşan ülkesine sığındığını belirtmektedir.

Kumanların Karadeniz kuzeyindeki ülkelerinin fethi ise çok daha sonraki tarihlere tekabül etmektedir. 59

Keza Kazvini (T6rİh-i Güzide,İngterc., s. l40) Cengiz Han,ın Hıtay, Hoten, Hazaı, Saksın, Bulgar, Kırgız, Alan, Tangut ve Rus kavimlerini hdkimiyeti altına aldığını beliıtmektedir.

Moğol Tarihi ve Seyahatnöme |245-|247

57

yiyecek olarak verilmesini emretti. Şehir halkı onlara karşı savunma aletleriyle ve oklarla cesurca direndi ve atmak için taşları bitince, taş yerine gümüş Ve eritilmiş gümüş attılar. Çünkü şehirde bir hazine birikmişti'

Moğollar uzun bir savaş ve düzenli bir kuşatmaya rağmen, şehre hökim olamayınca, ordugihtan şehrin ortasına kadar büyük bir yeraltı tüneli kazdılar. Şehrin ortasında aniden

bir yer açıldı ve Moğollar, halkın haberi olmadan

şehrin göbeğine çıktılar. Bunlar aynl zamanda dışarıdakilerle beraber şehir halkına karşı savaşarak, dışarıdakilerin de bu arada şehre girebilmesi için, şehrin kapılarını kırdılar. Hükümdör ve halkın büyük bir kısmı öldürüldü; şehir işgal edilerek altın, gümüş ve bütiin mücevherler götürüldü.

o

zamanlar Kıtayların hükümdörına karşı zafer kazandıktan sonra, zikredilen Cengiz Han, ilk defa olarak Kaan unvönını aldıuo. Her şeye rağmen Moğollar, Kıtayların deniz kıyısında bulunan bir bölgesini bu güne kadar kendilerine tAbi kılamamışlardır.

Kıtaylar şamanisttirler ve özel bir yazıları vardır.

Söylendiğine göre, eski ve yeni ahitleri, atalarına ait şecdreleri, keşişleri, bizim kiliselerimize benzeyen Ve içerisinde belirli 60

Kendisinden önceki bir çok göçebe derebeyleri gibi, Temuçin de hükümdir olduktan

sonr4 yeni bir isim almıştır. Kendisine ilk olarak ne zııman Cengiz Han dendiğini ve bu ismin ne manaya geldiğini Moğol geleneklerinden açık olarak tesbit etmek mümkün olmamaktadır. Bazılarına göre Temuçin bu unvanı daha küçük bir maceracılar grubunun reisi iken, bazılarına

göre l203'de Keraitler üzerine kazandığı zaferden, diğer bir kısmına göre ise 1206'da Naymanlar üzerine elde ettiği muzafferiyetıen sonra almlşhr. Bk. W. Barthold, "Cengiz Han'',

ja, ııı,

s.

gı.

Mirhond (Ravzatu's-safr,IV,

neşr.

Abbis Zerydb, Tahran l358 hş., s. 827)'a göre, Temuçin

Pars Yılı'nda büyük kurultayı toplatmış, Cengiz Han unvanını almıştır. Karş. 'AlAaddin Ata

Melik Cüveyni, T6rİh-i CihAngüşAy, I, neşr. MirzA Muhammed lbn 'AbdülvahhAb_i Kazvini, Tahran l367 hş., s. 28; T6rİh-i Gİjzide, ing terc., s. l40.

58

Ergin

AYAN

zamanlarda dua ettikleri yapıları Vardlr. Sadece bir Tanrı'ya taparlar, bizim peygamberimiz isa'ya saygı duyarlar ve sonsuz hayata inanırlar. Buna mukabil vaftizin ne olduğunu bilmezler ama kutsal kitabımıza dikkat Ve saygl göstererek, Hıristiyanları severler ve merhamet dolu birçok işler yaparlar. Kısacası çok iyi kalpli ve sevgi dolu insanlardır.

Sakalsızdırlar ve yiz yapılarının genişliği dışında, hemen hemen Moğollara benzerler. özel bir dil konuşurlar ve bütün zanaat işlerinde dünyanın en becerikli ustalarıdırlar. Ulkeleri hububat, şarap, altın, ipek ve insan yaşamt için gerekli olan tabii her şey bakımından zengindir.

'

Moğol Tarihi

veSeyahatn6me|245-1247

59

Başka bir oğlunu da bir ordunun başında Hindistan'a sevk etti. Bu da Küçük Hindistan halkına karşı büyük bir zafere ulaştı; bunlar Athiophier adı verilen siyah Müslümanlardır. Bu ordu buradan devam ederek Büyük Hindistan'da yaşayan Müslümanlarla savaşa yöneldi. Bu haber üzerine o ülkenin kralı o|an P apaz Johannesu', büttın SaVaş kuvvetleriyle beraber onlara doğru ilerledi.

o, insan büyüklüğünde ve bakır görünümünde maketler yaptırdı. Bunları atların üzerindeki eyerlere oturtarak, içlerine bir şekilde Kıpçakların üzerine

döndüler. Fakat Moğollar beklenmedik

saldırarak

yakaladıklarınln hepsini kılıçtan geçirdiler. Kıpçaklar ülkelerinin en güzel otlaklarını Moğollara

3. Kumanlarla ve Hindistan'la yapılan Savaş

VII. Cengiz Han ordusunu kısa bir

müddet dinlendirdikten sonra, onu bir kaç kısma ayırdı ve oğlu Cuciu',yi bir ordu ile Kumanlar üzerine gönderdi. Bu onlara karşı birçok mvazzam zafer kazandıktan sonra ülkesine geri döndüu'.

6l Cuci, Kıpçak ülkesini lran'da Tebriz, Hemed6n, MerAga'yı fethetmiştir. Bk. Kalkaşandi, Subhu'l-'aşA, IV, s. 308 vd. 62 Bizans ve batı kaynaklarında Kuman olarak geçen bu Türk kavmi Rus müellifleri

tarafından Polovtsi olarak adlandırılmakta idiler. XII' yüzyılda Ruslar tarafindan yenildikten sonra onların yerini doğudan gelen Kıpçak Türkleri aldı. Kıpçaklar ise tek kabile olmayıp, birkaç

Türk kabilesinden müteşekkildi. Bk. C6mi' ij't-rcverİh, IV, s. 2037; Moğollar l22l'de Kafkaslara girdiler 1222'de Derbend'i geçtiler ve bu dağlarda Alanlara rastladılar. Kıpçak veya Kumanlar Moğollara karşı savaşa girişti. iki taraftan hiç birisi galip gelemedi. Bunun üzerine Moğollar Kıpçaklara elçi gönderip, aynı kavimden olduklarını ve birbirine taarruz etmemelerini

ele geçirip, terk etmek zorunda kaldıIar. Moğollar buradan Karadeniz kıyısındaki Sudak şehrini sonra süre direndikten Bir yürüdüler. üzerine (Kuman) da bulunduğu Rusya

Kıpçakların

Kıpçaklar ve Ruslar mağIup oldular. Moğollar onlann şehirlerini tahrip ettiler. Bölgenin çoğu kısmı insandan hali kaldı. C6mi'tj'rtev6rİh, l, s' 524 vd' 63

1ı45 yılında Suriye'deki Gabala piskoposunun Papa III. Eugenius'a bir

mektup

yolladığını ve bunda Ermenistan ile İran'ın ötesinde Johannes adlı bir hükümdör bulunduğunu, bu hükümdarın bundan birkaç

yıl

önoe Media ve Acemistan ile harbe tutuşarak Ekbatana'yı

Arz_ı aldığını, düşman ordusunu dağıttığını ve Hıristiyanlığa yardım için askerleriyle Kral Asya'lı Mukaddes'e gitmek niyetinde olduğunu ilk defa Freising'li otto'dan işitiyoruz'

yalnız Papaz Johannes kavmiyle beraber Hıristiyan daha doğrusu Nesturi olup, kavminin hükümddrı değil, aynı zamanda ruhani reisidir'

PapazJohannesefsanesiböylecedoğmuştur.cabalapiskoposununverdiğihaberin arkasından

bşka haberler türedi ve Asya'lı Hlristiyan kralın masalları hatlrlatan simasını, sıkışık

renkli hayal çiçekleriyle duruma düşmüş olan batı Hıristiyanları imdada yetişecek bir adam diye, başlamıştı' XIII' güvenilerek yardımına Zalen]lI. Haçlı seferi onun muhakkak sayılan süslediler.

Johannes Yüzyılın başında ise batı Hıristiyan dünyası Moğol tehdidi attında kalınca, Papaz zamanındaki istilası Moğol bekliyorlardı. yardım efsanesi yeniden canlanıyor ve ondan

Fakat, bu bir sürü ifadeyi seyyahların hepsi de onun kahramanlıkları hakkında bir şeyler bilirler.

neticesinde Moğollar Alanlara karşı zafer kazandılar. Zaferin akabinde katil ve yağmaya

L. Ligeti, birbiriyle karşılaştıracak olursak, taban tabana zıt hükümler ortaya çıkar. Bk. ve yapmış Bilinmeyen İç Asya, s. 303; l253-1255 yılları arasında Moğolistan'a seyahat

giriştiler. Diğer taraftan Moğollarla yapılan sulh neticesinde Kıpçaklar ayrılarak ülkelerine

Papaz Johannes'in Karakurum,a da uğramış olan Rubruk da Plano Carpini'den geri kalmayarak,

istediler ve buna karşılık büyük mükdfatlar vadettiler. Kıpçaklarla bu şekilde yapılan anlaşma

Naymanlar hükümdirı olduğunu söyler.

Bk.

_83' Reisen zum Groskhan der Mongolen, s. 8l

60

Ergin

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me 1245-1247

AYAN

ateş Ve arkalarına da köri.iklü birere adam yerleştirdi. Bu şekilde hazırlanmış olan bir çok maket ve at Moğollaia doğru iierledi. Savaş alanına ulaşınca kapalı bir saf düzeninde ,i bi'biriri, yanında olarak atlarını önden gönderdiler, fakat arkada ofurmakta olan adamlar benim adını bilmediğim bir maddeyi bu maketlerin içlerinde yanan ateşe attılar. Sonra da körükleriyle ateşi güçlendirdiler. Grek ateşi dolayısıyla düşman askerleri yanmağa başladı ve duman dolayısıyla hava büsbütün karardı. Bu sefer oklarını Moğollara doğru firlattılar ve bir çoğunu yaralayarak öldürdüler. Böylece Moğollar şaşkınlık içeiisine düştüler ve bu ülkeden kovuldular. Bizim duyduğumuia göre, hiç bir zaman da onlara karşı savaşmak için geri dönmedilera.

g

Yukarıdaki hadise aslında ReşidüddTn'in aşağıda anlattığı tarihi rivayettir. Harezmşah

CelAleddin b. Muhammed, Cengiz Han'ın önünden güneye kaçtı. Cengiz Han, Karaullardan Şiki

Kutuku Noyan'a Sultan CelAleddin'i yakalaması için emir gönderdi. Bamyan yakınlarında

iki taraf savaşa başladılar. içerisinde Kanglıların da bulunduğu Harezm ordusu mevcut bakımından hayli kalabalıktı. Kutuku Noyan bu durum karşısında bir harp hilesine başvurmayı düşündü. insan suretindeki maketleri atların üzerine yerleştirerek, bulunan Perv6n civarında

ordusunun kalabalık görünmesini sağladı. Fakat, buna rağmen CelAleddin bu hilenin farkına

vardı ve Moğollara karşı gelip gelmeyi başardı.

Bir çok ganimet elde

ettikten sonra ülkesin

döndü. Kutuku Noyan geri dönüp duruınu izü ettiğinde Cengiz Han Talekan'ın muhasarası ile meşguldü. Haber üzerine kendisi bizzat _Carpini'nin dediği gibi oğlu değilCelAleddin,in üzerine gitti ve onunla Indüs nehri kıyısında karşılaştı. Savaş

l22l yılının

sonlarında cereyan etti

ve Celileddin mağlubiyete uğradı. Başka çare kalmadığını görünce kendisini nehre atarak karşı kıyıya geçip, kurtuldu. Bu savaş hakkında ayrıntı için bk. C6mi' ü't-tev6rİh,I, s. 524_527; ibnü,l_

Esir, eI-KAmi| fi'çT6rİh, XII, Türkçe terc. A. Ağırakça_A. özaydın, istanbuı ı987, s. 356 vd' Carpini ve Reşidüddin'in burada özneleri farklı olmakla birlikte aynı savaş hilesinden bahsetmeleri ilginçtir. Bundan anlaşılıyor ki, bu hileye İndüs bölgesinin hemen her tarafında rastlanmaktadIr' Carpini'nin bahsettiği savaş muhtemelen daha sonraki yıllarda olmuştur. Her iki müellif de MoğoIların mağlup olduklarını teyit etmektedirler.

6l

4. Köpek (it) başlı insanlaru'Ve Tibet VIII. Çölden geçmekte olan geri dönüş yollarında gelmiş oldukları ülkede, bazı kadın yüzlü azmanlarla karşılaştılar; bu rivöyetler bize, hükümdörın Saraytnl ziyaretimiz sırasında Rus rahipleri Ve onların arasında uzun Süre bizzat yaşamış olanlar tarafindan teyit edildi. Bazı tercümanlar vasıtasıyla bu kadınlara, ülkede yaşayan erkeklerin nerede oldukları sorulunca şöyle cevap Verdiler: "Bu ülkede yaşayan bütün kadınlar insan yüzlüdür, buna karşılık erkekler ise köpek görünümüne sahiptirler".

Moğollar bu ülkede bir süre daha kalmakta iken, it başlılar nehrin karşı kıyısında toplandılar ve orada o Strada çok Sert bir kışın ortasında hepsi birden Suyun içine atladılar. Hemen akabinde de tozun içerisinde yuvarlandılar ve su ile karışan toz, bütün vücutlarında dondu; bu hareketi vücutlarının üzerinde sağlam bir kabuk meydana gelinceye kadar tekrar ettiler ve Moğollarla savaşmak izere büyük bir şiddetle saldırdılar. Moğolların bunlara affıkları oklar, ödeta sert taşlara çarpmlş gibi oldu ve diğer silöhlarla da onlara bir şey yapamadılar. Bu yüzden it başlılar onların üzerine daha şiddetli bir şekilde saldırdılar ve dişleriyle bir çoklarını yaralayafak öldürdüler66. 65 Plano Carpini galiba oğuz Han'ın kuzeydeki "it-baraklar"a seferi hakkında oğuzn6me'deki menkıbeyi duymuş ve Tatarların en kuzeyde bulunan "it başlı ve sığır ayaklı'' bir kavim üzerine sefer ettiklerinden bahsetmiştir. Halbuki bu "itbaş sığır ayak kıssası'' bugün bile Başkırdlar arasında bilinmektedir. Bundan başka aşağıda büsedildiği gibi Cengiz orduları hiçbir zaman, bu kuzey havalisine kadar gitmemişlerdir. Bk. M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarüı, istanbul 1986, s. 54. 66

Moğoı öncesi döneme ait yukarıdakine benzer bir rivAyete, Reşidüddin (Z. Velidi Togan'

oğuz Destail,

Reşideddin oğuznAmesi, Tercüme

ve Tahliti, istanbul l982, 24 vd.)'de

rastlıyoruz. "it_barak (ya da Kıl_barak), dünyanın karanlık taraflnda bir ülkedir. Bu kavmin

62

Ergin

Moğol Tarihi

AYAN

Bu şekilde Moğolları ülkelerinden çıkarttılar Ve

o

zamandan beri şu söz söylenir olmuştur (birbirlerine alayla söylerler): "Senin baban ve kardeşin it başlılar tarafindan öldürülmüştür''. Fakat Moğollar zikredilen kadınlardan yakaladıklarını memleketlerine götürdüler ve bunlar ölene kadar orada yaşadılar.

IX. Moğol ordusu oradan geri döndü ve Buri-Tabetu' ülkesine gelerek, onlara karşı savaşıp zafer kazandı, Bunlar putperesttirler ve çok iğrenç idetleri vardır. Bir kişinin babası öldüğünde, akrabaları toplanır Ve onu yerler; bu bize anlatılarak teyit edilmiştir.

Sakalları yoktur ve bizzat şahit olduğumuz gibi, beraberlerinde daima büyüyen sakallarını kazımak üzere bir demir çekecek taşırlar. Çirkin ve tipsizdirler. Bu ordu oradan

ülkeye geri dondu.

5. Hazar dağlarında ve Troglodytlerle yapılan SaVaŞ

X. Cengiz Han diğer iki orduyu sefere gönderirken, kendisi debizzat üçüncü ordu ile doğuya Kırgız ülkesine doğru erkekIeri kara renkli, çirkin yüzlü ve köpek gibi, kadınları ise temiz yüzlüdürler. Bunlar savaşacakları zaman iki havuzdan birini kara birini de ak tutkal]a doldururlardı. Savaştan önce bu havuzlara girerek çıkarlar sonra da kumların üzerinde yuvarlanırlardı. Böylece bu madde üç defa vücutlarında kuruduktan sonra, gövdelerine hiçbir silah tesir etmezdi. Böylelikle bunlar oğuz'un gönderdiği askerlere karşı galip geldiler. Sonra oğuz Han bizzat kendisi onların üzerine giderek, galip gelmeyi başardı''

.

67 I]uri-Tabet,

Tibet'tir. Reşidüddin (C6mi' ü'tıev6rih, I, s. 297) ong-Han,ın oğlu Sengun'un Cengiz Han'dan kaçarak önce Buri_Tibet'e gittiğini bildirmektedir; .,l,'yerine..r', telaffuz eden ÇinliIer, Tibet yerine BoIi-Tufan derter ki, Tufan Tibet,e verilen addır. Bk. F. Risch, a.g.e., s. 128, n.3.

veSeyahatnöme1245-1247

63

bize çfttl. Fakat o, silah Zoruyla buraya hökim olamadı ve tarafi bir dağların Bu vardı. anlatlliığına göre, Hazar dağlarına mücevher taşlarıyla kaplı olduğundan onların oklarını ve diğer silahlarını mlknatıs gibi çekti. Hazar dağlarında kuşatılmış bulunan insanlar, ordunun gürülti.isünü işitince muhtemelen dar bir yol açıp dağlardan çıkmağa teşebbüs ettiler. Moğol ordusu 10 sene Sonra geri dönerken, dağda açllmış olan bu yolu buldu. Sefere

Fakat Moğollar, onların ülkelerine girmeyi

denediklerinde (10 sene Sonra?) bunu asla başaramadılar, çünkü önlerinde bölük bölük bulutlar bulunuyordu ve bu yüzden ilerleyemiyorlardı. Yüzleri aniden simsiyah olmuştu. Karşı tarafiaki rakipler olayı Moğolların kendilerine doğru ilerlemekten korktukları şeklinde yorumladılar ve bundan dolayı onlara saldırdılar. Fakat kendileri de bulutlara Varlnca, zikredilen sebepten dolayı daha faz|a ilerleyemediler. Moğollar bu dağlara varmadan önce, çok büyük bir sahrayl kat etmek zorunda kalmışlardı.

oradan doğuya doğru gittiler ve yolları onları l aylık mesafeden daha da uzun süren büyük bir çöle götürdü. Bize de güvenilir kişilerin anlattıklarına göre, hiç bir insan bulamadıklarl 6i. ıık.y. ulaştılar. Burada büti.ın ülkeyi aradılar ve bir adamla karısını bulunca, onları yakalayıp Cengiz Han'ın huzuruna çıkardılar. onlara bu ülkenin insanlarının nerede oldukları sorulunca, dağların arasında yeraltında yaşadıklarını söylediler. Cengiz Han kadını alıkoydu, fakat adamı kendi elçileriyle beraber göndererek, halkın huzuruna gelmesini emretti' Adam onların yantna gidip te CengizHan'ın buyruğunu iletince, belirli bir gün tayin edip onun yanlna gideceklerini ve emirlerine itaat edeceklerini bildirdiler. Fakat bu atada yeralt1ndaki gizli geçitlerde toplandılar ve Moğollara karşı iıareket ederek, ani bir saldırı ile onlardan birçoğunu öldürdüler. üsteıik Moğollar, doğan güneşin olağanüstü gürültüsüne dayanamayıp, bu olağanüstü gürültüden kurtulmak için, Güneş

Ergin

AYAN

doğarken bir kulaklarlnl yere bastırıp tıkamalarına rağmen, b-irçoğu bu güniltüye engel olamayıp hayatını kaybetti. öengiz Han ve adamları burada hiç bir şey başaramuyu.akıar,rı, bilökis saldırılar ve gürültü yüzünden adamlarını kaybettiklerini görünce, kaçarak bu ülkeyi terk ettiler. Fakat karı kocayı yanlarında götürdüler Ve onlar da ölene kadar Moğolların ülkesinde kaldılar. Kendilerine yeraltında yaşamalarının nedeni sorulduğunda, senenin belli bir gününde Güneş doğarken, insanların dayanamayacağı bir gürültünün ortaya çıktığını ve bundan dolayı -yeraltında yaşadıklarını söylediler. Hatta bu gürültüytı bastirabilmek için kendileri müzik aletleri ve davullarla daha büyük gürültüler yapmak zorunda kal ıyorlarm ı ş.

6a. Cengiz Han'ın yasalarıu've ölümü Cengiz Han sözü edilen ülkeden geri döndüğünde yiyecekleri bitmiş ve hepsi son derece büyük açlık çekın-işler.

Bu sırada tesadüfen bir hayvanın barsaklarını bulmuşlar. Bunları alıp içindeki pisliği temizledikten sonra, pişirerek CengizHan,ın önüne koymuşlar. o ve kumandanları bunu yemişler. Bu yıizden Cengiz Han, bir hayvanın pisliği dışında yeniiebilec.k kun,, barsağı ve herhangi bir parçasının atılmamaSlnl yasalaştırmıştır. XI. Bu olaydan sonra Cengiz Han vatanına geri dönüp, yasalarını ve çok çeşitli olan talimatlarını bildirdi. Moğollar 68

Bilindiği gibi, Cengiz Han zamanında Moğollarda kendi adıyla anılan yasalar meydana

geldi. Moğolların sosyal hayatı ve teşkilAtı hakkında önemli ayrıntyıları ihtiva edecek olan bu yasalar maalesef orijinal olarak bu güne kadar elimize ulaşmamıştır. istdm müe1liflerinin bu yasalar hakkında verdikteri bilgiler ise, eksik ve şüphelidir. Bk' Moğolların İçtimaİ Teşkit6tı, J'ürkçe terc. Abdülkadir inan, s. 25; Cengiz Han'ın yasaları hk. bk. T6rİh-i Cih6ngüş6y,Il, s. l6_ 25; Ayrıca bk. Abu'] Farac Tarihi' çev. ö. R. Dogrul, ]I, s. 478 vd.

Moğol Tarihi ve

Seyahatn6mel245-1247

65

bunlara kesin kes uymaktadırlar. Bu talimatlardan ikisini burada zikretmek istiyoruz. Birincisi şöyledir: Kendisine yetki verilen

ve bu yetki ile kibirlenip, komutanlar tarafindan seçilmediği

halde hakan olmak isteyen affedilmez ve acımadan idam edilir. Bu yüzden şu andaki hakan Güyük Han'ın seçiminden önce, bu mevkiyi elde etmek isteyen Cengiz Han'ın bir torunu (veya yeğeni), hakan olmak istediği için ölümle cezalandırılmıştıru'.

Cengiz Han'ın diğer yasası, dünyaya hökim olup, başta hAkimiyetine girmeyen uluslarla barış yapmamaları hususunda idi. Bu yasa, kendileri yok olana kadar geçerli kalacaktı. Çünkü 42 seneden beri savaşmakta olup, daha 18 sene daha egemenliklerini sürdüreceklerdir. Bir efsaneye göre, sonunda başka bir ulus tarafindan yenileceklerine inanıyorlar, fakat bu

ulusun hangi ulus olduğunu bilmiyorlardı. Bu yenilgiden kurtulanlarla, kendilerini yenenlerin de bu yasalara uymağa devam edeceklerini söylüyorlardı (bunun anlamı yenen Ve yenilenler, Cengiz Han'ın yasalarına uymağa devam edeceklerdir).

Cengiz Han her ı0, l00, 1000 askere Ve tümen bir komutan vererek, böylece ordunun düzenlenmesini sağladı ve bütün organizasyonu bu şekilde

(finsternis)'e

yaptı'o. Şimdi bunların hepsini anlatmak uzun Zaman ahr, ayrlca 69

Yukarıdaki hadisenin aslı aslında şöyledir: Cengiz Han'ın en küçük kardeşi otçigin,

Ögedey'in ölümünden sonra ve Güyük'ün tahta çıkmasından önce, tahtı ele geçirmeye çalıştı. Fakat, Turakina Hatun'un dostça davranışları üzerine bundan vaz geçti. Sonra bu hususta bir araştırma yapıldı ve otçigin'in bazı kumandanları cezalandırıldı. C6mi' ü't-tev6rih, II' s. 802,

Aynı şekilde Carpini'nin Moğolistan'dan dönüşünden sonra, Ögedey Han'ın bir torunu olan Şiramun, Möngke Kaan'ın tahta çıkmasına (l251) karşı çıkmış ve bazı giz|\ planlar yapmaya 806.

girişmiştir. Ancak, onun bu planları duyulunca Karamuran nehrine atılarak cezalandırılmıştır. Bk. C6mi' ü't-tev6rİh,I,

s. 625;

kuş. Ravzatu's-safi, IV, s. 875.

70 Moğoı kavim, kibile ve oymakları, onluk, yüzlük, binlik asker çıka(abilecek ayil gruplarına ayrılmıştı. Bir amirden diğerine izinsiz geçmeler ölüm cezasl tehdidi ile men

66

Ergin

Moğol Tarihi ve Seyahatnöme 1245-1247

AYAN

bazılarını biz de bilmiyoruz. Cengiz Han bütün yasalarını koyup, teşkilötını kurduktan Sonra yıldırım çarpması ile ölmüştür.

67

Cuci'nin oğullarından birisi Batu'dur ve hakandan sonraki en zengin ve kuvvetli şehzadedir'o. şehzadelerin yaşça en büyüğü ordu'dur; diğerleri ise Siban, Bora, Berke" ve Taut'tur. Cuci'nin diğer oğullannln isimlerini bilmiyoruz'u. Çağatay'ın oğulları ise Burin Ve Kadan olup,

B. Moğolların

hükümdArları

6b. Cengiz Han'ın oğulları Ve torunları

I. Ceıgiz Han'ın 4 oğlu vardı: Birincisi ögedey, ikincisi Cuci", üçüncüsü Çağatay, dördüncüsünün ismini

öğrenemedik (bu dört oğul o Zaman henüz yaşamakta olan diğer devlet büyükleri ile birlikte, en büyük oğul ögedey,i kagan seçmişlerdir). işte bütün Moğol hükümdöriarı bu dört oğuldan 1) turemışlerdır

En büyük oğlu olan Ögedey'in aşağıdaki oğulları vardı: Birincisi olan Güyük şu anda hakandır; ondan sonra Kutan ve Kuçu, bunlardan başka oğulları var mıydı bilemiyoruz".

diğerlerinin adlarını bilmiyoruz''.

Cengiz Han'ın adını bilmediğimiz dördüncü oglunun" da şu oğulları Vardl: anaslnln adı Surukuteni" olan Mengü. Hakanın anasından Sonra bu hatunun nüfuzu Moğollar arasında çok büyüktür, çünkü Batu'yu bir tarafa bırakırsak, ondan sonraki en kuvvetli şehzöde Mengü'dür. Diğer bir oğlunun adı Budçak olup, diğerlerinin adlarını bilmiyoruz". II. Şimdiki şehzödelerin adları ise şöyledir: Polonya ve Macaristan'da bulunan Ordu; Batu, Kadan, Siban, Burin ve Budçak ki, hepsi Macaristan'da idiler. Bundan başka bir de 74

Batu hakkında bk. History of the Mongols,Il, s. 36_92.

75

Berke Han hakkında geniş bi|gi için bk. History of the Mongols,Il, s. l02-l25.

76

Reşidüddin (C6mi' ü't-tev6rih, I, s. 7l0), Cuci'nin l4 oğlundan bahs etmektedir. Bunların

isimleri sırasıyla şöyledir: ordu, Batu, Berke, Berkeçar, Şiban, Tangkut (yukarıda Taut), Buval, Çilavukut, Singkur, Çimbay, Muhammed, Udur, Tukay-Timur, Şingkum. 77 cemi' ü't-tev6rİh ( l, s. 752 vdd.)'de adı geçen çalatay Han'ın oğulları şöyledir:

edilmişti. Halkı bu şekilde gruplara aylrmasl hususi defterlere kaydediliyordu. Moğolların İçtİmai Teşki16tı. Türkçe terc. Abdülkadir inan, s. l57.

7lCucihakkındadahagenişbilgi içinbk.Howorth, Historyofthe Mongots,ll's.25-36. 72

Carpini Ögedey'in en büyük kardeş olduğunu yazmaslna rağmen bunda yanıldığı

Muvatugan, Muçi_Yibe, Bilgeşi, Sarban, Yisungka, Baydar. Bunlardan Muvatugan'ın bir oğlu da

Buri'dir; Subhu'I-'aş6 (IV, s. 309)'da Kaday (muhtemelen Kadan) adlı bir

şehzddeden

bahsedilmektedir, ki bunun hikimiyet sahasının Mdverdünnehr olduğu belirtilmiştir. '78

Cengiz Han'ın en küçük oğlunun adı Tutuy idi. C6mi' tj't-rcvarİh,Il, s. 778; Kalkaşandi,

aşikardır. Cami' ü't&veİİh (I, s. 605)'de Cengiz Han'ın en büyük oğlunun Cuci olduğu, ayrıca ikinci oğlunun Çalatay, üçüncü oğlunun ögedey (s. 6|7) olduğu açıkça zikıedilmektedir. Karş.

Subhu'I-'aş6,IV, s. 309; Abu'l Farac Tarihi, çev. Ö. R. oogruı, II,

Subhu'l-'aş6,IV, s. 308; Abu'l Farac Tarihi, çev' ö. n. oogruı, ıı, czs.

Han'ın, Cegembu adındaki biraderinin kızl idi.

Cemi'ü'ueverİh ( I, s. 62l)'e göre ögedey'in yedi oğlu bulunuyordu. Bunlarln beşi Turakina Hatun'dan, diğer ikisi ise Kumay Hatun'dan idiler. Adları şöyledir: Cüyük, Kutan,

Cemi' ü't-tev6rih (|1, s.779-783.)'e göre, Tuluy'un oğullarının isimleri şöyledir: Möngke Kaan, Curike, Kutuktu, Kubilay Kaan, Hulagu Han, Arık-Buka, Buçek, Möge, Sugitay,

Kuçu, Karaçar, Kaşin' Kadan oğul, Melik.

Subuktay.

73

79 Surukuteni

80

s. 478.

Bike, aynı zamanda Hulagu Han'ın annesi olup, Kerayit kavminin reisi ong_

Ergin

AYAN

Kakodan (Chirpodan) vardır ki, bu şehzide şu anda islöm ülkelerindeki birkaç hükümdarla ve ay,,ça deniz kıyısında oturan diğer düşmanlarla savaşmaktadır.

Üıkede kalan şehzöde ve noyanlar şunlardır: Mengü, Kutan, Sibka, Kubildy, Seremum, Taşdemir, Sinokur, Kara-Çay, artık yaşlanmış bulunan Subutay Noyan ki, ona eski asker derlerdi, Bora, Berke, Mauci, Corenza ki, bu aralarındaki en .. 8t onemSız tıgındır

C. Hakanın Ve şehzödelerin yönetimleri

yetkileri

7. Hakanln ve şehzadelerin egemenıik

yüzbaşılara, yüzbaşılar onbaşılara yerlerini gösterirler8'. Bundan başka herhangi bir zamanda ve yerde, ister savaş için (veya barış), ister ölüm, isterse yaşamak ne için olursa olsun bir emir verirse, itiraz etmeden bu emre uyarlar.

Eğer şahsen herhangi bir kişinin bek6r kızıy|aveyakız kardeşi ile evlenmek isterse, itirazsız bu arzusu yerine getirilir. Hatta her yıl ya da bir kaç yılda bir Moğollardaki bütün bökire

82

kızları toplatarak, aralarından hoşuna gidenleri seçip alır, diğerlerini ise kendi arzusuna göre adamlarına dağıtır.

Herhangi bir ülkeye elçi yollandığında, sayıları ne

kadar olursa olsun, halkın bu elçilere gerekli olan atları ve i0şeyi temin etmesi zorunludur. Aynı şekilde diğer ülkelerden vergi

getiren veya elçi olarak gelen kimselere de at, araba ve

vermek zorundadırlar.

inş

Buna karşılık Moğol soylularına diğer uluslardan elçiler geldiğinde, kendilerine yeterli yiyecek, içecek ve giyecek sunulmamaktadır. Doğrudan hakana elçi olarak gelmeyip, şehz1delerde uzun süre elçi olarak kalanlara çok az ilği gösterilmektedir. Örneğin, 10 kişilik bir gruba 2 kişiye yetecek kadar yiyecek verirler. Hem şehzödelerin konaklarında (saray), hem de yola çıktıklarında kendilerine günde bir kez olmai< izere

kendilerine çok az yiyecek yolluk olarak verilir. Elçilerin

başlarına bir haksızlık geldiğinde, şikdyet etme imkAnları da pek yoktur, daha çok bunları sineye çekmek zorunda kalırlar.

I. Moğol hakanının halk üzerinde mutlak egemenlik hakkı vardır. Hiç kimse ondan özel izin almadan ülkenin bir tarafına yerleşmeğe cesaret edemez. Hakan noyanların oturacakları yerleri tayin eder, onlar da binbaşılara, binbaşılar

8l L. Ligeti, Bilinmeyen

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me 1245-1247

iç

Asya,

s.93.

Karş. Moğolların İçtimai Teşkillrr, Türkçe ıerc. Abdülkadir lnan, s. 168.

II. KendiIerine böyle davranıldığı halde, konuk oldukları şehzAdeler ve kumandanlar elçilerden bir sürü hediyeler talep ederler. Hediye Vermeyen elçilere tepeden bakarlar ve hiç iltifat etmezler. Bir elçi eğer ünlü bir hükümdör

tarafından yollanmışsa, vasat bir hediye ile tatmin olmazlar ve "sen ünlü bir hükümdArın elçisi olarak geliyorsun, niye bize böyle basit bir hediye getirdin" diye sitem ederler. Ardından da sunulan böyle bir hediyeyi reddederler. Eğer elçiler başarıya ulaşmak istiyorlarsa, daha faz|a hediyeler vermek zorunda

kalırlar. Biz bile din kardeşlerimizden, seyahatimizin

masraflarını karşılamak üzere almış olduğumuz paraların büyük bir kısmını zorunlu olarak böyle hediyeler için harcadık.

Herkesin bildiği gibi bu ülkede her şey hakana aittir. Bu yüzden hiç kimse bu buna Veya şu şuna aittir demeye cesaret edemez, çünkü bütün ev eşyalan, hayvanlar ve insanlar hakanın

10

Ergin

malıdlr83.

Moğol Tarihi ve Seyahatnime 1245'|24'7

AYAN

8. Ögedey'in Kaganlığa seçilmesi ve Batu'nun seferi"

Bu hususta hakan bir süre önce kesin bir ferman

çıkartmıştır. III. Aynı şekilde şehzideler de kendi tabiiyetleri altında yaşayanlar üzerinde mutlak hökimdirler. Bu insanlar ister Moğol, ister başka menşeden olsun, şehzödeler arasında mal gibi paylaşılmışlardır. Şehzade bir yere elçi yolladığında, o yörede yaşayanlar hem hakanın hem de o bölgedeki şehz1denin kulları olarak itiraz etmeden bu elçilere, at|ara bakacak uşak ve hizmetçiler vermekle kalmayıp, masraflarını da karşılamak

zorundadırlar.

Hem şehzideler ve hem de ülkenin diğer insanları hakana bir, iki, üç yıllık veya istediği kadar sütünden faydalanmak üzere kısrakları vergi olarak vermekle mükelleftirıer'o. şehzAdelerin kendi kulları da aynı şekilde şehzödelere vergi verirler. Böylece bu insanların bağımlı oldukları ve hür olmadıkları ortaya çıkmaktadır. Kısaca özetlersek hakan ve şehzödeler, ülkede yaşayan insanların

mallannı ve canlarını istedikleri şekilde kullanırlar.

83

Moğoıtara tabi olan bütün topraklar han süldlesine (altan uruğ aitti. onların idarecisi ise

imparator-han

idi. Mukataaları bu sülilenin erkek evlAtlarına (köbegün) ve onun sadık

bendelerine (nöker, noyan) tevzi ederek o kendisi tasdik ediyordu. Bk. Moğotların İçtimaİ Teşkil6tı, Türkçe terc. Abdülkadir inan, s. l69. Moğol istililsına Kadar Türkistan, s. tesbitine göre Cengiz Han,

4l6 vd.)'un

milli geleneğe uyarak hayattayken oğullarına ve diğer yakınlarına

mülkler vermiştir. l207 ve l208'de "orman Milletleri'' itaat altına alınınca Selenga ve Yenisey arasındaki ülke ile Yenisey havzasını zapt eden Cengiz Han'ın büyük oğlu Cuci ilk hisseyi aldı.

'71

IV. Cengiz Han'ın

ölümünd^gn sonra' şehzideler toplanarak, ögedey,i kaganlığa seçtiler86. Ögedey devlet ileri gelenlerini toplayıp, onlarla müşavere ederek, ordusunu birkaç kr'., aylrdl. Yeğeni olan Batu'yu 1. ordu ile Altı Soldan ülkesine Ve Biserminenler (yani bunlar Müslümanlar olup,

Kumanca konuşurlardı) üzerine gönderdi. Batu bunların ülkelerine girdi, onlarla savaştı Ve Silah gücüyle onlara boyun

eğdirdi. Barçin adlı bir kentte oturanlar uzun süre Batu'ya direnç g6sterdiler. Barçinliler kentin etrafına daire şeklinde bir çukur iurrp, üstünü kap atm ı şl ardı. B atu' nun askerleri kente sal dırırken bu Çukurlara düştüler Ve ancak bu hendekleri doldurduktan sonra kenti ele geçirebildiler.

Yenikent"'te oturanlar bunu öğrenince (Moğollara

direnmenin imkönsız olduğunu) kentin kapılarını açarak teslim oldular. Böylece kent tahrip olmaktan kurtuldu, fakat Moğollar buna rağmen halkın çoğunu öldürerek, sağ kalanlarl sürgiın 85

82_85. Batu'nun seferleri hakkında daha geniş bilgi için bk. Hısfory of the Mongols, s.

86

Kalkaşandi, Subhu'1-'aş6, IV, s. 309.

s7 Yengikend (Ditı_j Nev) şehri

X. yüzyıldan beri oğuz Yabgu'sunun kışlak merkezi idi.

Frankfurt Hudfıdu'l-'alem(Anonim), İng. trc. V. Minorsky, London 1937 (Ed. by. F. Sezgin, ve günlük mesafede 1993), s. l22'312; Savran suyunun Seyhun'a döküldüğü yerden iki tarafından sık sık nehirden bir fersah uzaklıkta olan bu oğuz başkenti, muhtelif Arap müellifleri ve Cankend adıy[a güneyinde mevzubal.ıis edilmektedir. Halihazırda bunun harabesi Seyhun'un

eski Cankale'den tanınmış olan mevkide görilnmekte olup bu harabe Hive Hanlığı arazisindeki idi' Buradan günlük mesafe on kadar kilometrelik bir mesafededir. Yengikend'den Harezm'e beş

oğulun arazisinin uzaklığının da yaşı ile mütenasip olması gerekiyordu. Cuci en büyük oğul

l923, s ' Kimek Türklerinin arazisine de gidilirdi. KöprülüzAde M. F., Türkiy| Tarüı, istanbul neşr. 'Abdülhayy Zeynü'1'ahb6r, l33; Kimek (Yemak) kabilesi hakkında ayrıca bk. Gerdizi,

olması münasebetiyle en uzak bölgeyi aldı.

Habibi,iran |!4'l,s.257vd.;Hududu'l'A]em,s.305-3l0;Dahabk.M.K.Özergin,"Kimek'ler

Moğol ananesine göre, babanın esas mülkünün en küçük oğula kalması icap ettiği gibi her

84

Karş' Moğotların içtimaİ Teşkit6ü, Türkçe terc. Abdülkadir lnan, s. l70.

ve Kimek Devleti'', Atsız Aımağanl, istanbul 1976' s' 371'396'

74

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve Seyahatnime |245-1247

Savaşa Savaşa Halep hükümdörına doğru ilerlediler ve halen bu

ülkeyi işgal altında tutmakta olup, niyetleri diğer ülkelere

9. Cormagan'ın

seferi

VII. Ögedey Kagan, Batu ile aynı sırada başka bir

Moğol ordusunu da Cormagan'ın komutasında Kırgızlara karşı yolladı. Cormagan Noyan Kırgızları mağlup ederek, hikimiyeti altına aldı. Kırgız|ar da kdfir olup sakalsızdırlar. Kırgızlarda şöyle bir yas tutma ödeti vardır: bir aile babası oldtığtınde, aile efradları üzüntülerini göstermek için, bir kulağından diğer kulaklarına kadar derilerini şerit halinde yüzerler. Cormagan Kırgızlardan sonra, güneydeki Ermenilere doğru yöneldi. Çölü geçerken, yine bize anlatılanlara göre, yerin altında birkaç tane tuhaf yaratığa rastladılar. Gerçi bunlar da insan şeklinde olup, göğüslerinin ortalarından çıkan birer kollarl Varmış ve birer ayaklı imişler. Ancak, iki tanesi birbirlerine destek vererek ok atabiliyorlaffnış Ve o kadar hızlı koşabiliyorlarmış ki, bir at bile onlara yetişemiyormuş. Bunların koşmaları bir ayak üzerinde

slçrama şeklinde imiş. Bir zaman sonra yorulunca da el ve ayak üzerinde bir tekerlek gibi dönerek koşmaya başlarmış. Isidor bu

yüzden onlara siklop (tekerlek ayaklı) adını vermiştir. Bu şekilde koşarlarken yorulduklarında, tekrar diğer şekilde (tek ayak üzerinde) koşarlarmış. Buna rağmen Moğollar onlardan birkaçını yakalayıp öldürmüşler ve birçoğu da elçi olarak hakanın saraylna, barış antlaşması yapmak için geldiler. Bu o|ayıbize, hakanın sarayında yaşayan Rus papazları anlattılar.

Cormagan daha sonra Ermenistan'a doğru yöneldi. Ermenileri yendikten sonra, Gürcüler üzerine hücum etti ve onları yılda 40.000 hiperper altın haraca bağladı ki, onlar bu vergiyi höld ödemektedirler. Moğollar buradan çok saygın ve kudretli biri olan Rum sultanının ülkesine yöneldiler ve onu da bir savaşta mağlup ettiler. onu mağlup ettikten sonra bu defa

saldırmaktır. Şu anda bu seferden henüz geri dönmediler. Başka bir Moğol o'irr., ise, halifeye karşı Bağdad'a doğru yola çıktı u. on, yenerek hakimiyeti altına aldı. Bugün bile Bağdad Moğollaia her yıl 400 Bizans altını, bunun yanında Bağdad kumaşı ve diğer hediyelerden vermektedir. Buna rağmen Moğoilar her yıl halifeye elçiler yollayarak, şahşen hakanın ,rrğrru gelip görünmesini emretmektedirler. Halife de haracın yun*du Jaha zengin hediyeler yollayarak, ziyareİinin daha ileri tir tarihe ertelenmesini rica etmektedir. Hakan bu hediyeleri almasına rağmen, emrinde ısrar etmekte ve halifenin şahsen gelmesini istemektedir.

76

Ergin

AYAN

MoğoI Tarihi ve Seyahatndme 1245-1247

vardır, fakat komutaya bunların arasından sadece biri tam yetkilidir.

Altıncı

MoğolIarın

1.

Savaş zamanında bir onluk gruptan l,2,3 veya daha fazlası kaçarsa, kaçanlar ölümle cezalandırılır. Eğer bütün onluk toplu olarak kaçarlarsa ki, bağlı oldukları yüzlük birliğin hepsi kaçmasa bile, hepsi ölümle cezalandırılır. Yani bütün ordu genelde ricatte değilse, kaçanların sonu ölümdür. Aynı şekilde onluk gruptan ikisi veya üçü cesaretle düşmana saldırır ama diğer onluktan hiç kimse onlara katılmazsa, katılmayanlar da ölümle cezalandırılırlar. onluk bir gruptan bir iki tanesi yakalandığı takdirde, diğerleri bunları kurtarmazsa, bunun cezasl da ölümdür.

Bölüm

Harp

2. Silah

teçhizatları

I. Moğollar en azından aşağıdaki silihları bulundurmak zorundadırlar; iki veya üç yay ya da hiç olmazsa iyi bir yay, okla dolu üç büyük sadak, bir balta Ve SaVaş aletlerini çekmek için bir ip, fakat daha zengin olan Moğollar, ucu sivri ve eğri olan bir pala taşırlar.

Sanatı

ordunun düzeni

Bu hususta baştan şunu belirtelim; Cengiz Han,ın emrine göre her on askerin başına bir onbaş (latincJde dekan), her onbaşıyabir yizbaş (sentenarius), her on yüzbaşa bir binbaş (millenarius) ve her binbaşa bir başkumandan tayin edilecekti,o. Bu son sayı olan onbinin onlardaki karşılığı karaiveya karanlık) anlamına gelir. Bütün ordunun başında iü veya iıç noyan (tugj 90

Kendi isteğiyle bir kumandanın maiyetinden diğer bir kumandanın maiyetine geçen asker, ordu huzurunda idam edilirdi. onu kabul eden kumandan da ağır bir şekilde cezalandırılırdı. Bk. T6rih-i Cih6ngüş6y, neşr. Mirzö Muhammed ibn .ebdiııvahneb_i Kazvini,

Ve

s. 24.

Atları zırhlıdır ve askerlerin ayakları korumalıdır, aynca miğfer ve zırh taşırlar. Atların bu zırh ve örtülerinin bazı|an deridendir ve şu şekilde yapılırlar; öktızlerin veya diğer hayvanların derilerinden, bir avuç genişliğinde şerit parçalar keserler. Bunlardan üç veya dördünü birbirine yapıştırırlar ve ayrrca ince kayışlar yada iplerle birbirine bağlarlar. En üst parçaya bağlamış oldukları ipi bir alttakinin ortasından geçmek uzere bağlayarak, böyle devam ederler. Atlı savaşçı atın üzerindeyken öne doğru eğildiği Zaman, bu parçalar iki, tıç kat yukarıya birbiri üzerine kayarak binerler. Atları korumak için takmış oldukları zırh beş parçadır. Atın her iki sağrısına kuyruktan atın başına kadar uzanan birer parça bağlanır ve bu parçalar eğerin altından atın kalçalannı

78

Ergin

AYAN

kaplar. İkinci parça atın sırtından aşağıya her iki yanma doğru sarkar ve karın altında sıkıca bağlanır. Üçüncü parça yuvarlak boru şeklinde atın kuyruğuna geçirilir. Dördüncüsü atın göğsüne bağlanır. Kuyruğa takılan parça dışındaki diğer deri parçaları atın dizlerine veya ayaklarına kadar iner. Beşinci parça demirdendir ve atın alnı ile boynunun her iki tarafinı koruyacak şekilde olup göğüs, sırt Ve boyun zırhlarına tutuşturulmuştur.

Binicilerin zırhları da döıt kısımdan ibarettir. Bir parça baldırlarından boğaza kadardır ve insanın vücut yaplslna uygundur. Önde göğüs üzerinde dar olup, kollardan başlayarak, aşağıya doğru devam etmek izere, binicinin büti.in karın kısmını kaplar. Diğer parça arkada (omuz üzerinden) enseden aşağıya

doğru karın üzerini örten kısma doğru uzanarak, kalçaları kaplar. Arkadaki ve öndeki bu iki parça omuzlar üzerinde birleştirilerek, iki demir apolet ile birbirine tutturulur ve tokalarla sağlamlaştırılır. Üçüncü olarak her kolda bir kol zırhı (kolluk) bulunur ve bunlar omuzlardan ellere, hatta daha aşağıya doğru serbest olarak uzanırlar. Nihayet dördüncü olarak ayaklarında da birer zırh vardır. Bütün bu ayrı parçalar tokalarla birbirine tutturulur' Miğfer ise üst kısmında demir veya çelikten yapılmıştır, fakat ense Ve gırtlağı koruyan kısmı deridendir. Bütün bu parçalar daha önce de belirtildiği şekilde birbirine tutturulmuş el büyüklüğünde deri kayış parçalarından yapılmışlardır.

II. Bazılarının zikredilen teçhizatları ise demirdendir ve

şu şekilde yapılırlar; her biri bir parmak genişliğinde ve bir el uzunluğunda olan ince demir plakalar yaparlar. Her bir plakaya sekiz küçük delik deldikten ve (vücuda dönük ) iç taraflarına üç sağlam kayış yerleştirdikten sonra, bir plakayı diğerinin üzerine koyarlar ve bu delikler boyunca, balık pulu şeklinde uzaylp

gitmesi için, ince kayışlarla birbirine bağlarlar. Böylece

kayışların üst kenarları içten ve dıştan birleştirilerek, plakaları sağlam tutmaları sağlanır. Bu demir parçalardan, aynl şekilde bir çnriİ (,,a,ıq .ı hii\n'ık]iığiinde bir hanf) vanar-lar ondan sonra hıı

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me

1245-1247

'79

şeritlerin hepsini (her bir zırh kısmına) daha önce anlatılmış olduğu gibi, biribirine bağlarlar. İnsan zırhları, at zırhlarının yapllışı için de geçerlidir. Bu zırhları öyle parlatırlar ki, bir ayna gibi insanlar içinde yüzlerini görebilirler. III. Bazılarının demirden yapılmış olan mızraklarının uçlarında , rakibini atın çekip düşürebilmek için, birer çengel takılmıştır. okları iki ayak, bir el ve iki parmak uzunluğundadır. Fakat bu ayak uzunluğu her yerde aynı değildir; geometrik ölçü olarak |2 arpa boyu (it dirseği), bir başparmak ("pollicis transversio'') ve 16 başparmak genişliği bir ayak yapar. okların demirden yapılma olan uçları çok sivridir ve her iki taraflarında, iki tarafi da keskin kılıçlar gibi kesiciler vardlr. Sadaklarında daima taşıdıkları bir okla, diğer oklarını bilerler. Bu demir ok uçları geriye doğru, okun odun olan kısmını kaplayacak şekilde bir parmak uzunluğunda sivri bir kavisle son bulurlar'

Kalkanlarl söğüt dallarından ya da kamışlardan

örülmüştür, fakat bunları mutad olarak sadece geceleri hakanın ve noyanların nöbetçi devriyeleri, ordugöhın etrafinda taşırlar. Bunlardan başka ayrlca, 3 parmak genişliğinde olan okları da vardır. Bunları da kuşları, vahşi hayvanları ve silahslz insanları vurmak için kullanırlar. Kuşları ve vahşi hayvanları vurmak için daha değişik oklar da bulundururlar.

3. Moğolların SaVaş usülleri L Moğollar seferden önce bir öncü kıtasını kıl çadır,

at

ve silöhla donanmış olarak yollarlar. Bu grup düşmana saldırıda bulunup, ganimet toplamaz, düşman evlerini yakmaz ve hayvanlarını öldürmez, sadece yakaladıkları insanları yaralar veya öldürürler. Rastladıkları insanlara hiç bir şey yapmasalar bile, en azından onları korkutup kaçırırlar. Fakat korkutup

80

Ergin

AYAN oğol Tarihi ve Seyahatnöme

kaçırmak yerine insanları öldürmeyi daha çok tercih ederler''. Bu öncü grubunu ordu takip eder ve ontine ne |'ka.sa ::-aş yağma|ar, ele geçirdikleri insanlaiı da öldürürler. Ayrıca ordu kumandanları her tarafa akıncılar yollayarak, oralarda saklanmış bulunan sil6hlı veya silAhsız insanların yerlerini tesbit ettirirler. Bu akıncılar böyle zor işlerde çok tecrübe sahibidirler. II. Büyük nehirleri bile aşağıdaki anlatac ağımızşekilde geçerler: Bütün komutanların yanında ince derideıiyapılmış bir torba vardır. Bu torbanın içine silAh, elbise ve .şyuıurrn, şahsi koyduktan Sonra, daha önce torbanın ağzına geçirilmiş olan bağlarla ağzını sıkıca bağlarlar. Böylece d-eri torü ar*.nu iişı. gelmiş olur. Sonra, atın eğerine bazı büyük .şyu'ıu. koyarak, kendileri de üzerine otururlar. Bu torbayi atlarinın t y.rgrru bağlarlar ve askerlerden birisi öne geçip iıem yüzer hem de atın yularını tutarak karşı kıyıya geçerler. Bazen da atları bir grup halinde suya sürerJer Ve yanlarına yüzerek onlara yön veren askerler koyarlar; kendileri de önceden hazırladıklaiı iki kısa kürekle torba üzerine oturmuş olarak ve kürek karşıya çekerek geçerler. Diğer atlar da kendiliklerinden onden suya sürülen izleYerek karşıya geçerler. Moğollar bu iereleri ve 3tlar1 şekilde büyük nehirleri aşmış olurlar. Askerlirin yanlarında da bu tarzd,a ama daha küçük olan birer deri torba bulunur. onlar da sil6h

veya diğer eşyalarını içine koyarak ağzını kapatıp, atlarının

kuyruğuna bağlarlar ama torbaları üzerine binilecek kadar büyük olmadığı du^rumlarda, kendileri yüzerek karşıya geçmek zorundadırlar".

9| Karş, 92

Moğol İstililsına Kadar Türkistan' s.448.

Karş. Moğol İstililsına Kadar Türkistan, s.446. Moğollar bu torbaları aynı zamanda

bozkırlardaki yürüyüşlerde su

için kullanırlar; Yukarıdaki nehir geçme usulüne yakın bir rivayet

Bizanslı müverrih Niketas Khoniates (Historia, çev. F. Işıltan, Ankara I995, s. 47) tarafından nakledilmektedir.

1245-1247

81

III. Düşmanı gördüklerinde hemen üzerine hücum ederler ve her asker, karşısındaki düşman askerine bir ok firlatır.

Fakat, bu şekildeki bir hücumda düşman saflarını

geçemeyeceklerini anlayınca, tekrar kendi saflarına geri dönerler. Bu davranışları bir SaVaş taktiği gereğidir, zira şimdi kendilerini takip etmekte olan düşman, hazırlanan tuzağa dogru ilerlemektedir. Düşman kendilerini takip edip bu tuzağa düşünce, etrafını çevirerek büyük bir yenilgiye uğritırlar. Karşılarına çok büyük bir ordu çıktığında ise, ondan iki günlük mesafe kadar uzaklaşırlar. izlendikleri bu bölgeye

saldırır, yağmalar, insanları öldürür ve her şeyi yerle bir ederler. Sonuçta bu yolla başka bir şey elde edemeyeceklerini anlayınca 10-12 günlük mesafeye çekilirler, bazen da saklandıkları yerde durarak, bu büyük ordunun çekip gitmesini beklerler. dndan sonra saklandıkları yerden çıkarak, bııttın ülkeyi tahrip ederler. Savaş yaparken çok kumaz ve akıllı hareket ederler, çtınktı onlar 40 yıldan fazla bir zamandan beri düşman kavimlerle harp halinde bulunuyorlar.

IV' Bir meydan Savaşl yapmağa karar verdikleri zaman, ordunun her bölümü nasıl savaşması gerekiyorsa, o şekilde saf tutar. Beyler Veya noyanlar, düşmanı uzaktan görebilecekleri bir noktada dururlar ve emirlerinde atlı oğlanlar, kız|ar ve kadınlar bulunur. Bazen da insan şeklinde maketleri atlara bindirirler.

Bunun nedeni de maiyetlerindeki asker Saytsınl çok göstermektir.

Düşman hattına karşı önce esirleri ve kendilerine savaşta yardım etmek zorunda bırakılan diğer kavimlerin askerlerini sürerler. Bunlar arasında cüzi miktarda Moğol askeri de olabilir. Tecrübeli olan diğer esas askerlerini düşmanın göremeyeceği bir şekilde, çevreden düşmanın sağ ve sol kanatlarına yollarlar, böylece düşmanı çeııber içine alarak her

yandan üzerine hücum ederler.

Ergin

82

Düşmanı çember içine aldıklarında, bazen sayıları az olmasına rağmen, kalabalık gibi görünürler, çünkü beylerin ve noyanların etrafindaki atlı oğlan]ar, kadınlar ve insan suretindeki maketler sayılarını daha çok gösterir, böylece düşmanlarını yanıltır ve korkuturlar. Ama bütün bunlara rağmen düşman ordusu yılmadan direnç göstermeğe devam ederse, bu sefer mahsustan düşmana kaçarak kurtulabilecekleri ümidini vermek için çemberde bir boşluk açar|ar. Düşman ordusu kendi savunma saflarını bozup, bu gedikten kaçmaya teşebbüs edince de Moğollar arkalarından takip ederek, eSaS savaşta öldürebi leceklerinden daha fazlasını ö l dürürl er. Mümkün olduğu kadar göğüs göğüse Savaşa girmezler, daha ziyade uzaktan ok atarak düşman askerlerini ve atlarını yaralamağa veya öldürmeğe çalışırlar. Böylece yaralanan ve zayıflayan düşmana saldınp, göğüs göğüse çarpışırlar.

4. Kale

MoğoI Tarihi ve Seyahatndme 1245-1247

AYAN

kuşatmaları

Kuşattıkları kaleleri aşağıda anlatıldığı gibi zapt ederler: Sefer sırasında yolları üzerinde bir kale ile karşılaştıklarrnda, geçit vermeyen kazıklar çakıp, daha başka engeller de koyarak kaleyi kuşatma altına alırlar. Bu suretle

kaieye giriş Ve çıkışları önlemiş olurlar. Bundan Sonra

.un.rn,küurla taş atarak ve ok firlatarak gece gündüz durmadan baskı altında tutarlar. Bu şekilde kaleyi savunanlara bir an bile olsun dinlenme imk6nı vermezler. Moğolların kendileri ise orduyu bölüklere aylrıp, bir kısmı hücum ederken diğerleri dinlenme firsatı bulurlar.

Kaleyi böyle zaptedemedikleri takdirde, içine Grek ateşi atarlar, hatta bazen öldürdükleri insanların yağlarını

eriterek, kale içindeki binalara flrlattıkları da olur. Bu tür insan

83

yağı yanmağa başladığında söndürülmesi imkAnsızdır, bu ateş ancak üzerine şarap Veya bira döküldüğü takdirde söndürülebilir. Bu yanan yağ insan vücuduna değdiği Zaman, avuç içi ile ateşin düştüğü yeri ovalayarak söndürmek

mümkündür.

Kale bu şekilde de alınamazsa Ve eğer kuşattlkları kale veya keırtten bir nehir geçiyorsa, ya nehrin yatağını değiştirerek Veya suya bend çekerek kenti Suyun basmaslnı sağlarlar. Bunun da bir faydası olmazsa, kale duvarının altından tüneller kazarak, bir kısmı kenti ateşe verirken, diğer kısmı da savunmada bulunanlarla savaşırlar. Bu kadar çabadan Sonla yine başarısız oldukları takdirde kalenin karşısına müstahkem bir mevki veya başka bir kale kurarak kuşatmayl uzatırlar. Bunu da ancak kuşatılanlara dışarıdan bir yardım gelmediğinde ve geri çekilmek zorunda kalmadıklarında yaparlar.

5. Moğollarln ihanetleri ve esirlere karşı zulümleri

Bir kaleyi kuşatmayı sürdürmekte iken, Savunma halinde bulunanlara her türlü tatlı vaatlerde bulunarak, kaleyi teslim etmelerini sağlamak isterler. Bu hoş vaatlere inanıp teslim olanlara da şöyle emrederler: "Adetlerimize göre, sizin sayıca miktarınızı tesbit edebilmemiz için, şehirden dışarı çıkmanız gerekmektedir''. İnsanlar dışarı çıkınca onlara aralarında kimlerin zanaatkdr olduklarını sorarlar. Bunları bir kenara ayırarak, diğerlerini öldürürler. Katliam sırasında genellikle balta kullanırlar. Zanaatkdr|arın köle (nöker) olarak kullanacakları kimselerin de hayatlarını bağışlarlar, fakat düşmanın soylularını ve ileri gelenlerini asla yaşatmazlar. Şayet birkaç soylu kişi, tesadüfen hayatta kalabilmiş ise, artık bunlann

84

Ergin

AYAN

MoğoI Tarihi ve Seyahatn6me 1245-1247

85

ne para ne de başka herhangi bir şey vasıtasıyla esaretten kurtulmalarına imkin yoktur. Savaştan Sonra genel olarak bütün esirleri öldürürler, ancak birkaç tanesini köle olarak bırakırlar. Öıdııruıecek olanları yüzbaşılara dağıtırlar. Yüzbaşılar bu esirleri çifte ağız|ı balta ile öldürmeleri için onar onar kölelere verirler. Bu sayı yüzbaşıların ordusuna göre daha aZveya daha çok olabilir.

Yedİncİ

Zaptedilen

tarzları

Bölüm

ülkeIer

1. Moğolların diğer uluslarla antlaşma

I.

Cengiz Han'ın kat,i yasasına göre, Moğollar

kendilerine boyun eğmeyen hiçbir devletle barış yapm uiu, ," bütün kavimleri hikimiyetleri altlna almak i.t.iı... Diğer kavimlere ileri sürdükleri şartlar şunlardır: Moğollarla birlikte her istendiğinde, her türlü düşmana karşı savaşta asker göndermek. Mal, mülk ve insan sayısının onda birini Moğollara vermek. Moğollar Saylm yaparak her on oğlan ve kızdan-birini alırlar. Bu oğlan kızları ülkelerine götürerek, orada köle olarak çalıştırırlar. Geri kalanların da Saylmlnl yaparak, kendi

lJ6

Ergin Frgin

AYAN

Moğol Tarihi ve Seyahatnim e

AYAN

İll

Mtislüman ü, Mtisliıman iiı.n ür Il "iiı.n irisinivergiolarakalıyordu.AyrıcabekirerkeklereveyasallI birisinivergiolarakalıyordu.Ayrıcabekirerkeklereveyasal

larakevliolmayankadınlaradaaynıkuralıtatbikediyordu.Nı olarakevliolmayankadınlaradaaynıkuralıtatbikediyordu. toplayıp Iatta dilencilik yapmakta olan yoksulları da toplayıp Hatta ll

ötürüyordu

götürüyordu.

İl

teue.ü11 1detlerine göre, halkı yeni doğan bebeğine Moğollar ödetlerine olursa olursa Il oiarak sayıp büyük, ttiçt'ıt, zengin' yoksul ne kadar adar tam olarak I] bir beyaz ayı derisi' aile Her alırlar: uergıyi ,]sun aileden her o]sunherailedenş"u.,givialırlar:Herailebirbeyazayıderisi, şı,, ll ,i. siyah kunduz, bir siyah Samur, .bir de yeraltında yaşayan I"ı"IT bir Polonya {l (kokarca), Polonya 'lv.ı, Lötince ,ötince ismini bilmediğim Almanca'da Itis -9i İl Ve en Son dilinde iiıino" ve Rusça'da dohori denen hayvanın kürkü ve. l| söylediklerimizi Bu zorundadır. vermek derisi tilki oo siyahbirtilkiderisivermekzorundadır.Busöylediklerimizi ,'_rJ ve |] götürüımek ve uJr-.y.nıerin ,Jr-.y.nı.rin akıbetleri Moğolların ülkesine götürülmek

etmektir'

koıe olarak hizmet etmektir' orada ırada köle

|l

ll

haber II. Dünyada yaşayan bütiin hükümdnrlara haber |] i.-":,'^"j; isterler' gelmelerini sarayına hakanin dertıal derhal yollayarak il cıkanlara çıkanlara b.rç.ı.,.n b.'i.ı.,., de bu davete uYuP, hakanın huzuruna |i sıradan kişilerm'u sanki sırad"" g.r.lıi Y:i','IİT ş19l şlll ğ.r.lıi hürmeti göstermeyip, onıu'u hem de diğer ilerı ll davranırlar. Huzura çıkaniar hem hakana ||' ve yüzbaşıl"l'|*Y:1:: binbaşılara karıiarına, onların g.ı.ı..., köleler bile 'l İrr*uk zorundadırlar. Hemen hemen herkes' hatta bunların yollamış oldukları jl lıuKurrıu.rı4ıu(:ıı değil, Saoece hükümdArlardan ,uJ... lı ::?,_''^ li^_lr^.''-. ederler' kölelerden bile utanmadan hediye talep ii gibi{ olduğu Bazılarını tıpkı Michael ve diğerlerinde da emnıyet lçenslnqe öldürnıek için bahane ararlar. Bazılarının gl*i au n, c' ıcri n i ve boyl ecc. başka.'.lç i l'l'^1_,9:,*^*;' 1|

vii..

"ı.ı

87

il

hökimiyetlı hökimiyetleri letlerine göre, belli bir düzene koyarlar' Mutlak Adetlerine ,ı"o bir ll ufak halde, tına aldıkları yerlerde, halka söz verdikleri altına dahi bahane ederek kendi düşündüklerini yaptırırlar' bebidahibahaneederekkendidüşündükleriniyaptırırlar.ll sebebi sonradan Biz Rusya'da bulunduğumuz sırada ve de sonradan |I tayin tayın adına Han Güyük tarafından Han Batu göie, göre, öğrendiğimize lrendiğimize aileden' li vali, üç erkek çocuğu olan her aileden'

:;;i;;

|245-1247

T: ir*.i.r, diğei b.r k1smg. ise, zehirli içecek '

hAki *ı e ortadan kil dırırl ar' Çtınktr' gayöl eri .dünyaya

ortadan olmaktır, bu nedenle diğer ulusların ileri gelenlerini kaldırmak için her imkAnı değerlendirirler'

Geridönmelerinefirsattanıdıklarıkişilerede,

ederler. oğullarıni ve erkek kardeşlerini yollamalarını tavsiye diğer ve asilzidesine bir r,itat Yaroslaos'un oğluna, Alanların firsat Lirçoklarına olduğu glbi, bi, daha ülkelerine dönmelerine veya erkek taimaz|ar. gir üıı(Jde hükümdör olan bir baba veya oğulun i.u'J.ş öldüğünde, onların yerine tahta çıkacak olan ve .rt"t'kardJşin ülkelerine geri dönmelerine izin vermezler tamamen..kendi ily;; bajsız kalan deilet veya beyliği gibi' bir iop.utı-r"a katarıa.. Bizim de şahsen gördüğümüz

soıange hükümdirına bu şekilde davranmışlardır'

z.

Moğolların Vassaııarına karşı uyguladıkları baskılar

ıII. Ülkelerine geri dönmelerine izin vermiş oldukları veya hükümdörların başına, kendi başkak (kumandan)larını de o hem beyler vaıııerini koyarlar ve onların emirlerine hem kentte ülkenin halkı uymak zorundadır' Bir ülkede veya yapmadıkları istediklerini v.i"rn"t'" olan halk, Moğollarınihanet sayarak orayı tahrip iutdiro., başkaklar bu dairanışı gönderdikleri ederler ve halkını da öldürürler. Bu başkakların

haberüzerineMoğollarbirdenbirebüyükbirorduyla.gelerek, önce irii ui. |eyd"r, hĞri olmayan halka saldırırlar. Bir süresırada' iir' n"iı, daha Moğoııarın tııkelerinde bulunduğumuz yerleşmiş böyle bir olaya şutit oıdrık' Moğollar Rusların bulunduklarıKumantopraklarındakibirkentiyerlebirettiler.vali

veya tayin ettiği Sadece toprağın sahibi olan Mogol hakanı hükümdör ;;ğr, lıer'ıvıogol gjttiği her yerdi kendisini ideta bir Moğollar giıŞig""".kteiir. ör.iıitı. de biraz yetkiye sahip olan

Ergin

Moğol Tarihi ve Seyahatnöme 1245-|247

AYAN

böyle davranmaktadrrlar,

aynca istedikleri miktarda altın, gümüş ve diğer değerli şeyleri istemekte ve hiç itiraz görmeden almaktadırlar.

ry.

Egemenlikleri altına almış oldukları hükümdArlar arasında anlaşmazlık çıktığı Zaman' bunlar davalarını halletmek için Moğol hakanına gitmek zorundadırlar. Bundan bir süre once Gürcü kralının iki oğlu, aralarındaki ihtilifi çözmek için hakanın huzuruna çıkmışlardı. Bunlardan Melic adında oianı kralın meşru; David adındaki_diğeri ise gayri meşru oğluydu. Kral ölüm döşeğinde yatmakta iken, üIkesinin 'bir kismını gayri meşru oğluna vermişti. Daha genç olan diğer oğlu annesi ile birlikte hakanın huzuruna çıkmak izere yoıaı.oyuTau ama gayri meşru oğul David de aynı düşüncede idi. Bunlar henüz yolda iken, Melic'in annesi öldü. Bu kadın Gürcü truıiç.rl oırp, kocası ancak kraliçe ile evlenerek, onun sayesinde tahta oturabilmişti. Çünkü, bu ülkede krallık hakkı, annenin sülölesine dayanmakta idi. Her iki kavgalı prens huzura vardıklarında hakana kıymetli hediyeler sundular. Resmi evlilikten doğmuş oıun çok p."n, babasının, gayri meşru oğlu David'e ülken]n bi. kısmını verdiğini, oysa bunun böyle bir şeye hakkı olmadığını söyledi. David ise kendini şöyle savundu: "Bir cariyed"en doimuş bulunsam bile, Moğolların 6det ve yasalarınu ,ygrn oıarak ve resmi eş Veya cariyelerden doğan oğullar arisında ayrlm yapılmadığına dayanarak, ben de kendi hakkımı istiyorum',. Bu nedenle hakanın hükmü, kralın resmi evlilikten dogmuş olan oğlunun aleyhinde oldu, hatta David yaŞça daha btıy"tık oıaugu için, evlilikten doğmuş olan kardeşinin gözetimi di kendisine verildi ve babasının kendisine verdiği toprakları, ihtil6fsız resmen iddreye hak kazandı. Böylece meşru prens hem verdiği hediyeleri boşuna vermiş oldu, hem de davasını kaybetti.

V. [Moğollar] kendilerinden çok uzaklarda oturan başka uluslarla ittifak yapmış olan ama işgal edilmeyip te

herhangi bir nedenle kendilerinden korkan ülkelerden bile vergi almaktadırlar. Bu ülkeler bu suretle, korkmakta oldukları Moğol ordusunu üzerlerine çekmemiş ve Moğollar da bu yöntemle

ürkütmeden diğer ülkelerin hAkimiyetleri altına girmelerini sağlamış olurlar. Buna misöl olarak Ab hazları ve Gürcüleri gösterebiliriz. Bu ülkeler 40.000 veya 50.000 hiperpera Veya bizantiner meblağı vergi olarak ödemektedirler. [Moğollar] şimdiye kadar dokunmamış oldukları diğer uluslara, kendilerinden duyduğumuza göre yakında savaş açmak niyetindedirler.

3. Zaptettikleri ülkelerin

zikri

[Moğolların] egemenlikleri altına almış oldukları ülkelerin adları şunlardır: Kıtay, Nayman,Solange, Kara-Hıtay, Kuman, Tumat, oyrat, Karanit, Uygur, Su-Moğol, Merkit, Mecrit (Kerait), Sarı Uygur, Başkirt (yani Büyük Macarlar), Kırgız, Kaşmir, Müslümanlar, Biserminenler, Türkmenler, Büyük Bulgarlar (Biler), Karluk, Comuci, Buri-Thabet (Tibet), Parositler, Cassi, Cakobitler, Alanlar, Abhaz veya Gürcüler, Nesturiler, Ermeniler, Cankitler, Brutachi (Yahudi olanlar), Mordui, Türkler, Hazar|ar, Samogetler, iranlılar, Tacikler, Küçük Hindistan (Ethiophia), Kafkasyalılar, Ruslar, Sartlar ve Bağdad Halifeliğig3. Bunlardan başka birçok ülkeler de vardır ki, biz bunların isimlerini bilmemekteyiz. Sözünü ettiğimiz bütün bu adı geçen ülkelerde yaşayan kadın ve erkekleri de gördük.

93

Moğoııar tarafından zaptedilen ülkelerin bir hülasası için bk. Kalkaşaıdi' Subhu'I-'aşa"

IV, s. 308 vd.

_

90

Ergin

AyAN

Moğol Tarihi ve Seyahatnime

4. Moğollara cesaretle karşı koyan

ülkeler

Moğollara karşı direnen ve boyun eğmeyen ülkeler şunlardır: Büyük Hindistan, Mançurya, Alanların bir kısmı, Kıtayların bir kısmı ve Saksonlar. Bizim onların ülkelerinden geçtiğimiz sırada öğrendiğimiz gibi Moğollar, Saksonların bir kentini kuşatıp, büttın gııçleriyle aımaga ama kenttekiler Moğolların mancınıkluirnu'çalışmışlar ı.urşi kendi mancınıklarını kurarak, onlarınkini etkisiz hale getiimişlerdir. Moğollar mancınıkların flrlattıkları taşlar ytiiünden'göğüs güğışe çarpışmağa yanaşamayarak, duvarların altından kizılan tünellerden şehre girebilmişler. Bir kısmı kenti ateşe verirken, diğerleri savunmada olanlara saldırmış, fakat kentiiler de boş durmayıp bir kısmı çıkan yangtnl söndiirmeğe koşarken, oig.. bir kısmı da saldırganlara karşı savaşarak b-irçoğunu cııiurtıp, bir çoğunu da yaralamışlar. Neticede ıvıoğoiıa. au|u.,yu ulaşamayacaklarını anlayınca ve bir çok ask-er kaybetiikten Sonra, kuşatmayı kaldırmışlar.

5. Savaş esirİ olan kölelerin

kaderleri

Müslümanların ve diğer kavimlerin ülkelerinde egemen

oldukları için, bütün tecrübeli sanatkdrları alırlar ve "kendi işlerinde kullanırlar. Alamadıkları diğer sanatkdrlar ise, onlara kendi kazanç|arından vergi vermek zorundadırlar. Köleleri olan çiftçiler bütün hasatlarını kumandanlar,n Samanlıklarına taşırlar.

onlar da çiftçilere ancak ölmeyecek ve tekrar ekebiiecek

kadarını bırakırlar. Diğer kölelere ancak günde küçük bir ekmek

1245-1247

91

dışında ve haftada üç kez olmak üzere biraz et verirler. Bundan ancak kentlerde yaşayan sanatkör köl eler faydalanabilirler'n. Kumandanlar istedikleri zaman ve hanımları ve oğulları da her Zaman için genç köleleri alarak hizmetlerinde kullanırlar.

Gerçi bu köleler Moğolların saflarında sayılmakta olup ama gerçekte esir durumundadırlar, çünkü Moğol tarafinda görüldükleri halde, onlar gibi saygınlık görmemekte ve diğer köleler gibi her türlü kötü muameleye maruZ kalmaktadırlar. Bunlar SaVaş sırasında en ön safa koyulurlar. Bir bataklığı veya tehlikeli bir nehri geçmek gerektiğinde, bunlar yine ilk geçiş denemesini yapmakla zorunludurlar.

Bunun dışında gerekli olan ve istenen her işi yapmakla mükelleftirler. Bir hata yaptıklarında veya verilen emre hemen uymadıkları takdirde hayvan gibi dayak yerler. Kısaca bunlara verilen yiyecek ve içecek azdır ve üst başları çok iptidaidir. Ancak aralarında kuyumculuktan ve diğer ince el işlerinden anlayanlar, biraz para kazanarak yaşamlarını düzeltebilirler,

fakat bazılarının efendileri çok zalim olup, kendilerine

kazançlarından bir pay Vermedikleri gibi, yükledikleri bir sürü işten dolayı çalışarak biraz para kazanmak fırsatı datanımaz|ar. Böyle köleler ancak uykularından Veya kısa olan dinlenme zamanlarından feragat ederek bu işleri yapabilirler, fakat bu tür işleri yapabilmek, evlenmek ve kendi oturacağı evi bina etmek için önceden efendilerinden izin almak mecburiyetindedirler.

Efendilerinin çadırlarında hizmet etmek zorunda bırakılan kölelerin kaderleri dünyadaki en kötü kaderdir, çünkü biz bunları pek sık olarak, en sıcak günlerde bile üst tarafları açık bir şekilde ve bacaklarında kürklü pantolonlarla çalışırken gördük. Kışları ise soğuktan çok cefa çekmektedirler. Birçoklarını da soğuktan dolayı el ve ayak parmaklarını kaybetmiş vaziyette gördük. Daha başkalarının da donarak 94 Karş'

Moğol]arın içtimaİ Teşkil6tı, Türkçe terc. Abdülkadir İnan, s. l72 vd

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve

Seyahatndm

e 1245-1247

93

öldüklerini veya organlarlnı donma yüzünden kullanamaz

durumda olduklarına şahit olduk.

Sekizincİ

Bölüm

Moğolların

PijskİjrtüImesi

1. Moğolların ulaşmak istedik|eri

son hedef

I. Yukarıda_ zikrettiğimiz gibi, Moğolların son hedefi, herhalde Cengiz Han'ın emrettiği şekilcle dünyaya h6kim olmaktır. Bu yüzden hakan mektuplarına şu- stız ile başlamaktadır: " Tanrı'nın gücü, bütün inianların hükü,ndar, .,. Hakanın mühründe ise şu sözler yazılıdır: " Gökte Tann ve yerde Tanrı'nın gücü olan Güyük Han. Bütün insanların ...

hükümdArının mührüdür

Bu nedenle kendi merhametlerine sığınmayan hiç bir kav-imle sul h yapm az|ar. Hıristiyanl ar, yuşudrkları ülkel er,den başka, dünyada hiç bir ülkeden korkmajıkiarı için, şı.Ji uır. karş ı savaş a hazırlanmaktadırl ar. B u mün6s eb etle ins an larım ızın -

Ergin

AYAN

aşağıdaki hususlara dikkat etmelerini isteriz. Moğolların

ülkesinde bulunduğumuz sırada, birkaç sene öncesinden hakan olarak seçileceği bildirilmiş olan Güyük Han'ın tahta çıkış törenine katıldık. Törenden Sonra Güyük Han btıttın kumandanlarıyla beraber kilisemize, Roma imparatorluğuna, baiıdaki bütün Hıristiyan kra1lıklarına ve uluslarına karşı Savaş bayrağını dikti. o, bu gayesinden ancak papaya ve diğer Hıristiyan krallarına iletmiş olduğu isteklerine uyulduğu takdirde v azgeçeceğini bildirdi.

Bizim kanaatimize göre, aşağıdaki nedenlerden dolayı bu isteklere katiyen uyulmaması gerekir. Birincisi kendi

göz|erimizle gördüğümüz gibi, kendilerine boyun eğen kavimler ğok sert, aclmasız ve bu güne kadar ummadığımız bir şekilde

baskı altında tutulmaktadırlar. ikincisi başka kavimlere

verdikleri sözleri asla tutmazlar ve kendilerine uygun gelen bir zamandayaptıkları barışı bozarlar' Bu yüzden hareketlerinde ve sözlerinde sinsi olup aclma duygularına sahip değildirler. Ayrıca bütün hüküm sürenleri, din adamlannı Ve soyluları yeryüzünden silip temizlemek isterler. Bu niyetlerini boyun eğdirdikleri uluilar arasında sessiz ve sinsi bir şekilde tatbik ederler. Üçüncüsü, çok zulüm yaptıklarından dolayı, bizlerin Hıristiyan olarak onlara boyun eğmemiz şerefsizlik olur, ayrıca ayinlerimizi serbestçe yapamay:.Z,, ruhumuz rencide olur ve bedenimiz inanılmayacak derecede çeşitli hastalıklara maruz kalır. Moğollar baştan tatlı sözler sarf ederler, fakat arkasından akrep gibi sokarlar. insanlara işkence ve zulüm ederler. DörJüncüsü, sonuçta onlara uymamamız gerekir, çünkü hem

sayıları azdır hem de ulus olarak Hıristiyanlardan daha zayıftırlat.

II. Zikredilen kurultayda sefere çıkacak olan asker ve kumandanlar tayin edildi. Hakimiyetleri altındaki ülkelerdeki her on kişiden üçü hizmetkarlarıyla birlikte savaşa katılmağa girecekti. çağrıldı. Bir ordu Macaristan'a, bir ordu Polonya'ya c;ı.,ı^_r;-,^ -Arp 1R vı'l hie drlnıııkqızın S2Vaqır'qlrlnrdı S2l'ıc''

Moğol Tarihi ve Seyahatnöme 1245-1247

ne zaman başlayacağı da belli olmuştu. Geçen sene Mart aylnda Moğolların ülkesinden geçerken, Rusya'ya karşı sefer yapılacağını herkes bilmekte idi. Üç dört sene sonra Kumania'ya

varacaklar ve oradan yukarıda zikredilen ülkelere

saldıracaklardı. Fakat biz bunun üçüncü kışın sonunda hemen başlayıp başlamayacağını veya düşmana beklenmedik ani bir

saldırıda bulunmak için, bir süre daha bekleyip

beklemeyeceklerini bilmemekteyiz. Bütün bunlar kesin ve net bir biçimde planlanmıştır. Eğer Tanrı merhametli davranmayıp ta bunların önüne bir engel çıkarmazsa, daha önce olduğu gibi yine Macaristan ve Polonya'ya gireceklerdir. o seferde 30 yıl boyunca savaşmaları ve daha da ileri gitmeleri emredilmişti, fakat hakan zehirlenerek ortadan kaldırılınca, şu ana kadar bu emri yerine getirmeleri mümki.in olmadı. Ama şimdi tahta yeni bir hakan çıkmış olduğu için, yeniden savaşa hazırlanmaktadırlar. Bun,ı hakan şahsen kendi ağzıyla birdirmiş Ve ordusunu Lituanya ve Prusya'ya karşı yollayacağını söylemiştir.

III. Hakan

bütün dünyayı istilA etmeyi veya

köleleştirmeyi düşünmektedir. Kendi ırkımız için dayanılmaz bir zi||et olan bu hAkim olma isteğine karşı, savaşarak karşı durmalıyız. Eğer bir memleket diğerine yardım etmekten kaçınırsa, Moğollarla savaşmakta olan ülke kesinkes işgale uğrayacağı gibi, esir edilen halkı da Moğollar diğer ülkelere karşı asker olarak kullanacaklardır. Bu esirler ordunun en ön saflarında yer almak zorundadırlar ve kötü savaştıkları takdirde de zalim Moğollar tarafindan öldtıruleceklerdir. iyi savaştıkları zaman da onlara vaatlerde bulunurlar ve tatlı sözler söyleyerek kendilerine bağlamak isterler. Böylece kaçıp gitmelerini önlerler ve ileri gelenlerine birtakım yetkiler vereceklerini bildirirler. Sonuçta bunların artık kendilerinden ayrılamayacaklarına kanaat getirdikleri zaman, onları en kötü talihsiz köle durumuna düşürürler. Kadınlarına da aynı davranışlarda bulunarak ya

96

Ergin

AYAN

hizmetçi veya cariye olarak kullanırlar, böylece yendikleri ülkenin halkıyla diğer bir ülkeyi mahveder]er.

Bizim kanaatimize göre, Tanrı dışında onlara hiç bir ülke direnç gösteremez, çünkü zikrettiğimiz gibi, h6kimiyetleri altındaki bütün ülkelerden asker toplarlar; eger rııris tiyanlar kendi ülkelerini korumak istiyorlaisa bütiın-krallar, dlkıer, baronlar ve şövalyeler birleşmeli ve ortak bir savaş planı yaparak, daha Moğollar ülkelerin birine girmeden oriry, üzerlerine yollamalıdırlar. Çünkü, Moğolla, bi. ııık"ye girip, o ülkeye yayıldıktan sonra, artık hiç ki*.. doğru itır-ııst bir yardımda bulunamaz. Moğollar yine birleşip, haıka saldırarak onları öldürürler. Halk bir kaleye sığındığında, Moğollar 3-4.000 veya

daha fazla askerle kaleyi kuşatlrlar. Buna mukabil diğerleri yine

ülkede at koşturarak, önlerine çıkanı öldürürler.

2.

Silöh|ar

ve ordu

düzeni

I. Moğollarla s.avaşanların aşağıdaki silAhlara sahip olmaları gerekmektedir: iyi ve kuvvetli yaylar Ve manclnlklar ki, bunlardan çok korkarlar. Çok sayıda oklar ve kuvvetli demirden yapllmış büyük balta veya uzun saplı küçük balta. okların ve mancınıkların demirleri Moğolların yaptıkları gibi tuzlu suda tavlanmalıdır, böylece düşmanın iırhlarını delecek kadar sertleşmiş olurlar. Bundan başka her askerin kılıcı ve düşmanı eğerden aşağı çekebilmek için, ucu çengelli mızrağı oirnu., gerekir. Bu tür silAhlarla Moğolları attan düşürmeklolaydır. Ayrıca düşman oklarının kolayca delemeyeceği çift katlı bir zırh, bir miğfer, kendi bedeniyle atını Moğoııuirn silAh ve oklarından koruyacak diğer silöhlara d'a ihtiyaç vardır. Bazı

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me 1245-1247

97

askerler iyi silöhlanmamlşSa, onlarda olduğu gibi, bizde de bunların iyi silöhlanmlş askerlerin arkasında bulunmaları ve düşmana ok ve mancınıklarla saldırmaları gerekir. Ruhunu, bedenini, hürriyetini ve mallarını korumak için kimsenin silöhlanmaya yapacak olduğu masrafl ardan kaçınmaması şarttır.

II. Moğollarda olduğu gibi, ordu düzenleri her 1.000,

l0 askerin başına kumandanlar Ve ayrıca başkumandan tayin ederek tertiplenmelidir. Moğolların yaptığı gibi, 100 ve

başkumandanlar hiç bir zaman savaşa katılmayıp, bütün orduyu Ve savaşl idare etmelidirler. Ayrıca askerlerin topluca Savaşa

katılmalarl Veya emredilen yere gitmeleri hususunda kesin talimat verilmelidir.

Yine birisi savaşa katılan arkadaşına yardım etmez

veya topluca geri çekilme emri verilmeden kaçan olursa, bunlara sert cezalar verilmelidir. Çünkü, birisi kaçmağa başlayınca, askerlerin bir kısmı onlara uyar; düşman da direnç gösterenlerle

savaşırken, kaçanları oklar. Böylece ortaya çıkacak olan kargaşalıkta hem mukavemet edenler hem de kaçanlar hayatlarını kaybederler. Ayrıca düşman ordusu tam olarak bozguna uğratılmadan, ganimet toplamaya kalkışan askerler de en ağır şekilde cezalandırılmalıdırlar. Moğollarda böyle hareket edenler, hiç acımasızca derhal öldürülürler.

3. Savaş hilelerine karşı alınacak tedbirler I. Meydan savaşı için mümkün olduğu kadar her yanı açık olan düz bir alan seçilmeli ve arkaya veya sağ ve sol kanatlara bir ormanı almalıdır. Bu düzende düşmanın kendi saflarıyla orman arasındaki boşluğa Slzmamaslna dikkat edilmelidir. Ayrıca bütün ordu bir noktada yoğunlaşmama7ı,

98

Ergin

Moğol Tarihi ve Seyahatndme 1245'ı.247

AYAN

daha ziyade birbirinden çok uzakta olmayacak şekilde küçük ordular tertip ve teşkil edilmelidir. Hücuma geçen ilk düşman safina ordunun bir bölümü ile karşı hücum yapılmalıdır ve Moğollar sanki kaçıyorlarmış gibi davranınca, bütün ordu gücü ile arkalarından kovalamak sakıncalıdlr. Ancak, bütün savaş alanı görülebiliyorsa ve bir tuzağa düşme tehlikesi yoksa ki, genellikle böyle bir tuzağa düşürme niyetindedirler; o zamanbir kovalama yapılabilir. ilk saldırıya karşı koyan ordu bölümüne gerektiğinde yardıma koşacak başka bir birlik hazır futulmalıdır. Bundan başka savaş alanının her tarafına gözcüler yerleştirerek,

arkadan veya her iki kanada yaklaşan düşman kıtalarının bulunup bulunmadığl tesbit edilmelidir. Şayet böyle bir tehlike Varsa, saldıran düşman birliklerine karşı özel olarak eğitilmiş bir ordu kıtası yollanmalıdır. Çünkü Moğolların taktiği, düşmanı

çember içerisine almak almaktır. Bu hususa çok dikkat edilmelidir, aksi takdirde çembere alınmış olan ordu kolayca imha edilebilir. ordu birliklerinden herhangi bir bölümünün düşmanı uzun süre kovalamasından sakınmalıdır, çünkü hazırlanmış olan bir tuzağa düşme tehlikesi çok büyüktür. Moğolların savaşlardaki başarıları cesaretten çok, hazırlamış oldukları böyle tuzak|ar sayesindedir ve bu tarz savaşmayı çok severler.

Il.ordu kumandanlarl Savaşln seyrini inceleyerek güç durumda kalanlara yardım göndermelidir ve kaçan düşmanı büyük bir sevinç coşkusuyla kovalayıp atlarını yormamalıdır, zira askerlerimizin atları Moğollarlnkiler kadar seçkin değildirler. Moğol askerleri bir gün bindikleri ata artık üç dört gün daha binmezler. Bu nedenle atlarının yorulup yorulmayacağına hiç aldırış etmezler, çünkü çok sayıda yedek atları vardır.

Moğollar bir ülkeden Veya SaVaş alanından ayrılıp gittikleri Zaman, askerlerimizin geri dönüş yolunu tutmaları veya dağılmaları büyük hata olur, çünkü Moğollar bunu aldatmak için yaparlar ve bu gibi tuzaklarla ordumuzun küçük

99

gruplara ayrılmasını temin etmek isterler. Böyle bir durumu tesbit ettiklerinde ise, hiç bir engel kalmadığını düşünerek tekrar ülkeye girerler ve her tarafi istila ve tahrip ederler. Bundan başka askerlerimizin diğer zamanlara nazaran seferde daha tutumlu olmaları gerekir. Böylece hem yiyecek

sıkıntısından dolayı geri dönmeleri önlenmiş olur, hem de gereksiz israf yüzünden Tanrı'yı gücendirmemiş olurlar. Çünkü geri çekilen ordu, Moğollara yol açmış ve hem kendilerinin hem de sivil halkın öldürülerek, ülkenin yağmalanmasına neden olur. Ayrıca bizim tarafımızdan dikkat edilmesi gereken diğer bir nokta da , eğer tesadüfen bir kısım asker ayrılıp giderse, onların bıraktığı boşluğu, başka birliklerle doldurmak gerektiğidir.

III. ordunun beklenmedik bir baskına uğramaması için

kumandanların gece

Ve gündüz nöbetçi

koymaları fitne ve fesadı her türlü gerekmektedir. Çünkü Moğollar düşünüp bize zarar vermek isteyen gerçek şeytanlardır. Hatta ileri gelenlerimizin ve komutanlarımızrn bile gece ve gündüz, daima hazır olup, yemek yerken ve dinlenirken dahi silihlarını kuşanmış durumda bulunmaları gerekir, böylece herhangi bir baskında gafil avlanmazlar, çünkü Moğollar her zaman tetikte olup, bir firsat buldukları anda hemen saldırırlar.

Moğolların saldıracağını düşünerek, bundan korkan bir ülkenin halkı, kendisine gizli sığınaklar hazırlayarak, bunların içerisinde yiyecek, içecek ve kıymetli mallarını saklamalıdırlar. Bunun iki nedeni vardır; birincisi Moğolların bu malları yağmalamalarının önlenmesi, ikincisi de Tanrı'nın yardımıyla ülkeyi terk ettiklerinde halkın elinde kalmasıdır. ot ve samanları ise, ya yakmalı veya çok iyi bir şekilde saklamalıdlrlar, böylece Moğolların atlarına mümkün olduğu kadar az yiyecek bırakmış olurlar.

t00

Ergin

4.

Kale

ve

AyAN

l0t

Moğol Tarihi ve SeyahatnAme 1245-1247

kentlerin tahkim edilmesi

tehlikeye karşı düşünüp hazır olmamız gerekir. Eğer bir kale Veya kent nehir kenarlnda kurulmuşsa, Su basklnına uğratılmaması için önlem almamız gerekir.

Kaleleri ve kentleri tahkim etmeden önce, bulundukları mevkileri incelemek gerekir. Bunların bulundukları yerlerde yeterli su Ve odun bulunmalı, kentin giriş ve çıkışlarının kesilmesine imk6n olmamalıdır. İçlerinde savaşacak kadar yeterli sayıda insan yaşamalı, kalelerin de oklardan Ve savaş aletlerinden zarar görmeyecek şekilde yapılmış olması gerekir. Ayrıca Moğolların herhangi bir hile ile kaleyi gizlice ele geçirmemelerine dikkat edilmeli Ve uzun sürecek kuşatmalara dayanabilecek yeterli yiyecek depolamalıdır. Kuşatma sırasında yiyecekleri küçük ö1çeklerle halka dağıtmalıdır, çünkü kuşatmanın ne kadar süreceği ve kale içerisinde kapalı kalınacağı bilinemez. Moğollar bir kaleyi muhasaraya alınca bunu birkaç sene devam ettirirler. Zamanımızda buna bir örnek vermek istersek; Alanların ülkesinde bir dağ tepesindeki kalenin kuşatmasını 72 yıldan beri halen sürdürmektedirler, fakat

Bütün bu anlattık|arımız yanında düşünmemiz gereken durum, Moğolların meydan savaşl yapma yerine, düşmanın kale ve kentlerin içine kapanmalarını daha çok tercih ettikleridir. Çünkü bu şekilde kapanan düşmanlarıyla: "Bunlar ahıra kapanan domuzlarımızdır ve başlarına çoban koyduk'' diyerek alay ederler.

i 1r

ir

ı

kuşatma altındakiler şimdiye kadar cesaretle karşı koymuşlardır ve bir çok Moğol- ki bunların arasında bir çok kumandanlar da vardır- bu kuşatmada telef olmuştur. Sözünü ettiğimiz kale konumunda olamayan diğer kale ve kentlerin iyi inşa edilmiş kale duvarları ile, derin kazılmlş Ve kenarları taşlarla örülmüş hendeklerle korunması gerekir. Bundan başka kuşatma altında olanların yeterli sayıda YaYd, saylslz oklara, taşa Ve mancınıklara sahip olmaları gerekir.

I

Moğolların kendi savaş aletlerini yerleştirmelerini önlemek için her türlü imkAn kullanılmalı ve kendi savaş aletlerimizle bunların bertaraf edilmeleri sağlanmalıdır. Eğei Moğollar buna rağmen SaVaş tecrübeleri ve teknikleri sayesinde

5. Esir düşen Moğollara davranılması gerektiği

nasll

Savaş esnasında atlarından düşen bazı Moğol askerlerini hemen yakalamak gerektir, çünkü ayakları yere değdiğinde çok iyi ok atarak askerleri ve atları yaralat veya öldürebilirler. onları esir olarak tutabilirsek sürekli barış için elimizde bir koz olmuş olurlar veya büyük miktarda fidye kazandırabilirler. Çünkü bu insanlar çok sıkı bir sevgiyle birbirine bağlıdırlar (bu yüzden akrabalarının kurtuluşu için, ne kadar olursa olsun en yüksek fidyeyi bile ödemeye hazırdırlar). Bir kişinin Moğol olup olmadığının nasıl anlaşılacağı üzerine, daha önce dış görünüşlerini anlatarak açıklama yapmıştık. Kendilerini esir ettikten sonra kaçarak kurtulmalarını önlemeye de çok dikkat etmelidir.

Moğolların arasında başka uluslardan yaşayanlar da vardır ve tasvir ettiğim şekilde onlardan ayırt edebilirsiniz. Ayrıca Moğol ordusu içerisinde başka uluslardan bir sürü asker olup bize söylediklerine göre, Zamanl geldiğinde ve kendi

aletlerini kurmayı başarırlarsa, bunlara kendi aletlerimizle karşı hamle yaparak, geri çekilmelerini temin etmeliyiz. özet olarak mancınlklar ve diğer aletlerle bütün gücümüzü kullanarak kente yaklaşmalarınl önlemeliyiz. Yukarıda anlattı ğımız gibi, her türlü

ordumuz tarafından öldürülmeyeceklerine garanti verildiğinde

'il !

t

102

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve Seyahatnime 1245'1247

103

Moğollarla savaşacaklarını bildirmişlerdir. Bu askerler o zaman Moğollara, savaş halinde bulundukları düşmanlarından daha fazla zar ar verebi

I

e

cekl erdir.

Burada yazdıklarımızın hepsini göz ve kulak şahidi olarak samimi inancımızla kaleme aldık. Niyetimiz savaş sanatının inceliklerini bilen ve şahsen tecrübe kazanmış kumandanlara akıl vermek değildir. Böyle akıllı kumandanlar ile devlet adamlarının bizim tavsiyeterimizden daha uygun ve geçerli teklifleri sunacak bilgi ve tecrübe sahibi olduklarına inanıyoruz. Biz, anlatmış olduklarımızla onlara kendi düşüncelerine temel teşkil edecek malzemeyi vermiş bulunuyoruz, çünkü kutsal kitapta şöyle yazılıdır:- "Hikmetli adam da dinlesin ve.bilgide artsın; ve anlayışlı adam sağlam öğütler edinsin diye"".

Dokuzuncu

CARPINı'NiN

Bölüm

SEYAHATNAMESi

A. Hakanın saraylna

seyahat

1. Moğolların iık Slnlr karakollarına

kadar

yolculuğumuz

I. (Biz papanln emriyle doğulu uluslara elçi olarak

95

Kinb- ı Mukaddes,Süleymanın Meselleri, l,

5.

gitmek zorunda bulunduğumuz için, ilkönce Moğollara gitmeye fu.u, verdik, çünkü Tanrı'nın kiliselerinin ileride onların tehlikesine maruz kalacağından korkuyorduk)' Daha önce önsözde söylediğim iz gibi, Moğollara seyahat etmeğe karar verdikten Sonra, önce dostumuz olan Bohemya kralına gittik ve ona hangi yolu izlememiz gerektiği hususunda sorular sorarak

t04

Ergin

AYAN

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me |245'124"I

tavsiyesini edindik. o, kendi kanaatine göre, Polonya Ve Rusya yolunu seçmemizin en doğrusu olacağını söyledi, çünkü onun Polonya'da akrabaları vardı ve onların koruması altında biz güvenle Rusya'ya ulaşabilecektik. Bu amaçla bize bir tavsiye mektubu ile Polonya'dan geçirebilecek iyi bir kılavuz verdi. Ayrıca yeğeni olan Boleslav'a gidene kadar kendi ülkesinde her yerde serbestçe iöşe temin edebilmemizi sağladı. Schlesia dükü olan bu adamla dabizaynı şekilde dost idik.

karşıladı, fakat biz burada kalarak daha fazla dinlenmek istemedik. Ricamız üzerine piskoposlar toplandıktan sonra,

onlara papanln mektubunu okuduk. Papa bu mektubunda onları (Grek kilisesinden) geri dönerek, mukaddes [Meryem] Ana kilisesi ile birleşmeğe davet ediyordu; bu hususta onlarr biz de bizzat uyardık. Büyük kneze, piskoposlara Ve orada bulunan diğerlerine bizim beyan ettiğimiz kararları teklif olarak sunduk. Yi|nız büyük knez Vasilico Polonya'ya gelmiş bulunduğu sırada kardeşi Daniel, Batu'ya gitme fikrinde olduğundan dolayı burada bulunamadı. onun yokluğu yüzünden bize şimdilik kesin bir cevap veremediler. Bu konuda bir karar verebilmeleri için onun geri dönüşünü beklemeleri gerekiyordu.

Bu dabize bir tavsiye mektubu ve kılavuz verdi ve Lanciscia dükü Konrad'a gidene kadar bütün köylerde ve II.

şehirlerde serbestçe iöşemizi temin etmemizi sağladi. Tam bu

sırada Rus büyük knezi Vasilico'nun burayi gelmesi de Tanrı'nın takdiri ildhisi idi. ondan Moğollarla münAsebetlerin

IV. Böylece büyük knez Vasilico, adamlarlnln birinin rehberliğinde bizi Kiev'e gönderdi. Bu kılavuzlara sahip olduğumuz halde bütün yolculuk boyunca sürekli olarak Lituanyalılar tarafından hayatımız tehlike içerisinde bulundu. Bunlai Rusya'da ve özellikle de yolumuzun geçtiği güzergöh üzerinde sık sık eşkıya baskınları yapmakta idiler. Rus halkının büyük bir kısmı Moğollar tarafindan öldürülmüş veya esir ediımlş olduğu için, eşkıyalara karşı etkili bir mukavemet göstermekt en aciz kal ın ıyordu. Yanımızda zikredilen kılavuzlar 6ıa,rg, için, Ruslardan korkm amlza gerek yoktu; böylece bizi İsa,nın Haçı'nın düşmanlarından koruyan Rusya'nın başşehri Kiev,e geldik. Buraya ulaşınca millenarius (binbaşı) ve burada oturmakta olan diğer ileri gelenlerden yolculuğumuzun devamı

esasınl tafsildtıyla öğrendik, çünkü o, kendisi de [Moğollara] elçiler göndermişti ve bunlar kendi yanlna ve kardeşi Daniel,e geri döndükten sonra, Batu'ya gönderilecek olan elçilerin emniyetlerinin garanti edildiğini bildirmişlerdi. Vasilico bize, şayet Moğollara gitmek istiyorsak mutlaka büyük hediyeler götürüp vermemiz gerektiğini söyledi, zira bir elçi kendilerine bir şey sunmazsa, bunu büyük bir saygısızlık olarak telakki ederler ve bu durumda onlarla herhangi bir meseleyi halletmeyi ümit etmemelidir. Zikredildiği gibi böyle elçilerin genellikle bir hiç olarak göründüğü bir gerçektir. (Papanln Ve kilisemizin teşebbüslerinin boşa gitmesini istemediğimizden dolayı) yolculuk sırasında bize masraflarımızı karşılamamız ve sıkıntı çekmememiz için verilmiş olan parayla, kunduz ve diğer hayvanların kürklerinden satın aldık. Dük Konrad, Krakau prensesi, Krakau piskoposu ve bazı şövalyeler bunu duyunca bize daha fazla kürkler hediye ettiler. Krakau piskoposu gibi Konrad ve oğlu da büyük knez Vasilico,dan, Moğoliara yapacağımız bu seyahatte mümkün olan bütün koruma tedbirlerinin alınmasını rica ettiler. III. Böylece o, bizi beraberine alarak (Vladimir,den sonra), kendi ülkesine götürdü ve bir kaç gün masraflarımızı

105

I

i,

t

hususunda tavsiyeler aldık. Bunlar bize sahip bulunduğumuz Ve birlikte Moğolistan'a götürmek istediğimiz atların yoğun kar yüzünden öliceklerini söylediler, çünkü bunlar Moğol atları gibi Lar altında kalmış olan otları yemeğe alışkın değildiler ve yol üzerinde Moğolların sahip oldukları saman, kuru ot ve yem dışında yiyecek başka bir şey de yoktur. Bu tavsiyeler üzerine at:larımızılki buk'., ile birlikte burada bırakmağa karar verdik; ayrlca binbaşıya bize posta atları ve kılavuzlar vermesini kabul eitirmek için hediyeler takdim etmek zorunda kaldık. Kiev'e

106

Ergin

AYAN

Varmadan kısa bir süre önce Danilove'de ölüm derecesinde hasta olduk, fakat buna rağmen kilisemiz adına teşebbüs edilen mukaddes görevin akimete uğramaması bakımlndan şiddetli soğuk altında bile karın üzerinden bir kızakla yolumuza devam ettik.

V. Kiev'deki bütün işlerimizi tamamlayarak, Meryem Ana'nın temizlik bayramından (4 Şubat T246) iki gün Sonra, Kiev'deki binbaşının kılavuzlarıyla beraber ve ath olarak diğer barbar uluslara doğru yola çıktık. Doğrudan doğruya Moğolların

hökimiyeti altında bulunan Canove adlı bir köye geldik. Bu köyün reisi bize atlar ve diğer bir köye kadar kılavuzluk yapacak adamlar verdi. Bu yeni köyün Alan asıllı ve adı Michaes olan reisi çok kötii ve adi biri idi; çünkü bizzatkendi muhafizlarından birkaçını bizi karşılamak için Kiev'e göndermiş ve bunlar bize yanlış olarak Corenza'nın adını vererek, elçi olarak önce ona (Michaes) gitmemiz gerektiğini söylemişlerdi. o, bu yalana sadece bizden hediyeler koparabilmek için başvurmuşfu. Yanına vardığımızda bize bir sürü zorluklar çıkararak, hediye vermediğimiz takdirde, yanımıza hiç bir kılavuz katmak istemediğini bildirdi. Yola daha fazla devam edemeyeceğimizi görünce ona bazı hediyeler için söz verdik. onlara yeterli miktarda hediyeler verdiğimizi zannettiğimiz halde, daha fazlasını vermediğimiz takdirde, bunları da almak istemedi. Bunun üzerine onu tatmin edecek kadar çok hediyeler eklemek zorunda kaldık ve o, bunlardan başka bizden çok adi bir şekilde bazı şeyler daha çaldı.

?.

Moğollar tarafından ilk karşılanışımız

VI. Burayı terk ettikten sonra, Quinquagesimae'ya doğru yola çıktık (Pazartesi, 19 Şubat |246) ve Micheas'ın

Moğol Tarihi ve Seyüatnöme 1245'|247

107

kendi adamları tarafindan Moğolların ilk sınır karakoluna

götürüldük. Karnaval Çarşamba'sından (23 Şubat |246) sonraki i-ık C,r*u günü, Güneş batarken misafir odamıza çekildiğimizde, Moğollar tıpkı kızgın şeytanlar gibi, silAhlı olarak izerimize saldırdılar ve bizim ne cinsten insanlar olduğumuzu sordular. onlara papanln elçileri olduğumuzu söyledikten vebazı yiyecek maddeleri hediye ettikten Sonra hemen dağıldılar. Ertesi sabah yola çıktıktu, ,orru karakoldan bazı subaylar bize doğru gelip, seyatıat amac:lmlzl ve görevimizi sorduklarında, yo lumuzun kıs a bir bölümünizatengeride bırakmış bulunuyorduk. Biz onlara şu cevabı verdik: "Biz Hıristiyanların efendisi ve pederi olan papanln elçileriyiz, o, bizi Moğol hükümdör ve kumandanlarına gonoeroi, çünkü Hlristiyanların Moğolların dostu olmasını ve 6arış içinde yaşamalarlnl arzu etmektedir. Bundan başka onun en btıyuk arzusu [Moğolların] Tanrı tarafindan göklere iyi yazı1ai;,a yazılmasıdır. Papa bu yüzden kendi m-ektubunda da telirttigi ğibi, birlrn aracılığımızla [Moğolları] Hazreti Isa'nın dinine ğirJreı< Hıristiyan olmağa davet etmektedir, zira başka hiç bir surette mutlu olmaları mümktin değildir' Ayrıca o, Moğolların özellikle de papaya bağlı olan birçok Hiristiyanı, hele hele Macarlar, Moravyalılar ve

Polonyalı1urr, t,, insanlar Moğollara hiç bir zarar vermeyi denemedikleri halde, niçin öldürdükleri hususundaki hayretlerini bildirmek ister. Tanrı bu hususta son derece öfkelendiği için, o sizi gelecekte böyle günöhlardan sakınmanıZ Ve başlamış

olduğunuz zulümlerin cezas,nt çekmeniz konusunda da

,ryu.ryor. Papa, gelecekte neler yapmak istediğinizi ve ne gibi piun|urrn, oidrgrrrrr* yazman.,,.sizden rica ediyor. Bütün bu yukarıda zikredilmiş olan noktalar konusunda ona yazı|ı bir cevap veriniz".

Geliş nedenlerimizi ve izahat|anmlzl anladıktan Sonra bize saygı göstererek, yukarıda zikredilen posta atları ve kılavuzlai iıe blrılkte bizi Corenza'ya götürmek istediklerini

It2

Ergin

AYAN

gelişimizin ilk gecesindebize, sadece çok azbiraz darıdan başka yiyecek verilmedi.

XII. Batu'nun gerçekten de muhteşem bir sarayı, kapı muhafizları ve tıpkı hakan gibi saray memurları vardıi. Aynı

Moğol Tarihi ve SeyüatnAme 1245'1247

5. Batu'dan ayrlhşlmlz. Kumanlar

I 13

Ve

Kangitler

şekilde hemen hemen taht denebilecek yüksek bir şeyin üzerinde hatunlarından biri ile beraber oturur. Buna mukaLii kardeşleri, oğulları ve diğer devlet erk6nı (les majores) biraz daha alçakta, ortada bir sedir üzerinde otururlar. Geri kalan halk ta orıu.r, arkaslnda yerde; erkekler sağ, kadınlar da sol tarafta otururlar. Çadırları büyük ve gerçekten de güzeldir. Bunlar ketenden yapılmış olup, daha önce Macaristan kralına ait imişler. onun ailesine mensup olmayan hiç bir yetkisiz kimse, çok btıytik u. güçlü birisi de olsa, eğer davet edilmemiş veya Batu'nun izninin bulunduğundan kimsenin haberi yoksa, otağına yanaşmağa cesaret edemez. Biz görevimizi tamamladıktan sonra sol tarafa oturduk. Uzaklardan intikal eden bütün elçiler böyle yaparlar' Bununla beraber hakanın yanından dönüşümüz de, biie daima sağ taraf gösterildi. Yurtların içinde kapıya yakın duran bir masa' bunun üzerinde gümüş ve altın kaplara konulmuş içki (genellikle kımız) bulunur. Batu ya da hiç bi. ııogoı kumandan, resmi olarak şereflerine şarkı söylenmeden veya kanun çalınmadan bundan içemez. Atla gezintiye çıktığı zaman|arda başının üzerinde daima bir mızrağın ucunda bir Güneş şemsiyesi ya da çetr taşınır. Bu hürmet bütün Moğol ileri gelenlerine ve hanımlarına da gösterilir.

XIII. Mukaddes Paskalya'dan önceki Cumartesi günü Nisan |246) biz onun yurtuna çağrıldık. Batu'nun zikredilen vekili bize onun emirlerini iletti; buna göre bizim, Moğol ülkesinde oturmakta olan Güyük Han'ın yanlna gitmemiz gerekiyordu' B ununla b irl ikte yanıml zdaki adaml ard an bazılar ı' elimizdeki belgeyi papaya geri götürme düşüncesine kapıldılar. Biz onlara papaya götürmeleri için, şimdiye kadar ki faaliyetlerimizi anlatan bir rapor verdik, fakat bunlar geri dönüşlerinde Mauci'nin yanına vardıkları zaman' biz geri

Batu adamlarına karşı çok şefkatli, aynl Zamanda onlar da ona karşı çok saygıhdırlar. Buna karşılık savaşlarda oldukça kıyıcıdır. Çok güçlü bir hafızaya sahiptir ve harp hilelerini tam olarak bilir, çünkü uzun süreden beri yapmış olduğu savaşlarda kazandığı zaferlede tecrübe sahibi olmuştur.

XIV. Kumania kuzeyde Rusya ötesinde Mordvinler, Bilerenler veya Büyük Bulgarlar, Başkirler yani Büyük Macarlar ve Başkirlerin ötesinde Parositler ve Samogetler, Samogetlerin arkasında zikredilen ve okyanus kıyısındaki tenhalarda yaşayan it suratlılar ile sınırdaştır. Güneyde ise Alanlar, Çerkezler, Hazatlar, Grekler, Konstantinopel,

(7

dönene kadar orada alıkoyuldular.

Paskalya bayramında (8 Nisan |246) Kuddas ayininde, imkAnlarımız ölçüsünde bir ziyafet tertib ettikten sonra, göz yaşları arasında bizimkilerle vedalaştık; doğrusu yaşamaya ml yoksa ölüme doğru mu gideceğimizi kestiremiyorduk. ondan

sonra Corenza'nın emrimize vermiş olduğu iki Moğol ile birlikte yola devam ettik. o sırada kendimizi eyerin üzerinde tutabilecek kadar iyi hissetmiyorduk, çünkü o kır günlük oruç günlerinde Ve aynl şekilde geri kalan günlerde de yiyeceğimiz sadece tuzve suda pişirilmiş darıdan ibaretti. Tencerede eriterek içtiğimizkar suyundan başka da içeceğimiz yoktu.

Gürcistan, Ermenistan, Türk ülkesi, saçlarını tamamen kazıyan Burtaçlar Ve ayrlca Ziclerin ülkesi ile sınırlıdır. Batısında Macaristan ve Rusya bulunur.

114

Ergin

Moğol Taıihi ve SeyahatnAme

AYAN

Kumania çok geniş Ve uzun bir ülkedir. Bizim bu ülkedeki SeyahatimiZ oruç günlerinin başlangıcından, Paskalya'nın bitiminden sonraki 8. güne (16 Nisan |246) kadar sürdü. Atlarımızı buraya kadar en süratli tırısta sürdük, bu durumda atlarımızı günde 5 veya 7 sefer tazelemek zorunda idik. Bu mümkün olmadığında ise, yolumuz çölden geçtiği takdirde, bütün gün zorluklara dayanabilecek iyi ve kuvvetli atlar aldık. Kumanlar, Moğollar taraflndan yok edildiler, hayatta kalabilenler onların önünden kaçmakla beraber bazılan esir edildiler, fakat kaçanların çoğu da tekrar onların boyunduruğuna geri döndüler.

XV. oradan Kangitlerin ülkesine vardık. Bu ülkenin nüfusu, birçok yeri su bakımından fakir olduğu için çok azdır. Bu nedenle Rus büyük knezi Yaroslaos'un halkından çoğu, Moğolların ülkesindeki bu çöllerde susuzluktan ölmüştür. Bu ülkede Kumania'daki gibi, birçok kafatası ve yerde gübre yığını gibi yatan ölü insan kemikleri bulduk. Burada BeyazPazar'dan sonraki Pazartesi'nden hemen hemen isa Günü'ne kadar (16 Nisan - 17 Mayıs 1246) yolculuk yaptık. Üıkede oturan halk inançsızdır. Kumanlar veya Kangitler tarım ve zanaatla uğraşmazlar, sadece hayvan sürüleriyle geçinirler. Aynı şekilde evler yapmaylp, çadırlarda otururlar. onlar da, şu anda ülkelerinde oturmakta olan

Moğollarla yaptıkları savaşlarda öldürülmüşlerdir. Hayatta kalan Kangitler ise yine Moğollar taraflndan esir edilınişlerdir.

6. Biserminenler ve ilk imparatorluk "orda,,

st.

XVI. Kangitlerin ülkesinden sonra, Biserminenlerin yurduna vardık. Bunlar geçmişte olduğu gibi, bugün dahi Kumanca (Türkçe) konuşmaktadırlar, fakat kendilerini Müslüman olarak tanıtırlar. Biz burada birçok şehirleri harap,

1245-1247

115

kaleleri yıkılmış, köyleri boşaltılmış vaziyette bulduk. Bu ülkede adını bilmediğimiz büyük bir nehir ve kıyısında da Janckint, Barçin, omas ve adlarını veremediğimiz birçok başka şehirler vardır. Burada ilk olarak soyu Moğollar tarafindan ortadan kaldırılmış olan ve asıl adını bilmediğimiz Altı-Soldan (A1ö alDin) hüküm sürmüştür.

Çok yüksek dağların bulunduğu bu

memleketin yaşadığı diğer güneybatısında Kudüs, Bağdad ve Müslümanların bütün ülkeler bulunur. Bunlara komşu olan ülkelerde Burin ve Kadan adlı hükümdirların ikamet yerleri vardır. Kuzeyde (tam olarak kuzeydoğuda) Kara-Hıtay ülkesinin bir kısmı ve okyanus bulunur ve Batu'nun bir kardeşi olan Siban burada oturur. Bizim

buradaki yolculuğumuz isa Günü'nden Yaftizci Yahya bayramından 8 gün önceki güne (l7 Mayıs-17 Haziran 1246) kadar sürdü.

XVII. Bundan sonraki yolumuz bizi Kara-Hıtayların ülkesine götürdü. Burada Moğolların onarmlş oldukları adı omul olan tek bir şehir vardır. ogedey Kaan burada bir saray inşa ettirmiştir ve biz orada bir içki ziyafetine davet edildik. Hakan tarafindan tayin edilmiş olan vali, şehir halkının ileri gelenlerine Ve aynca iki oğluna önümüzde el çırptırdı. Buradan adını sormayı unutmuş olduğumuz pek te büyük olmayan bir göle geldik. Bu gölün kıyısında küçük bir dağ vardır. Bunun üzerinde muhtemelen delik gibi bir şey olması gerekir ve kışın kasırga çıktığı Zaman yolcular büyük bir tehlike içerisinde ve zorlukla bu yeri geçebilirler. Buna karşılık yazn burada daima bir rüzgör esintisi hissedilir, fakat delikten dışarıya sadece sessiz bir esinti çıkar; yerliler bize böyle anlattılar. [Göl büyük olmamakla beraber] üzerinde birçok adacıklar vardır. Biz birkaç gün daha aynı kıyı üzerinde gittik ve Sonra onu solda bıraktık. Bu memleket akarsu bakımlndan zengindir, fakat bunların hepsi de pek büyük değildirler. Ayrıca akarsuların iki taraflı kıyıları ormanlarla kaplı olmasına rağmen, genişlikleri fazla değildir.

lt8

Ergin

Moğol Tarihi ve Seyahatnime |245'1247

AYAN

Beş veya altı gün bekletildikten sonra'oo, Güyük biri annesine (imparatorluk naibesi Turakina Hatun) yolladı ve kurultay onun huzurunda toplandı'o'. Biz oraya vardığımızda beyaz purpurdan yapılmış büyük bir çadır kurulmuş olup, tahminimize göre bunun içine 2.000 kişi sığabilirdi. Çadırın çevresinde tahtadan yapılmış ve üzerinde çeşitli resimler bulunan bir çit vardı.

II. İkinci veya üçüncü gün bizi korumakla görevli olan

muhafizlarla birlikte kurultaya gittik. Kurultayda bütün

kumandanlat hazır bulunuyordu. Her kumandanın kendi ordusu çadırın çevresindeki tepelere ve ovalara yerleşmişti. Kurultayın ilk gününde hepsi beyaz purpurdan yapılmış olan elbiseler giymişlerdi. Güyük'ün kurultaya katıldığı ikinci gün kırmızı, üçüncü gün mavi, dördüncü gün çok zarif Bağdad kumaşından elbiseler giymişlerdi'o'. çadırı çevreleyen tahta çite iki büyük l00

Elçiler muvasalatlarını müteakiben tekrar tekrar sorguya çekilir, muayeneye

tabi

tutulurlardı. Bu tür tedbirlere bilhassa Moğol saltanatının başlangıçlarında suikasd tehlikesinin bulunduğu zamanda önemIe başvurulmuştur' Büyük Han,i cüIus töreni taınamiyle bittikten sonra

elçileri kabul ederdi. Validesi elçileri, Güyük Han'ın huzuruna çıkmadan evvel kabul etmek istemediği halde, hükümd6r Carpini'yi validesi Turakina llatun'un yanına göndermiştir. Bk. B. Spuler, lran Moğottarı, s.397 10l

.

Bu kurultaya Frenk elçiterinin katlldığını Cüveyni (T6rİh-i Cihingüşıiy,

I, s. 203_205) ve

Mirhond (Ravzatu's-saf6' IV, s. 868) da zikretmektedirler ki bu F-renk elçilerinden birisi muhtemelen Plano Carpini idi. Ayrıca bu kaynaklar kurultaya katılan|ar arasında Carpini'nin

zikrettiği David'in ismini de vermekte ve geniş bir katılanlar listesi sunmaktadırlar. Karş. B. Spuler, lran Moğolları, s' 5I. l02

"o

CüVeyni (T6rİh-i Cih6ngüş6y, I, s. 203 vd.) kurultay günlerini şöyIe tavsifetmektedir:

sırada mevsim, bahar günlerinin güzelliklerle kucaklaştığı, bahçelerin cennet bahçelerini

unutturduğu, yer yüzünün her türlü güller ve hoş kokulu otlarla örtüldüğü, durumlarına

119

kapı yapılmıştı. Bu kapılardan biri sadece hakanın giriş ve çıkışı içı" iatısis edimiştl. Bu kapıyı kullanmaya hiç kimsenin cesaret .d.*.y.".ğini biıdiklerinden dolayı, muhafiz koymamış1ardı. itincl lup'1.. kurultay üyelerine ayrı1mlştl ve bu kap.da kılıçlı Ve yayl; muhafizlar Vardl' Görevi olmadığı halde çadıra yakiaşanlarl muhafızlar y aka|ayıp döVüyorlardı' Kaçanların

arkalarından ise uçları sivri olmayan oklar firlatıyorlardı' Atlarını da çadırlaia tahminen iki ok atımı mesafe uzakta toplamışlardı. Ülkenin her yanlndan kumandanlar, adamlarıyla birlikte silöhlı olarak bu kurultaya geldiler'o'. Topı,. olarak bir izin arada duran atlara ancak kumandanların yaklaşmaslna Vardt; işi olmayan diğerleri atların yanlna yanaşlnca, yakalayıp çok kötü dövüyorlardı.

Tahminimize göre, bir çoğunun üzengisinde' göğüs zırhında, eyerinde Ve ai kuyruğu zırhında 20 Mark değerinde

altın süslemeler vardı. Bu komutanlar çadırın içinde toplandılar ve kanaatimize göre hakanın seçilmesi hakkında uzun süre konuştular. onlai içeride iken btıtıın halk, zikrettiğimiz çitten ;p*yi uzakta beklemekte idi, böylece öğleye kadar beklediler. sonra öğle olunca kıınız içmeğe başladılar Ve akşama kadar çok miktarda kımız içtiler.

III.Sonradanbizdeçadıradavetedildik.Bizehürmet ikram olarak sundukları kımızı içmek istemeyince, bu sefer bira dolayı ettiler. içmemizi istedikleri halde, alışık olmadığım:|z)dan Sunulan birayı da içemedik. işte bundan rahatslz olduğumuzu anlayınca, artık üzerimize varmadılar. Dışarıdakiler arasında n ryu,aui.i Susdal büyük Knezi Yaroslaos ve diğer bir çok yakışır şekilde Cüveyni, burada kurultayın muhteşem Moğol imparatorluğu'nun şanına

şükretmek için bütün tomurcukların ağızlarını açtıkları, kumruların sevişip koklaştığı, güzel sesli

görkemlibirşekildekutlandığınıbelirtmekisterken,olayıdoğalgüzelliklerinihtişamıylada

büIbüllerin havada şu gazeli okuduğu mevsimdi. Şiir:

bütünleştirmek istemiştir.

"Baharın ordusu çadırını sahraya kurmuş. Bu durumda senin de çadırını sahraya kurman şart. Başka iş yapmadan akşama kadar şarap iç, akşanıdan sabaha kadar da gül topla'',

l03GerekCüveyni(I,s.204)vegerekseMirhond(lV,s.828)kurultayaşehzddelerin, noyanların, sultanların, meliklerin geldiğini belirtmektedirler'

t20

Ergin

AYAN

Kıtaylı ve Solange'oo'ıi hükürndilrlat ile birlikte Gürcü kralının iki oğlu, Bağdad halifesinin bir elçisi, bundan başka 10 kadar Müslüman sultan'o' hazır bulunuyorlardl. Devlet kAtiplerinin

söylediklerine göre; kurultaya 4.000 d,en faz|a etçi gelmiş, bir kısmı Vergi, bir kısmı hediye getirmiş, kimisi şahsen t"erJı adına gelip hakana bağlılığını bildirmek istemiş,-bazıları Moğollar çağırmış olduğu için, son bir kısmı da idare ettikleri tılkilerin vali]eri olarak (hükümdArları adına) gelmişlerdi Biıtün bu kişilere çitin dışında yer gösterilmiş ve içecek sunulmuştu. B-izlere ve dışarıda kendisi ile beraber olduğumuzda büyük knez Yaro sl aos' a (ç itin dı ş ında) daha fazla itibar gosteriyorlardı.

ı@ Solange'ler Kuzey Kore ve Mançurya'nın halkına verilen isimdir. Moğollar bunlara "Solongos" diyorlardı ve doğulu tarihçilere ülkeleri Solanka diye adlandırılıyordu.

l2l8,de

Cengiz han taraflndan itaat altına allndılar. Bk. F. Risch, a.ge.' s. 247; Kaq. L. Ligeti,

Bilinmeyen İç Asya,

s. 98.

l05 Cüveyni (I, 204 vd.) ve Mirhond (IV, s. 828) Anadolu'dan Selçuklu Sultanı Rükneddin

(Kılıçarslan

Iv,

1257-1265)' Haleb'den Melik Eşref, Musul'dan Bedreddin LuIu (l233_ l265)'nun elçileri, Bağdad'dan KAdı'l-kuddt Fahreddin Alamut'dan .Alaaddin Ve Kühistan,dan Şihabeddin ve Şemseddin ile o bölgelerden ileri gelenleri' kurultaya katıIan Müslüman devlet adamları arasında saymaktadırlar.

12l

Moğol Tarihi ve Seyahatn6me |245-|247

9.

Güyük'ün

tahta

çıkması'oo

Hatırladığımıza göre tahminen dört hafta burada kaldık Ve resmen halka açıklanmadığı halde hakanın bu kurultayda seçildiğini sanıyoruz. Bu tahminimizi teyit eden bir durum da (seçimin yapıldığına dair) Güyük her seferinde çadırdan dışarı çıktığında, namlna şarkıların söylenmesi ve dışarıda kaldığı sürede, ellerinde tuttukları ucunda kızıl renkli yün sarılı olan bir tuğ bulunan güzel sopa ile, başka hiç bir hükümdöra göstermedikleri saygıyla, onun önünde eğilmeleri idi. Bu ordu karargihı veya hakan saraytna Saray-orda (veya Sarı-orda) diyorlardı.

IV. Biz buradan ayrıldıktan ve 3-4 saat at sürdükten sonra dağlar arasındaki nehir kıyısı boyunca uzanan düzlük bir araziye vardık. orada Altın-orda denen başka bir çadır kurulmuştu. Güyük bu çadırda Meryem Ana gününde (l5

Ağustos |246) tahta çıkacaktı. Fakat daha önce sözünü ettiğimiz yoğun kar yağışı yüzünden tören başka bir güne ertelendi. Bu çadırın direkleri altın kaplanmlş ve tahta aksamları altın çivilerle çakılmıştı. Üstünü kapatan tavanı ve çadırın içindeki bölmeleri Bağdad kumaşından, dış tarafi ise başka tür bir kumaştandı. Biz 106

Güyük'ün tahta çıkması hakkında bk. Ravzatu's-safi, IV, s. 868 vd. Ögedey Kaan kendi

saltanatı zamanında Turakina Hatun'dan doğmuş olan büyük oğlu Kuçu'yu veliahd ilan etmişti. Fakat o, babasının sağtığında vefat etti. Ögedey bunun üzerine onun oğlu Siramun'u

veliüdlığa

getirdi. Ögedey Kaan'ın ölümü [639 ( =12aı)] üzerine seferde bulunan oğlu Güyük aceleyle geri

döndü ve imit'e ulaştı. orada Cengiz Han'ın kardeşi otçigin'in saıtanata göz koyduğunu öğrenince deham babasının ordugöhına giderek ordunun başına geçti. Fakat, yasaların icaplarına uyarak kudret ve şevketin Turakina Hatun'un elinde olmasına ses çıkarmadı. Bu durum yaklaşık

4-5

yıl devam etmiştir. Bu sürenin

sonunda kurultay toplanarak Carpini'nin de belirttiği gibi

Güyük Han'ı tahtaçıkarmışlardır; Karş. T6rİh-i Güzide,lng. terc., s.

l yıl hükümdirhk yapabildiğini zikediyor.

l4l. Güyük Han'ın

sadece

122

Ergin

AYAN Moğol Tarihi ve

burada Bartolomeos gününe (24 Ağustos 1246) kadar kaldık.

o

gün kalabalık bir insan topluluğu geldi ve bu toplulukta bulunanlar yüzlerini güneye doğru döndüler. uer birisl

aralarında bir taş atımı kadar mesafe bırakarak ve dualar ederek harekete geçtiler. Hem dua ediyor, hem yürüyor Ve hem de dizlerini güneye doğru çöküyorlardı. Ama bir büyümü yaptıklarını, yoksa dizlerini Tanrı ya da başka bir il6h için mi çöktüklerini bilmediğimiz için, onların bu diz çökme hareketlerinebiz uymadık. Uzun süre bu şekilde ayin yaptıktan sonra çadıra döndüler ve Güyük'ü tahta oturttular. Bundan sonra bütün noyanlar ve arkasından da halk onun önünde diz çöktüler. Bizler buna uymadık, çünkü onun teb6sı değil idik.

10. Taht töreni 1246 yılında Güyük'e, Gök Han yani kaan veya hakan olarak aşağıdaki tören yapıldı. Bütün ileri gelenler ve noyanlar toplandıktan Sonra' ortalarına altın bir taht koyup bu b<ık,tı üzerine oturtarak, önüne bir kılıç koydular ve şöyle dediler: "Bizim senden isteğimiz, ricamız Ve Sana emrimiz, hepimizin üzerine hükümrAn olmandır". Bunun üzerine o dal .,Eğer

o Zaman emrettiğimde her şeyi yapmağahazır ve kararlı olmanız gerekir. Çağırdığımda gelmeyi, yolladığım yere gitmeyi ve gösterdiğim kişiyi öldürmeyi kabul ediyor musunuz?" dedi. Hepsi de: "EVet" cevabını verince; o da: "Bundan sonra benim en ufak sözüm kılıç gibi kessin" dedi. Hepsi de bunu kabul ettiler. hepinizin üzerine hükümrAn olmamı istiyorsanı Z,

Bundan sonra yere keçeden bir örtü serdiler, üzerine oturdular ve dediler ki; "Göğe bak ve Tanrı'yı tanı, yere bak ve üzerinde oturduğun bu keçe örtüyü gör. Eğer ülkeni iyi yönetir, cömert davranır, iyilik yapar, adaleti kendine yön verecek rehber edinir, beylere ve kumandanlara hükmeder ve herkese mevkiine

Seyahatnöme1245'|247

123

göre hürmet gösterirsen hükümdArlığın parlak olacaktır. Bütün diıryu önünde diz çökecek ve Tanrı da yüreğin ne isterse sana verecektir, fakat eğer bu söylenenlerin aksine davranırsan sonun kötü olur; herkesin nefretini kazanır ve o kadar yoksul düşersin ki, şimdi üzerinde oturduğun keçeye bile sahip olamazsın"'

Bu sözlerden sonra devlet büyükleri Güyük'ün karısını da keçenin üzerine Ve onun yanlna oturttular. Her ikisi de otururi<en keçeyi havaya kaldırarak, yüksek sesle ve tantanayla onları Moğolların hakan ve hatunu olarak ilön ettiler. Bundan Sonra yeni hakana, Ögedey Kaan'rn ölümünden miras kalan çok büyük miktardaki altın, gümüş, kıymetli taş ve diğer değerli eşyaları getirerek teslim ettiler ve bunları istediği gibi kul]anması için yetkili kıldılar. Hakan da bu hazineden, hemen orada bulunan asillere isteğine göre dağıttıktan sonra geriye kalanını kendisi için ayırttı. Törenbittiktensonraeğlencebaşladıveakşamakadar içki içilerek devam etti. Bu arda araba|ara miktarda bol

yüklenmiş olan tuzsuz pişmiş et getirilerek döret beş kişiye birer purçu düşecek şekilde dağıtıldı. Çadırda bulunanlara da et ve y"ilne tuzlu et suyu verildi. Eğlence olduğunda genel 'uıçu olarak bu şekilde kutlanıyordu.

1

1. Güyük, Baycu

Ve Batu

Han kelimesi özel isim olmayıp, imparator veya

hükümdör anlamındadır. Moğollar hükümdirlarına isimleriyle değil, bu kelimeyle hitap ederler. Hükümdarlar kendilerini Ta-nri'nrn oğlu olarak tanımlar ve kendilerine böyle hitap ettirirler. Şu andaki hükümdörın gerçek adı Güyük'tür ve kendi

dillerinde .'Gök" anlamındadır. Gök onun öze| ismidir.

Kardeşinin adı da Magog (Möngke veya Mengü)'tur. Tanrı bize p.ygu.nb., Hezekiel vasıtasıyla Gog ve Magog'un geleceğini ve

124

Ergin

onlar tarafından felöketler getiri leceğini

kendi lerini Mongles Veya

Moğol Tarihi ve Seyahatnöme 1245-1247

AYAN

M;ğoilar jarak

Bu

Kaan) zehirlenince''* bulundukları yerde duraklamışlardır ama şimdi yeni bir hakanları (Güyük) olduğundan, eskisi gibi yeni bir sefere hazırlanmaktadırl ar.

ldirmiştir,o'. Tatarlar adl andırmaktadırlar.

bi

Gök, bir sobanın içindeki ateş gibi insanları _ mahvetme arzusu ile yanmaktadır. kendisine g6nıilıtı oiarat taui

olmayanlara boyun eğdirmek için 5 orduy-u a.uurıl nurr. tutmaktadır. Kumandan.Baycu Noyan irur,nr.rnau o.arrryıu beklemekte olup, Akdeniz'den ve intakya,oan z gtı, uruı.ırt,un itibaren bütün Hıristiyan ve Müslüman ülkeleiini almış ve böylece İran'la birlikte l4 memleketi zaptetmiştir. Baycu onun özel ismi olup, Noyan ise rütbesini ifade etmetteoir. '

1?. Rahiplerin Ve elçilerin huzura kabul

(hakanın tahta oturtulduğu yer) hakan tarafindan huzura çağrıldık. Birinci devlet veziri olan ChinGai'o' bizim,bizi yollayanlarrn, Solange elçisinin ve diğerlerinin isimlerini bir liste halinde yazdıktan sonra, adlarımızı yüksek sesle çağırarak, hakanln Ve diğer kumandanların önünde il6n etti. Bunun üzerine her birimiz dört kez sol dizlerimizi yere vurduk ve kapı eşiğine basmamamız konusunda uyarıldık. Muhafizlar izerimizde sil6h olup olmadığını kontrol için iyi bir arama yaptıktan Sonra, doğu kapısından içeri girdik, çünkü batı kapısı sadece hakana ayrılmıştı. Kendi mülkü olan bir çadıra sahip olan her asil de bu kapıyı kullanırdı. Halk arasında böyle

Batu, Moğolların en kudretli şehzadesidir. Kendi

adamlarına iyi davranmasına rağmen, ondan çok korkarlu.. Ayn, zamanda çok zalim olup, emrindeki ordu iahminen 600'000 kişidir. Bunun l60.000'i Moğol, 450 bini ise Hırisğunıu.oun u. diğer inançsız askerlerden meydana gelir. onun kumandası altında, Baycu Noyan'ın askeiinden 7 kat daha fazla asker vardır.

l08 Ögedey I, s. 158;

Hakan, saylslz askeri bulunan 5 orduyu bu şekilde sürekli hazır tutmaktadır. Riv6yete göre, Baycu,nun uyri urn. ve.babadan olmayan 18 erkek kardeşi bulunup, buniarın her

Kaan'ın fazla şarap içmekten dolayı öldüğü rivayet edilmektedir. Bk. Cüveyni,

Mirhond,IV, s.864.

l09 Chin_Gai,

Uygur asıllı bir devlet adamı olup, Güyük zamanında vezir ve müşdvir idi' Bk.

Ravzatu's-safk,IV, s.866; Karş. A. Zeki Velidi Togan,4Jmumİ Türk Taihi'ne Gı'rış, istanbul 1981 (3. Baskı), s.466; Aslında Chin- Gai'ın iktidarı Cengiz Han zamanında başlamış ve

birinin emrinde l0.000 asker vardır.

istilölara devam edeceklerdi, fakat son hiktımdar"(ogeaey

edilmesi

V. Burada

Batıda Hıristiyanlarln stnlrlnda 60.000 kişilik orduya sahip bulunan Corenza isminde diğer bir komutan vardır. Bu kumandanlar, Hıristiyanların veya dğer düşmanları, t.raiı..ir. beklenmedik bir saldırıda bulunacafır., jüşün.esiyle devamlı tetikte beklemektedirler.

(Bu 5 ordudan) sadece ikisi Macaristan,a saldırmış olup,-rivAyete göre 30 yıl boyunca batıya doğru ilerleyecek ve

t25

Ögedey Kaan'ın ölümüne kadar bütün büyük hanların itimadını kazanmış olarak sürmüştür.

il

Gittikçe artan saray entrikaları yüzünden nihayet Turakina Hatun'un kısa süren saltanatı zamanında gözden düşmüş ve az kalsın felAkete sürüklenecek gibi olmuştu. Fakat, yeni Büyük Han Güyük, ona geniş selihiyetli mevkiini ve itimadı geri vermişti. Bu husus Carpini tarafından

i

da teyid edilmektedir. Sonunda Chin-Gai, yeniden feldkete uğramış ve Mengü Kaan'ın saltanatı

zamanının ilk yıl[arında zuhur eden isyana karıştığından' 1252'de diğer asilerle birlikte ortadan l i

107

Kitabq Mukaddes,Hezekiel. 3g-39.

'l ,l

kaldırılmıştır. Keza Hıristiyan olan yakın arkadaşı da aynı akıbete uğramıştır; Carpini'nin raporunda onun adına da rastlanmaktadır (Bl. IX, Pr. IX). Bk. Bitinmeyen İç Asya, s'

1l4.

t28

Ergin

AYAN

ülkesinde kalmıştır. Buradaki genel kanaat, Alexandr geldiğinde hakanin annesi tarafindan ya öldürüleceği ya da hapse atılacağı şeklindedir.

Moğol Tarihi ve Seyüatnöm e

1245-1247

ng

bulunanlardan öğrendik. Bunlaıdan çoğu Rus ve Macar olup, LAtince ve Fransızca b-ıljvorl_1rdı. Aynı şekilde uu, uiçiı..i a. Rus papazlardan ve ıvıogoııarla ürlikte savaşıa.;;. diğer faaliyetlere katılmış kişilJden eoinJıt.

ıu tişıie.ae niu'rlu, 20,bazıları l0 veya bir kaç seneden fazla zamandan .bazılatı beri Moğollarla birlikte yaşamakta Jup, hem dillerini hem de geleneklerini çok iyi bilmektedirler. Bu kişilere sorarak, tığre1qe} istediğimiz her konu hakkında glniıııii olarak bilgi aldık. Hatta meraklı oldugumuzu ";i;;; uiıoitıEı içln bazıları, dahabiz sormadan bize bilgi attardılar. 30,

14. Papanın mektubunun sunulmasl Ve Hakan'ın cevabl

VIII.EğerhafızamızbiziyanıltmlyorsaYaroslaos,un ölümünden sonraki zamanda Moğollar tarafindan hakana götürüldük. Hakan geldiğimizi öğtendiğinde, annesinin yanına kesin olarak ğeri dtınm emizi emretti, çünkü bazı kişilerden Eğrendiğim ve daha önce zikrettiğimiz gibi, hakan batıdaki tittın tı]-kelere saldırmak niyetinde idi ve gelişimizden 2 gün Sonra savaş bayrağını dikecekti ama bunu bizden gizlemek istedi. onun emri üerine annesinin yantna geri döndük; orada

gittik. birkaç gün kaldıktan sonra, yeniden hakanın ordugöhına orada yaklaşık bir ay kadar beklemek zorunda bırakıldık. Bu sürede çok açlık ve susuzluk çektik, çünkü dört kişilik olan grubumuza verilen iöşe, aslında bir tek kişi için bile yjerli degilii. Ayrıca istediğimiz halde herhangi bir yiyeceği de satın alamadık, çünkü pi'u, yeri bizden oldukça uzakta asılh bulunuyordu. Hakan tarafından çok sevilmekte olan Rus lütfedilmeseydi, bize Kosmas adlı bir kuyumcu, Tanrı tarafindan açlıktan hayaİımız tehlikeye girebilirdi. Bu Rua bize ihtiyaç duyduğumuz en acil şeyleri temin etti Ve bize' henüz tahtını tınğ.ırtıjatığtı yere konmamış olan, kendi yaptığı hakanın mührünü hakanın yaptığı göiterdi, uy.rca da yine kendi açıkladı' ğöstererek, imzasının anlamını

Bundanbaşkahakanındahaçokkişiseltabiatı

hakkındaki özelliklerini yabancı asilzadelerin hizmetinde

IX. Huzura- çıkmayı beklemekte iken Chin-Gay'ı bize yollayarak, eıç;ılt ga yemizin hakan, vekili neler oldugunu yazmamu| ve yazı|ı olarak sunmamlzı istedi. Bu istege uyarak daha önce Batu'ya bildirdiğimz gioi, go.evimizi yanyadökfük. Bir kaç gün daha geçtikĞn *oi.u,'Eiri hururuna çağırtarak Moğol imparatorluğunun baş veziri oıun ruaui;iiir'.il'ro-

diğer vezirler Bala ve Chin-Gay ve diğer bir çok naibler önünde kalbimizde söyleyeceğimiz ne ua.ra s;yı.memiz istendi. Biz de -oıarat

hiç bir şey saklamadan

samimi konuştuk. Diğer zamanlarda olduğu gibi, Yaroslaos'un askeri ..atutfl.ioıu, Temer tercümanl ığımızı yaptt. nrroun başka huzurda Yaroslaos'un maiyyetinde bulunan bir papaz nutun, h i zm eti nd eki b aşka'bi r p ap azJu t u^ı',i*vo.ar.

ii.

lıı

Kadaç veya Kadak, Ögedey Kaan zamanında devlet idaresinde yüksek bir mevkie getirilmişti' Güyük ise hastallğı dolayısıyla imparatorluğun yönetimini Hıristiyan olan Chin-Gai ile Kadaç'a bırakmıştı. Bunlardan Kadaç önceleri Güyük Han,ın eğitmenliğini de yapmıştı. Bu ikisi Mengü Kaan zamanında öldürülmüşIerdir. Bu iki devlet adamı Hıristiyan olduk,arı için, Güyük'e, annesine ve ailenin diğer üyelerine Hıristiyan'ık hakkında iyi şeyler söylemişler, metropolitler, papazlu ve rahipleri övmüşlerdi. onlar bu çabalarıyla Güyük Han,ın Hıristiyanlığa sıcak bakmasınl sağlamışlaı ayrıca Suriye'den, Anadolu,dan Rus ve Alan ülkesinden bir çok papaz|arı imparatorluğa getirtmişlerdir. Bk. F. Rish, a.g'e.' s. 254, n. 4 ve s. 328 n. 3; Karş. C6mi' ü'çtevArih,Il, s. 839,220,7 .

r30

Ergin

Moğol Tarihi ve

AYAN

Rusça' Bir ara (Kadaç) bize papantn maiyyetinde olmadığını

adamlarl olup Arapça veya Moğ"i*'Jt"v"tilen Arapça veya Moğolca sordu. Biz de ülkemizdo Rusça' gerçi tıikemizde Arapların okuyabilen kimse olmadığını' uzakta oturduklarlnı' bu bulunduğunu, fakat p"p"o""" iol papaya verecekleri cevabı yolun yüzdcn ,#Ş, fikrimize g;;.;;;ygun ü tlrc üm e etm e lerin in i;'';' uliu1ur r,nrn u.- b i ze s ö zl olarak kendi lisanımızda uygun olacağını söyledik' Tercümeye je tercümesini papaya iletiriz yaz|p,hem Moğoı*t*" ı'"m i in ayrıl dıl ar' İ.iiı.. ıj, l.rıin. izi hakana b il d irm ek ç 1246) tekrardan huzura . Martini gününde (1l Kasım

Bala ve zikredilen diğer baş ve çağrıldık "J;'ii'd'n)cnin_cuy' ar bize hakanın yazilıı cevabını memurlar bizi kariılaa'ıuıl'b'nı ettiler' Biz de tercümeyi Litince kelimesi kelimesiie herhangi bir yanlıı anlamay1 olarak yazdıktan ;;;;;'-;""u ye tercüme etmemızı meydan u"r*.-'k_için' 1ç'.IluT1'17l (Moğolca ve Lötince) hazırladıktan istediler. Her iki tekrar okuyup tercüme SonTa' emin oımal_^iii" ui'j'"' o'oiler: "Her şeyi doğru olarak etmemiz istendi';";; şt'yı' ta yanlış 9r., -..u1pla geri anlamayıp Eğer mı?. anladınız seyahat uzak dıt"y" yup*rş "..ı'q-ğ-."1 dönerseniz , o 'u^?nıu gi' o" şöyle cevap n'ioiı'' "Her şeyi çok iyi beyhude olur". olarak ta hazırlandı ve aniadık". Huı.uıı'n '"nuu uy"'"uAiapça ve Arapça bilen biri

t"'tı'"

y-ıi-.,"i

(5''

'

bize verildi, uovi""'f,o:pu'uou 'ttigi'o' tercüme edilme imkAnı ülkemizde bulunduğunda bu "uubin yaratılmış oldu'

15 Güyük'ün ahlÖkı, yaşı Ve Hıristiyanlığa

Seyahatndm

soylen-eni

l3l

şekilde davranırlar.

XII. Güyük tahta çıktığında herhal de 40-45 ya dabiraz daha fazla yaştaydı. orta boylu, çok zeki, olağantısttı kurnaz, davranışlarl Son derece ciddi ve vakurdu. Etrafinda bulunan Hıristiyanların teyit ettiklerine göre, güJdüğü veya herhangi bir

anlattığı

çok Sarayinda yaşayan -f1k1a Hıristiyanlar, onun kesinlikle Hıristiyan olduğu g,ıriışııra.oi.ı".. Bunun açık delili de emrinde bakımlarını-üs]lenmiş olduğu Hıristiyan papazların bulunması Ve en büyük çadırın önünde, küçük bir kilisenin sürekli kurulmuş bulunmasıdır. Bu küçük kilisenin ve halkın önünde papaz|ar, hiç çekinmeden Rum Hıristiyanlarında olduğu gibi, önceaen iesbit edilmiş ayin tahtalarına vurarak ayinlerini icra etmektedirler. Mogolların veya diğer kavimlere mensup olan insanların bu ayinlere7z veya çok katılıp katılmamaları onları hiç ilgilendirmemektedir, fakat Moğo l ların diğer şehzadeleri böyl e ayinler y aptırrnazl ar. seyrek imiş"'.

geçerli olan geleneksel

il;H"j""şlırr* i."r"i-"r,

1245-124.7

zikretmiş olduğumuz gibi aracı bir kişi ile cevablnı bildirir. Kendi tebösı olan kişiler ne kadar sayg,n olurlarsa olsunlar, istediklerini baş vezir Kadaç'ın refakatinde hakana anlatır|ar, cevabını alana kadar diz çökmüş vaziyette beklerler. Hakan herhangi bir dava hakkında karar verdi mi,artık hiç kimse bu hususta yorumda bulunamaz. onlarda anane bcıyıea;r. nu hakanın özel ve resmi işlerini yürütecek bir baş viziri, başka vezirleri ve bunların yardımcıları ile ayrıca kalabalık bir memur topluluğu vardır. olmayan ise şudur; avukatları yoktur, çünkü her dava hakanın şahsi isteğine göre sonuçlanır, btıylece mahkeme salonlarındaki tartışma şamataları burada o|maz' Diğer Moğol şehz6deleri de, hükmettikleri topraklarda ayn,

bakışı

XI. Moğol hakanının sarayında oıu"u olsun hiç bir orotokole gore hakan, ne kadar.'uyg"l-dinler, fakat daha önce

e

l

l2 Karş.

Moğol İstilAsına Kadar Türkistan, s. 512

Ergin

132

1

AYAN

Moğol Tarihi ve

6. Veda

XIII.Geridönüşümüzdebizerefakatedecekolan Moğolların dediklerine göre, hakan^ bizimle birlikte kendi .ıçi|rini yollamak niyetinde imiş. Refakatimizdeki Moğolların

yaşııoıarundan,bizimbuhusustahakanaricadabulunmamız olduğundan, böyle bir lerettieini anladık, fakat tereddütlerimiz hakanın ricada bulunmanın bizim görevimiz olmadığını, ancak ı.."oi özgür kararıyla bize elçi katmak isterse, Tanrı'nın "ğ". y"ardımıyla emniyetini sağlayarak, ülkemize kadar götürebileceğimizi söyledik'

gelmesini Çeşitli sebepler yüzünden ülkemize elçi ve savaş iıçini, ülkemizde her an kavga istemiyorduk; çtınkıı

i si bunların "ıa,g*,"görüpbundancesaretlenerek,ülkemizesaldınteklif u" tu"n riy" Jinde buıunacağından korkuyorduk. ikinc yapacağından .içiilt ğoreui bahanesi ile ülkemizde casusluk yolumuzda iken çoğunlukla itıpır.ı.iivorduk. Üçüncüsü, dölPş tarafindan bu elçilerin l-l"'ı, ve kendini üeğenmiş halklarımız Örneğin ; Almanya kardinal i s inden endi

öldürülme ş-eleniyorduk. hizmetkArlar, Almany verilen bize tarafindan

a geri^dönerken Almanlar tarafindan taş a' y

Moğol giysisi taşıdıklarından dolayı yü-zden Moğol giysilerini çıkarmak vue;""r;nu tutulmuş ve bu uluslarla 2olunau kalmışlarjır. Moğollar elçilerini öldüren intikamlarını almadan hiç bir zaman barlş yapmaz|ar' yaptıkları gibi' Dördüncüsü, bir Müslüman hükümdörı vaktiyle uiri o. kaçırmalarından korkuyorduk' Bu hükümdir' şayet olmediysehalenhapistebulunmaktadır.Beşincisi,böylebir hakanın yazlslnl pa?ay? ve diğer Hıristiyan

elçinin

Böyle bir ıitıttımoaıara teslim'etmek dışinda bir faydası o|maz. .iiiri, bizimle beraber gelmesinin aleyhimize olacağını ot'şü,aü,er'müzden,yun,^,,dugötiirmekniyetindedeğildik.

Seyahatndm

e

1245-1247

133

Huzura çıktıktan 3 gün Sonra (l3' Kasım |246) hakanın ir,ıırrtırtı ve azizBriccius gününde taşıyan yazı bize teslim edilerek, geri dönmek. üzere y"ı; ;,i.;" mıza izinverildi v e bizi önce hakanrn annesine yoiladriur. Hutunln annesi de her birimize, purpurdan

bir elbise iı.liıki derisinden yapılmış ti.iyleri dışa öakan ve iç tarafi pamuktan_"'i-ı, birer kürk hediye etti. Re fakati m i zdeki M oğo l ür, h ı rs ı zü,ü;;;k; ;;. J.,', n parçasından bir el genişliğindeki miktarı hatta ", hizmetkörlara "; verilenlerin yarısından aa Ğıasrrr' t"'...t aldılar. Biz bunu fbrk etmemize rağmen, olay çıkmaması içinsesimizi çıkarmadık.

dfi

Ergin

t34

Moğol Tarihi

AYAN

veSeyahatn6mel245-l247

bu son Moğol karakolundan sonra götiirdüler.

Geriye dönüş yolculuğu

C.

17

. Vatana

n.'.,

*ı:il}:i;İusya

ile yapılan

ayrıldıktan sonral artık [Hakanın annesinden yol aldık' ç'ı"* v9 biitiın kış boyunca vatanrmıza doğru v"ı"-Ğ karların tızerinde yattık' ancak Buz çölünde çoğ; uyuyabileceğimiz yerler

I.

ı.9"dimize ayaklarımızla karlarl .i"*r gu a;; Jti'a'ı' ve agağs')oldu-ğundan 9:'u'" vapabiliyorduk. kapattığını g"'l' Jju''u' ga"" :'k_"k üstümüzü s ab ahl arı ryuna' Isa'nın

ve karlar altında,.üiilffi;;'^g:'otıt ytıkseldiğ^iu?iı'" (9 Mayıs

Bu şekilde

1247\ doğru Batu'ya gökyüzüne i'i.diği bir mesaj'ının olup vardık ve ondan ;;ffi'ii.r'"Iı. herhangi u"' hukun'n'"uui' n-u ekleyeceği hakanın olmadı ğını sorduk'' B *'.J"9'' ayrlca bizlere' olarak başka bir şey "#;;';; iı.ri gei"nıere doğru cevabrnr pupuyu" iJ'?iğ",

aktarmamrzl tavsiYe etti' devam edebilmemizi Batu'dan, serbestçe yolumuza sa ğ l

ay a cak

u

ı,

y u, ıl e^

a ld

ı

kta

n .-:.11İ,[H|ş

^ Cumartesı gunu po"nrı.ot haftasındaki

}*;JIJ]'slT

J;

önce alıkoyuldular ama u'_ı'i'metkörlarımız arkadaşları,n" ondan arkamızdan yolladılar'fakat sonradan onları r;.b";;;,;rkr'ak istedi' hediyeler J" ui'o" Corer,ru'ru sonra "LŞü " kenjisine bir şey veremedik' elimizde hediye t.iir"jrer.dan olma hakkını alan ve

jq'

;;andaşı

Corenza ui" u'i'i"Mit;i edecek olan iki Kuman da Rusya'nrn ritu titi;;?;;"t 'efutut tiiunu'ı"ı' yuprnuttu oıan [1ğollar verdi. Daha o'"'İ"'li^ yanımızdan karakolun" g'çiikt'n Sonra bizi son Moğoı kılavuz|ar' k"i*' i "ıo"ğu ayrıldılar. c o"'Ju' ii., ;;;';""

"'"

6

135

gün içerisinde Kiev,e

II. Buratya (Kiev'e) Yohanna gününden (9Haziran |247) 14 gün önce vardık. Geleceğimizi duyan Kiev halkı neşeyle bizi karşılamağa çıkmıştı ve 6deta ölü iken dirilip ayağa kalkmış gibi bize bol şans dilediler. Bu şekilde bütün Rusya, Polonya ve Bohemya'da karşılandık. Daniel ve kardeşi Vasilico (Basil) bizim şerefimize büyük bir eğlence tertip edip, istemediğimiz halde bizi hemen hemen 8 gün yanlarında alıkoydular. Bu arada Moğollara giderken kendileri ile müzökere etmiş olduğumuz konuda, halkın ileri gelenleri ile piskoposlar oturup bir karara vardılar. Bize verdikleri cevaba göre; papanın Ve Kutsal Roma kilisesinin otoritesini tanıyacaklardı. Daha önce başpiskoposları tarafindan papay|a yapılmış olan antlaşmalar da tasdik edildi. Bundan başka biz istemeden papaya bir mektup yazarak, yanlm:za elçiler kattılar.

136

Ergin

D.

Moğol Tarihi ve Seyahatndme 1245-1247

AYAN

Son

18. Seyahatimize tanıklık edenler I. Moğollara yapmış olduğumuz seyahatten kimsenin şüphe duymaması için burada bizi görenlerin isimlerini *uy'yo',rr.-Rus knezi Daniel, şövalyeleri ve diğer ileri gelenler. Buniarla Batu'nun bir kız kardeşi ile evli olan Carthan'ın ordugöhında görüşmüştük. Carenza',nın yanında ise, emrinde 100 adam bulunan Kiev'li yüzbaşı Mangrot'u gördük' o ve adamları yolumuzun bir bölümünde bize kılavuzluk etmişlerdi ama onlai bizden önce Batu'ya varmışlardı. Batu'nun yanında büyük knez Yaroslaos'un oğlunu gördük. onun yanında da Rusya'dan getirdiği Kuman asıllı bir Hıristiyan olan Sangor isimıı bir ş-tıvalye vardı. orada aynca Rusya',daki Susdal eyiletinden gelen ve Batu'nun yanında bize tercümanlık eden bir Rus vardi. Moğolların hakanının yanında vefat eden büyük knez Yaroslaos'u ve beraberindeki askeri danışmanı Temer'i papaya yolladığı şahsen gördük. Bu Temer, Güyük Han'rn yaz|y| iercüme etmiş ve sözlü görüşmelerde tercümanlık yapmıştır. Ayrıca burada büyük knezin hizmetinde bulunan brburiuo', Jakob, Michael ve başka bir Jakob adlı papazları gördük. Biserminenlerin ülkesindeki Lemfinc kentinde iaroslaos'un eşi ve Batu'nun emriyle Yaroslaos'a gitmekte olan Ugneus'a, ayrlca maiyyetindeki adamlarıyla bir1ikte Cocteleban' a rastladık İsmini saydığım bütün bu kişilerin (Yaroslaos dışında)

hepsi Rusya,daki Susdal kentine geri dönmüşlerdir

Ve

geiettiginde seyahatimizin doğru olup olmadığı kendilerinden ioruıŞogreniıibiıir. Mauci' nin yanında büyük knez Yaroslaos

137

ve maiyyetindekiler, orada tutuklu bulunan arkadaşları mlzl ve Rusya'dan gelen Santopolicus Ve adamlarıni go:r-tıiı..at. Kumanların ülkesinden ayrıldıktan sonra, Moğolların ülkesine gitmekte olan büyük p."ns Romanus ve maiyyetine rastladık. Ayrıca halen hayatta^olan büyük prens aloiıa (Alovaj,yı ve adamlarını gördük. -Chernoglou.'btıytık p."r.lnir-.içırl o. Kumania'dan bizimle berab-er çıktı ve uzun süre Rusya,da yanımızda bulundu. Zikredilen kişilerin hepsi Rus p."r'i.riol..

_ II.

Ayrıca 9üli, Kiev şehrinin halkı şahidimizdir. Burada ofuranlar, Moğollara giderken ilk sınır karakoluna kadar bize kılavuzlar ve atlar vermişlerdir. Dönüşümüra" ir", uirı..i ve geriye dönüşlerine kadar yanımızdaki ü;dıı;'iJun" çot Kumanlar) misafir etmişler vi atlarımıza bakıiışla.dır. ırroun başka Batu'nun mühni iie Rusya'daki halkın büy"k;i. i,r-,ru hitap eden ve bizlere yolculuk sırasında ut u. ia|. u..lı-..ını emreden aksi takdirde ölümle cezalandırılacakiarıni ulioir., y ?::y' g-österdiğimiz, şahidimizdirler. Yine bizimle -şahıslar birlikte Breslau'dan Kiev'e gelen ve bizim Moğollardan geri dönmekte olduğumuzu. öğrenen Polonya'lı ve Avusturya,lı tdcirler de şahidimizdir. istanbul,dan Moğolların tııı.esineiica.et -diğer yapmak amacıyla 8.i,Ti?,ru. şimdi g.ii d.ır.tış olan tAcirler de şahidim izdir"'' Bu tAcir*lerin isimlerı ş,ıyı.al.' Ceneviz'li Michael ve Bartolomeos, Venedik,li Manu.i,_^f,k u,ı, Jakob Reverius ve Pisa'lı Nikolaus. Bu saydıklarımı2 büyük toptancı t6cirlerdir. ticaret yapanlar çapta da şunlardır: Markus, Heinrich ve [tıçük Johannes vasius, ayflcaHeinrich Bonadius ve Paschamus'un oğlu Peter. Aslinda bu tarzda bir surü tan ığım ız o lup, i s im l erini artık hatırlayama maktayız. l13 Cengiz Han'ın MoğoI imparatorluğu'nu kurmasından sonra, Moğolistan,ın ekonomik durumunun değiştiği ve dünyanın her tarafından buraya akan, kültür, sanat ve ticaret erbabı sayesinde kasaba ve şehirlerin inşa edildiği anlaşıIıyor. Kısmen MoğolIar da şehirlerde yaşamağa başlamışlardır. Moğolistan, büyük ticaret yollarının kesiştiği bir ülke oldu.

orhun üzerindeki

Karakurum başkent idi. Bk. Moğol|ann İçtimaİ Teşkitilı,Türkçe terc. Abdülkadir inan, s. 72.

Ergin

r38

AYAN

Moğol Tarihi ve Seyahatndme 1245-1247

139

19. Sonsöz Bu yazdıklarrmtzl okuyanlardan herhangi bir değişiklik veya ek yapmamalarını rica ederiz; çünkü bizyazdıklarlmlzlya duyduk' Tanrı şuh*.r, lo'rdtık veya güvenilir .kişilerden Her hAlükArda ki, uydur urikbur' şey,er eklemedik.

i"irıo,*irair i"rç.gı kendimize rehber edindik, fakat Polonya'da'

Ve ion"iiyu'au, Almanya'da, ("Teutonia")' Lüttich anlatmış

Champagne'da yolu^iru çıkan kişiler, yukarıdaistediklerinden, ;ıd;fi;;, Mogolların tarihini ele geçirmekkitabımı y.azarak aut u"u., yeterli zaman ve sükünet bulup' piyasaya ederek uitir..o., önce, kendileri yazdıklarımı kopya daha ,tıiatıı... Bu yüzden piyasada bulunanın yerine' şimdi

iui'iıatı' ve düLenli nüshasına rastlayan kimsenin şaşlrrnamaslnl oii.ii.. İlk yazdıgım taslağı yeterli Zamanl bulduktan sonra ekleyerek eıe Jıarak"incelediıi ve eksik olan kıslmları eserimi tamamladım.

;;;i;;

BizimTataradınıverdiğimizMoğollarınTarihiburada bitmektedir.

Bibliyografya 'Alöaddin Ata Mel?k Cüveyni, T6rİh-i Çih6ngüş6y,I, neşr. Mirzd Muhammed İbn .Abdülvahh6b-i Kazvini, Tahran 1367 hş. Barthold, W ', Moğol İstililsına Kadar Türkistan,Türkçe terc. H. D. Yıldız, Ankara 1990.

--,"CengizHan',, İA.

Batton, Wilhelm von Rubruk, ein Weltreisender aus dem Franziskanerorden und seine Sendung

in das Land der Tataren, Münster l92l. Beazley, R. C., The Text and Versions of John Plano Caıpİnİ and William de Rubruquis. London 1903 (Hakluyr Society)

D'Avezac, Notİce

i", anciensvoyages de Tartarie en 'u, gönöral, et sur riıui a" Jean du Plain de 9?tpi" en particulier, in Recueil IV, 399-602.

Deguignes, Hunların, Türk]erin, Moğolların ve Daha Sair Garbİ TatarLarın T6rih-i (Jmfımİsi, Y,

osmanlıca terc. H. Cehid, İstanbul 1924.

Ergin

140

Doerfer,

G.,

Moğol Tarihi ve

AYAN

Türkische und Mongolische Elemente İm N eupersicheı, Wiesbaden 1 963.

Eggebrecht, A., Die Mongo\en und

ıhi

weltreich, Mainz

1989.

Gerdizi, Zeynü'l-ahb6r,neşr' 'Abdülhayy Habibi, iran

1347 '

Gregory Abü'l-Farac, Abu'|Farac Taihi, çev. Ö. R. Doğrul, II, Ankara 1987.

Hamdullah Müstevfi-i Kazvini, Teİih-i Güzİde, İng. terc. E' G. Browne, London 1913. Howorth, Henry H., History of the Mongols, II, London 1

880.

Hudfidu'l-'alem (Anonim), ing. trc. V. Minorsky, London 1937 (Ed. by. F. Sezgin, Frankfurt

ville, Histoire de Saint Louis. Texte original par Wailly,Paris

Kalkaşandi, Subhu' 1''

aş6,

de

1906.

lY, Kahire

l

3

34.

Kaşgarlı Mahmüd, Div6n-ı Lügati't'Türk, |, trc. Besim Atalay, Ankara 1986. Köprülüzöde M. F., Türkiy| Tarihi, istanbul 1923. Türk Edebiyatı Tarihi, istanbul 1986.

Ligeti, L., BiLinmeyen İç Asya, çev. Sadreddin Karatay, Ankara 1986.

rul

Niketas Khoniates, Hİstoria,çev. F. Işıltan, Ankara l995'

Özergin'

M' K., "Kimek'Ier ve Kimek

Radloff |Sibirya'dan Reş idüd

din eurı,

Risch, F., Johann

ıl

Devleti,,, Armağanı,istanbul D7a. "vçı , Atsız Seçme^Ier,

-;"'

çev. Ahmet Temir, o'n"u.. ankara

#'u: -":u:!1t,,

a

1ı7,, Muhammeo Rnşen-üustua ıvınr"uı, - -*i

o";Y'ut

Salimbene, Chron.

ibn Fazlan, Seyahatnilme, terc. R. Şeşen, İstanbul 1995.

inan, A., Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara 1986'

1245-|247

I358 hş.

,T",rr,*

Fr

,rro.

Salimbeni parmensis. In: Monum. Histor. ad prov. placeni p,"İi"nriu,

luyu S a.l i mb

Ağırakça-A. Özaydın, İstanbul 1 987.

e

Mirhond, Ravzatu's-ş1f6,IV, neşr. Abbös Zerydb,Tahran

1ee3).

ibnü'ı-Esir, el-K6mil fi'FTerİh., xII, Türkçe terc. A.

Seyahatn6m

-F/r'sr.,

,et Hold*-Ed;;'ör"İi"" o" e n e, kri

1857;

XXXII,

t. A

Semerkand İ, Matlilu'S -sa'deyn,neşr.

us

1913.

g.';;'i;;." ;;r_

Quatremdre, Paris 1 843. İran Moğ?r]:!,Türkçe terc. C. Köpnilü, Ankara 1987.

Spuler,

B.,

Togan,

Z' Yelidi, oğY Destanı, Te rc üm

Reşideddin oğuzndmesi, "

e v e Tah'I i ] i, irtunu

u

İiqt;."'

Wadding, Annales Minorum,Xll, Roma 173I_1747. Wilhelm von Rubruk,.feıseı zum Gros der Mongolen, .kh.an AIm. terc. H. D. Leıcht, Stutgart I984.

Vladimirstov,

B. Y',.MoEolların

İçtimaİ Teşkilltı,Türkçe

terc. Abdülkadir inan,

fi;;'i

9;;.^'