Krake hz6g

KRAKE

Peet van Staden

Tafelberg

Vir Elise uit erkenning vir alles, insluitend die vertroue

1

Sy selfoon lui. Hy sit sy bos sleutels neer en trek die foon uit sy sak. Soos met sy meeste oproepe staan daar op die skermpie net Onbekend. Op sy nommerlys is daar net vier inskrywings onder hulle regte name, en nie een het hom die afgelope ses weke gebel nie. Dis seker weer een wat sy geld soek. Invorderaars bel soggens vroeg of saans. “Roux.” “My naam is Baloyi, en ek wil graag met jou praat. Dit kan vir ons al twee voordelig wees.” Dis ’n vrou en sy praat Engels. Die aksent klink SuidAfrikaans, maar uit ’n privaat skool. En daar is iets by – Brits? Amerikaans? Sy klink redelik jonk, maar haar stem is sterk, gesofistikeerd, selfversekerd. “Waaroor moet ons praat?” “Dit sê ek liewer vir jou self. Ontmoet my halftwaalf môre in Melville. Ek sal die adres vir jou ’n paar minute voor die tyd SMS.” “En sê nou ek kom nie?” “Wat ek van jou weet, laat my dink jy moenie nee sê vir ’n bietjie hulp nie.” “Ja? En hoe weet ek wie is …?” Hy hoor net die selfoon se dooddruktoon. Sommer so neersit! Wie de hel dink sy is sy? brom hy. En wat bedoel sy met haar hulp? Of dan: Hoe weet sy hy het hulp nodig? Die duiwel weet hy hét. ’n Oomblik staan hy besluiteloos en vryf oor sy ongeskeerde ken. Hy kyk op sy enigste horlosie – die foon s’n – en tel die sleutels op.

Die oggendverkeer waar hy noordwaarts ry, is ligter as van voor af, want selfs teen dié tyd tou die laaste van die daaglikse honderdduisende mense nog

Johannesburg toe, na die groot werkplek. Maar ook in sy rigting gaan dit druk. Eers naby die Hartbeespoortdam raak die verkeer rustiger en kan hy begin dink aan dié rit wat hy nou al so lank beplan en telkens weer uitstel. Dis nou al maande dat hy dreig om te ry, maar telkens kry hy ’n werkie of daar val iets anders voor. Selfs vanoggend toe hy al so te sê op pad was, bel daardie vervlakste vrou – wat is haar naam nou weer? Baloyi, ja – met haar aanbod. Hy dwing hom om nie te begin bespiegel oor die aard van die “bietjie hulp” waarvan sy gepraat het nie. Toe hy besluit het om sy eie paadjie te loop, wou hy die tyd en ruimte kry vir persoonlike dinge soos dié rit. Maar wragtig, hy het nie voorsien dat dit so bars sal gaan om ’n bestaan te maak nie. Sy eerste reaksie was om die rit sommer weer uit te stel. Maar nou is hy op pad. Sy bakkie is vol brandstof. Baloyi kan wag tot môre. Hy ry oor Brits, dan by die Rooikoppiesdam verby. Beestekraal. Op Assen draai hy links weg op die Northampad. Wat gaan hy kyk? Wat gaan soek hy? Die plek of die mense? Kilometers lank wonder hy. Dit maak g’n saak nie, sê hy hardop. Antwoorde is wat hy soek. Alles lyk vreemd. Drie keer vra hy pad. Uiteindelik hou hy op ’n kaal werf stil. Hy klim uit en kyk rond. Niks lyk vir hom bekend nie. ’n Swart hond met ’n lang stert blaf en kom aangeslenter. Op die stoep sit ’n man op ’n flenter gemakstoel hom en aankyk. Hy loop nader en groet. Eers vra hy na die gesondheid en die beeste en hoeveel reën daar in die somer was. Uiteindelik sê hy hoekom hy daar is. Dit kos hom ’n uur se praat, vyftig rand en uiteindelik ook ’n bottel brandewyn. Die hoofman van die gemeenskappie hou die bottel styf vas en roep oor sy skouer na waar drie knape van kwalik tien kaalvoet by ’n muur drentel. Die grootste een kom nader. Die hoofman gee vir hom opdragte in Tswana. Die seun vra ’n vraag. Sy antwoord kom in ’n meewarige stemtoon en met ’n armswaai.

Die man draai hom na die besoeker. “Dié seun sal jou die plek gaan wys.” “Dankie.” Hulle skud hand en wens mekaar in Tswana ’n voorspoedige reis en ’n rustige verblyf toe. Al drie seuns sit al op die rand van die bak toe hy by sy voertuig kom. “Hoe ry ons?” vra hy vir die grote. Die knaap beduie met die hand: eers af verby die mielielandjie, dan regs en oor daai nekkie. “Nou goed. Maar julle moet vashou. Die pad is sleg, netnou foeter julle af.” Hy wag dat hulle knik, klim in en skakel aan. Stoffies slaan onder die wiele uit. Agter die nekkie draai hulle by ’n lelike gruisgat weer regs. Teen die rant hou hy stil wanneer die seun teen die bakwand klap. Hy klim uit en kyk rond. Die winterson skyn warm en skerp. Dis sekerlik die verkeerde plek, sê hy vir homself. Hy herken dan niks nie … Hier is niks nie: g’n huis, g’n kraal, g’n dam nie. Veral g’n boom nie. Daar was tog ’n vrugteboord én baie koeltebome. Hier is net plek-plek soetdorinkies, kaal tot waar die boerbokke kan bykom, die grond onder poeier getrap. Turfgrond maak so, het sy pa altyd gesê. Omdat die grond so rek en krimp weens die vog, skeur die wortels en die bome verdwerg. Nee, dis sekerlik die verkeerde plek. En tog. Die opstal was ook onder ’n rant, teen só ’n helling. Dit is dieselfde swart grond. Ondertoe, rivier se kant toe, word die turf die bolaag: swaar en swart en blink van die vog. Wanneer dit uitdroog, verhard dit soos beton. As dit dieselfde plek is, moet hier tog iets oor wees van die opstal. Hy moet dan soontoe gaan kyk. Die kraal was seker dáár. Hy loop daarheen, oë soekend tussen die polle wit gras na die oorblyfsel van bouwerk. Die seuns drentel agterna. Vreemdelinge beteken geleenthede, hier waar so min is.

Hy sien die huisfondament; meet met die oë waar die buitegeboue was; loop dan kraal toe. Hier – nee, ’n bietjie links – was ’n groot kareeboom. Sy eerste voël daar geskiet, ’n glasogie. Met sy kettie met die haasrekke. Die velletjie het hy van ’n manskoen afgesny wat hy in die wastafel met die klipblad in die badkamer uitgesnuffel het … en daarvoor later by sy ma deurgeloop. ’n Potsierlike stomp trek sy aandag. Ja wragtig! Dis die krom hoekpaal van die kraal. Sy pa het die ander maar laat spot oor sy hoekpaal. “Ja, praat julle maar.” Sy pa se stem was rustig. “Dis olienhout dié, krom, maar sterker as staal. Miere vreet net die bietjie spinthout buite om. Die pithout is te hard vir hulle. Julle sal sien, dié paal sal staan lank nadat ek al onder die kluite is.” Sy pa. Hy sluk. Daar moet nog iets te sien wees van die boorgat. Hy kyk links en regs. Hier was tog … ja, ’n yslike woud tussen twee leivore waar hy sy speletjies uitgeleef en hom een middag teen ’n rinkhals vasgeloop het. Diékant was daar ’n bamboesbos wat ’n gruisgat oorgeneem het … seker waar daai boskasie nou staan. Hoe kan dit alles verdwyn het, sommer so binne ’n dekade of twee? Die spinnerakke wys hom uiteindelik die boorgat tussen die dor veldgras. Die gat is duidelik met grond toegegooi, maar reën het van die grond ingespoel. Spinnekoppe het dit kom toespin. Hy gaan sit by die verspoelde opening op sy hurke en krap met ’n stok in die grond. Dis nou Lemoenfontein. Dis nou wat oorgebly het van soveel swoeg en droom en hoop. Hy sit ’n ruk net so, sy gedagtes soekend, dralend, sonder dat dit ooit op die paadjie tussen oorsaak en gevolg beland. Uiteindelik staan hy op en loop terug na sy bakkie. Die skaduwees lê skuins weg van die sakkende son af. Agter die stuurwiel sit hy weer ’n ruk stil. Uit gewoonte haal hy sy selfoon uit sy broeksak, kyk hoe laat dit is en of iemand hom gesoek het. Die skerm is leeg. Nie eens ’n smous probeer goedkoop lugtyd aan hom afsmeer en geen Nigeriese swendelaar stel hom in kennis dat sy selfoonnommer in ’n loting ’n miljoen

pond gewen het nie. Hy roep die lys oproepe op wat hy gekry het en kyk na die boonste Onbekend voordat hy die bakkie aanskakel.

2

Hy hou stil in ’n smal dwarsstraatjie met ’n koelte en parkeer so dat hy moontlike grypdiewe betyds sal kan sien aankom. Drie minute later gee sy selfoon ’n trilling en die SMS-piep. Hy tik op die skermikoon en lees: Bookshop in melville called infinite books. In eighth ave near corner coffee shop. Hy wag nog vier minute, skakel die bakkie aan en ry ’n paar blokke nader na die boekwinkel toe. ’n Karwag met rooi oë belowe plegtig hy sal mooi na die bakkie kyk. Hy loop die twee blokke na die boekwinkel toe; knik vir die vrou by die lessenaartjie langs die deur. “Ek kyk ’n bietjie rond.” “Goed.” Haar oë val dadelik terug na die boek wat sy sit en lees. Die winkel is leeg. Teen die mure is rakke tot teen die staalplafon. In die middel van die winkel is daar drie laer rye rakke, almal propvol. Oorkant die lessenaar is een met glasdeure en ’n slot aan, vermoedelik vir die skaars boeke. Hy kyk na een of twee boeke oor die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Die een is vol notas met balpuntpen en die ander se bindwerk is al voos geblaai. Hy kyk na die prys – sweerlik ná aan wat nuwes kos. Goed, gekos het toe hy laas boeke kon koop. Hy kyk na die selfoon: tien minute laat. Sê nou sy daag nie op nie? Hy besluit om nog vyf minute te wag. ’n Ouerige vrou, met ’n gebreide mus op haar kop en ’n tjalie van dieselfde wol oor haar krommerige skouers loop in en begin tussen die rakke snuffel. Sy het ’n blou lapsak met worshond-motiewe daarop. Die vrou by die voordeur kyk kwalik op. Nog twee minute.

Hy voel die ouer vrou se teenwoordigheid eerder aan as dat hy haar sien. Sy staan by die kopkant van die rak en roep hom met haar oë. Hy kyk nou eers behoorlik: die mus en tjalie laat haar ouer, gewoner lyk. Sy het ’n deftige swart baadjie en langbroek by ’n wit bloes aan en ondertoe ’n paar hoëhakskoene wat sweerlik meer kos as sy kruideniersware die afgelope drie maande. Die hakke laat haar langer lyk. Haar gesig is jonk, haar oë skerp en intelligent. Haar grimering lyk professioneel, en onder die mus sien hy hare wat in rytjies boontoe om haar kop spiraal soos die katedraalkoepel op die Rooi Plein. Hy loop nader. “Jy is laat.” “Nee, ek het gesien toe jy aankom, maar ek wou seker maak jy word nie agtervolg nie.” “Wie sou my nou wou agtervolg?” Sy beduie met haar hand. “Los dit maar. My naam is Nono Baloyi, en ek weet jy is Roux Venske. Ek weet ook dat jy moeilik is om mee oor die weg te kom. Maar ek verstaan dat jy jare lank vir die staat goeie werk gedoen het waarvoor jou kollegas die erkenning gekry het. Ek hoef nie te weet of jy daaroor bedank het, of omdat jy nie lus was vir die nuwe bedeling nie.” “Die ou bedeling was al vir my te veel.” “En sedertdien sukkel jy, want ook die vryskutwerk word vir die begunstigde groep gegee?” Hy trek skewemond. “Toemaar, albei kante voel deesdae die werklikheid van die nuutjie. Ek is ’n senior bestuurder in ’n afdeling van die staatsdiens waarvan jy nie veel hoef te weet nie. Daar het ek sekere spesialiste nodig, byvoorbeeld forensiese ondersoekers. Ek soek iemand met ervaring van finansiële ondersoeke. Jy is genoem. Koppig of nie, ek verstaan jy ken die werk en ’n mens kan op jou reken. Blykbaar het jy ook nog bruikbare kontakte op ’n paar belangrike plekke. Ek wil jou op kontrak aanstel. Jy word betaal, goed betaal, as ’n konsultant onder die naam van ’n beslote korporasie. Voordat jy antwoord: alles is wettig, maar dis hoogs vertroulike werk. Ek verwag dat versigtigheid ook by jou tweede natuur moet wees. As jy één keer onverskillig optree, steek ek jou net so vinnig in die pad as wat ek jou aangestel het. Verstaan?”

“Dis duidelik.” “Blykbaar kan jy ook op jou eie werk. Dis goed, want jy moet die werk van jou huis af doen. Ons skakel per e-pos. Ek gee ook vir jou ’n selfoonnommer waar jy my enige tyd kan bel wanneer dit rêrig nodig is. Wanneer ons self met mekaar móét praat, hou ons dit kort. Daar is nie tyd vir geselsies nie. En dit sal gebeur soos nou, maar elke keer op ’n ander plek, en nooit in die openbaar nie.” Sy is so vervlaks selfversekerd. Hy wil iets sê oor die openbare ontmoeting sodat die gesprek minder eensydig verloop, maar hy kry sy woorde nie agtermekaar nie. Hy lig net sy wenkbroue. Sy skud haar kop. “Mense is so naïef. Weet jy hoeveel veiligheidskameras het ’n plek soos Johannesburg? Ek bedoel nie net die sakemense en die polisie se netwerke teen misdaad nie. Het jy al die veiligheidskameras by ’n gewone voorstedelike vulstasie getel? By elke winkelsentrum dek kameras elke hoek en elke ingang. Omtrent elke huis het deesdae kameras. Duisende karre is daarmee toegerus. Hoeveel selfone is daar in Johannesburg wat foto’s, klank- en video kan opneem?” “Ja-a.” “Wat sê jy van my aanbod?” “Natuurlik aanvaar ek dit. Jy sê dan jy weet hoe ek moet knyp met geld. Maar ek wil sê dit gaan oor meer as geld …” Hy kyk haar stip aan. “Dit gaan ook oor die ding dat ’n mens iets beteken, dat jy bestaansreg het … dis wat ek die meeste mis nadat ek padgegee het. Maar eerlik, is die verskriklike vertroulikheid nie ’n bietjie oordrewe nie?” “Ek is ’n versigtige mens. Dis hoekom ek is waar ek is. Ons ondersoek skelms wat groot geld by die staat steel. Hoe minder hulle vooraf weet, hoe moeiliker is dit vir hulle en hoe veiliger is dit vir my. Buitendien, almal spioeneer op almal. Niks is meer vertroulik nie. Die staat spioeneer. Die Ontvanger het toegang tot alles. Banke spioeneer. Selfoonmaatskappye verkoop lyste nommers aan enige smous of marknavorser. Omtrent elke rekenaar het spioenasieprogramme in. Skelms kan hulle maklik inwurm.” “Kry ek my opdragte per e-pos, want dan moet ek my adres vir jou gee?”

“Ek het jou e-posadres. Trouens, ek het toegang tot alles op jou rekenaar, wat beteken omtrent enigeen kan dit lees.” Sy gooi weer ’n oog oor die winkel en buk oor haar drasak. “Hier is my kontaknommer en die e-posadresse wat jy vir my en jou moet gebruik. Memoriseer dit en vernietig die nota. Hier is ook vir jou ’n rekenaar en selfoon wat jy net vir my werk moet gebruik. Dis sonder spioenasieprogramme.” “Behalwe natuurlik jou eie spioenasieprogram?” “Natuurlik.” Sonder ’n groet loop sy uit. Hy kyk haar agterna en dan af na die pakkaas wat sy vir hom gegee het. Hy staar daarna terwyl die gewaarwording by hom posvat: Hierdie tien, twaalf minute het my lewe omgedop. Nou is ek in ’n ander rigting op pad. Vir ’n oomblik veeg sy gedagtes soos ’n windvlaag oor Lemoenfontein se ruïnes, en dan is sy aandag weer volledig by wat pas in die nou ruimte tussen die rakke in die boekwinkel gebeur het. Hy dink aan die vergoeding wat Nono Baloyi genoem het. Ja wragtig, min wittes was in die ou bedeling só bevoorreg.

3

Roux Venske sit by ’n lessenaar in die tweede slaapkamer van sy troshuis in Randburg. Dis sy studeerkamer-kantoor. Uit die hoek van sy oog sien hy die selfoon se skerm verhelder. Daar is een lui en dan stilte. Hy druk die knoppie en kyk na die oorsprong van die gemiste oproep. Herman Botes. Daar bestaan nie ’n Herman Botes nie, altans hy ken nie so iemand nie. Dis die skuilnaam van een van sy belangrikste bankkontakte. ’n Gemiste oproep van hom beteken ’n afspraak oor tagtig minute. Tensy hy self met ’n gemiste oproep reageer. Die maand bepaal in watter van vier plekke hulle bymekaarkom. Sulke voorsorg amuseer hom heimlik: Nono Baloyi se versigtigheid syfer deur. Hy kyk op die foon hoe laat dit is en maak ’n vinnige sommetjie. Tyd vir koffie. Hy maak een beker en wag kruisbeen dat dit deurloop. Dit is nou byna twee jaar sedert hy Nono in Melville ontmoet het. ’n Hele paar van sy ondersoeke is al afgehandel, en meer is aan die gang. Hy brei sy kontakte wyd uit, want die wêreld van geld en skelms in Suid-Afrika groei en verander so vinnig dat ’n mens kwalik kan byhou. Die belangrikste is dat Nono al meer as een keer gesê het hy doen goeie werk. Hy werk hard, dis vir seker, maar die geld kom ook in. In so ’n mate dat hy allerhande dinge wat hy tevore self moes doen nou kan láát doen. In die mikrogolfoond maak hy ’n bietjie melk warm en gooi dit by die koffie. Hy drink dit staan-staan en vat sy sleutels. Minute later draai hy oos en ry tussen winterkaal plataanbome deur wat die blokke plaveisel op die sypaadjies met hulle wortels skeef druk. Ná nog ’n kyk in die truspieël draai hy links in Parkhurst, weg van die toeloop na Vierde Laan se eet- en kuierplekke. Die beknopte voorstad herleef kol-kol soos ’n ou perskeboom. Vierde Laan is waar die jonges eet en kuier, Sesde Straat die plek waar kopers die nuwe ontwerpe en leefgiere te siene kan kry. Tussenin staan kolle vierkantige huisies in wisselende stadiums van herlewing.

Naby só ’n kol hou hy stil en loop twee kort blokke. Daar is lewe, maar geen teken dat dit sakepersele is nie. By wat lyk na ’n huis wat nog maar halfpad opgeknap is, draai hy die deurknop op die sypaadjie en loop in. Binne is ’n knus kuierkroeg met gedempte lig en geselskap. Soos in New York, waar dié mode ontstaan het, lok die kroeg mense uit ’n binnegroep; mense wat dalk op die internet daarvan gelees het en sedertdien net vir diegene daarvan vertel met wie hulle bereid is om saam te kuier. Hy mik na ’n sitplek, maar verander dan oënskynlik van plan en loop regs om na die kleedkamer. Dis leeg en hy gaan by die linkerkantste van twee toilette in. Vier minute later gaan die kleedkamer se deur oop. Voetstappe loop na die urinaalgedeelte van die kleedkamer en dan terug. ’n Vingernael gee twee kloppies aan sy deur. Hy tel tot by tien en laat die toilet spoel. ’n Man staan by die regterkantste van twee urinale in die hoek. Venske gaan staan links en trek sy gulp oop. Die man se linkerhand glip by Venske se baadjiesak in en druk iets daarin. “Kan ons praat?” vra hy. “Jy weet dié ontmoetings is net om inligting oor te dra. Maar hulle sê dis teen die wet om kameras in kleedkamers te installeer. Praat maar gou. Wat pla?” Venske ken Sanjay Dwarika – die Herman Botes op sy selfoon – teen dié tyd goed. Die man is vir hom nuttig maar taamlik neuroties. “Ek is bang.” “Jy is altyd bang, soos dit gewoonlik gaan met iemand met ’n vrot gewete. Waarvoor dié keer?” “Dis daardie bankstate wat ek vir jou moet kry …” “Ek dag ons het lankal ooreengekom dat dit vir jou makliker en veiliger is om dit te kry as om vir die Ontvanger en vir jou bankbase te verduidelik van jou bedrog? Maar jy mag van plan verander. Wil jy liewer tronk toe gaan?” “Ja, ek bedoel nee, maar …” Die deur gaan oop en hulle staan by die urinaal en luister hoe iemand by die

verste toilet inloop. Water spoel, en die binne- en buitedeur gaan om die beurt oop en toe. Venske gaan loer dat hulle alleen is en kom staan weer by die urinaal. “Ek sê weer vir jou: Solank ek veilig is en jy vir my die inligting kry wat ek nodig het, sal niemand van jou skelmstreke hoor nie. Dis nou genoeg daarvan.” “Ja, maar jy weet nie wat het ek daar in jou sak gesit nie. Daar is ’n ekstra stel state op die stokkie. Dis ’n rekening waarop ek afgekom het toe ek die ander vier vir jou gesoek het. Jy vra mos altyd ek moet my oë oophou vir rekenings met probleme of so. En laat ek jou sê dié een stink. O, tog! Dis een van die rykste en magtigste mense in die land. As hy hoor wat ek vir jou gegee het, is ek dood en nie net in die tronk nie.” “Hy sal dit nie by my hoor nie. Hou jy maar net jou bek.” Venske druk die spoelmeganisme en sê: “Wag vyf minute voordat jy loop. En kry beheer oor jouself.”

Daar is ’n geweerkluis in sy kantoor, opsigtelik in die hoek van die vertrek, maar Roux Venske gaan langs sy lessenaar op sy knieë af, lig die hoek van die mat op en dan ’n vloerteël. Hy druk ’n kode in en maak die deur van ’n klein ingeboude kluis oop. Daaruit haal hy die werkrekenaar. Hy klap sy Nono oop – dit is wat hy die rekenaar in sy kop noem – en skakel dit aan. Uit sy sak haal hy die geheuestokkie wat Dwarika vir hom gegee het en laat ’n reeks veiligheidsprogramme dit behoorlik deurgaan. Eers daarna klik hy dit oop. Daar is vyf dokumentikone op die skerm. Die eerste vier is gewone werk – finansiële verslae oor die sake van mense oor wie Nono bedenkinge het. Hy kry dié soort inligting op verskillende maniere by bankkontakte soos Dwarika. Hy het by elkeen van die noemenswaardige banke en in ’n reeks ander kantore minstens een so ’n kontak. Hulle is sorgvuldig oor jare opgebou. Met van hulle is hy sedert sy vorige werk bevriend. Op ander, soos Dwarika, het hy ’n houvas op grond van inligting wat hy oor hulle uitgesnuffel het. Hy beskou dit nie as afpersing nie. Die mense gee vir hom inligting en hulp. Hulle misdrywe kom in ruil daarvoor nie op die lappe nie. Meestal sou hulle in elk geval ’n kleinerige straf gekry het, en op dié manier put die staat ’n veel groter voordeel. Trouens, die staat self laat vaar die vervolging van staatsgetuies

of sluit met hulle pleitooreenkomste met ligter vonnisse in ruil vir hulle getuienis. Nogtans bly die skelms wie se sake hy namens die staat deursnuffel dikwels uit die tronk juis omdat die staat volgens die reëls moet speel om die belastingbetalers se geld te beskerm. Die hele stelsel begunstig die skurke eintlik steeds. Hy het nou die verskoning dat hy nie meer ’n staatsamptenaar is wat deur regulasies gebind word nie. Soms is dit nodig om inligting en veral bewysstukke op ander, selfs minder gewone of minder wettige maniere te bekom. Daarvoor is hy nou in ’n ideale posisie. Wat veral in sy guns tel, is dat hy nou weer vir die staat werk. Dit was een van die eerste dinge wat hom van vryskutwerk ontnugter het: dit was moeiliker om nuwe kontakte te werf en veeleisender om die oues te behou. Alles word ’n bietjie makliker wanneer ’n mens met die staat se gesag kan beding, veral wanneer jy nie self deur die reëls gebind word nie. Nie dat hy ’n ekstra sent in sy sak steek nie, allermins, en hy buit ook nie sy kontakte onnodig uit nie. Hulle weet dit, en hulle weet dat hy hulle beskerm. Om state soos dié vier in die hande te kry, is maar die begin van die proses. Wanneer hy die dokumente voor hom het, begin die werklike kragmeting: sy stadige, planmatige, geduldige kyk met forensiese X-straalvisie na wat skelm rekenmeesters en regsadviseurs hulle base help verdoesel. Hy kyk nie net na wat daar is nie, maar ook na wat nie daar is nie. Hy voel die afwagting daarvoor in sy maag. Dis soos wanneer ’n jagter die slot oopmaak en die patrone in die magasyn begin druk. Vir hom is só ’n finansiële dokument die reuk van forensiese geweerolie. Daar is geen waarborg dat hy sal tref of selfs ’n skoot sal inkry nie, maar dis die begin van die jag. Die eerste vier dokumente sal hy deeglik deurwerk en ’n advokaatbestande saak probeer opbou met al die nodige bewysstukke. Hy sal ongerymdhede daarin probeer uitwys met notas ter verduideliking. Nogtans haal baie van dié sake nooit die hof nie, baie van hulle is bloot te ingewikkeld en duur. Die staat weet hy gaan net belastinggeld mors deur sake hof toe te neem wat hy nie kan wen nie. Van die sake word buite die hof geskik, meestal deur pleitooreenkomste. Die staat kry dan yslike boetegeld, maar die skelms bly uit die tronk. In die praktyk beteken dit dat hulle maar net kan voortgaan met hul streke. Sy eie aandeel aan die proses gaan lang dae se werk verg, en daarmee sal hy

môre begin, vars en uitgerus. Die vyfde dokument is ook in Excel-formaat, maar dis bykans twee keer groter as die ander. Op die ikoon laat hy die loper huiwer. Sy nuuskierigheid kry dan die oorhand: net gou kyk wie dit is, wie se sake Dwarika so benoud gemaak het. Hy dubbelklik daarop. Die naam laat hom sy vingers agter sy kop saamvleg, agteroor sit en hard fluit.

In die venster tik hy Nono Baloyi se e-posadres in. Dis ’n Hotmail-adres en tipies van haar … nie na haar werk toe waar ’n rekenaaristrateur of ’n senior dit in die stelsel kan opspoor nie, maar na ’n privaat adres wat enigeen op enige plek op aarde gratis kan bekom, en wat volkome privaat bly solank ’n mens jou rekenaar beveilig. As sy elke boodskap wis nadat sy dit gelees het, sal niemand iets agterkom nie, al kry hulle die rekenaar in die hande. Hotmail is buitendien een van die weiniges wat wagwoorde onmiddellik kodeer. Hoeveel sulke Hotmail-adresse sou sy hê? Hy vermoed sy het verskeie selfone, dalk ’n e-posadres en selfoon vir elk van haar medewerkers … Sedert hulle ontmoeting het hy nog net enkele kere van aangesig tot aangesig met haar gepraat. Die meeste kere het sy hom laat kom vir nuwe toerusting – ’n nuwe skootrekenaar en selfoon, enkele ander stukke en die gebruiklike gesprek, sonder ’n hallo of totsiens. Daar was ook ’n paar telefoongesprekke, veral vir die oordra van nuwe e-posadresse, wat net by openbare telefone gebeur het. Verder het hulle deur Hotmail en anonieme SMS’e geskakel. Maar nou wonder hy. Hy druk die stokkie by die rekenaar se poort in en maak die inhoud oop. Die vier verslae is gereed, deeglik deurgewerk en na sy mening stewig genoeg om die regsproses mee aan die gang te sit. Hy laai al vier as aanhangsels by die anonieme en andersins leë e-posboodskap. Maar sy hand bly besluiteloos oor die ingeboude muis huiwer. En die vyfde … moet hy dit vir haar stuur of liefs nie? Uiteindelik maak hy die stokkie toe en trek dit uit. Uit sy lessenaarlaai haal hy ’n

stoflap en ’n spuitkannetjie skoonmaakgoed. Hy maak die stokkie sorgvuldig skoon en druk dit in ’n fluweelslopie. Een vir een wis hy die vier aanhangsels op die rekenaar. Hy klik op Send, verseker dat die e-pos gestuur is, en wis dit uit sy poslys en die inskrywing uit die geskiedenis van sy webbesoeke. Dan gaan sit en wag hy vir die besonderhede van die afspraak. Dit is wat hulle ooreengekom het, ’n leë boodskap beteken hy wil met haar praat.

4

Nono Baloyi se reël vir wanneer een van hulle persoonlike kontak wil maak, is ’n versigtige afspraakproses, meestal in twee fases sodat geen derde party dit maklik sal agterkom nie. Vanaand is die eerste fase ’n telefoonoproep van haar. Die oproepnommer registreer op sy foon soos gewoonlik as Onbekend. Sy sê net: “Elfuur Rosebank. Plek later.” “Goed.” Hy hoor net die dooddruksein. Hy kyk op sy foon se horlosie. ’n Kwartier se ry, miskien twintig minute, met nog tien minute vir veiligheid. Genoeg tyd vir die laaste bietjie koffie. Hy skink dit in ’n beker en gooi melk by. Teug-teug drink hy driekwart daarvan. Die laaste bietjie gooi hy in die wasbak uit en was die beker. In sy slaapkamer gaan haal hy ’n warm baadjie en in sy studeerkamer die stokkie met die vyf dokumente daarop. Hy trek sy bakkie uit, en maak seker dat die opvoudeur van die motorhuis mooi toegaan. Die alarm van sy huis en die veiligheidskameras aktiveer hy met die intik van ’n kode op sy selfoon, en ’n oomblik later registreer dit op die skerm. Hy ry links by die voorhek uit in Johannesburg se laataandverkeer in. Oudergewoonte hou hy sy oë oop. Wanneer dit lyk asof daar ’n agtervolger is, moet elkeen volgens Nono se reëls gewoon sy eie koers ry en dan maak hulle later ’n nuwe afspraak. Maar nou sien hy niks verdags nie. Naby die Rosebankkoopsentrum draai hy by ’n dwarsstraat in en hou stil. Nog ’n gebou is in die straat in aanbou. Sand, stapels plaveistene met plastiekbande om en bourommelhouers maak die ryvlak nog kleiner. Die omgewing se paaie kan lankal nie die verkeer behartig nie, want dit is as woonbuurt beplan, nie as ’n stadsentrum nie. Johannesburg laat hom dink aan ’n ryk rondloperman en sy gesin. Die middestad is te waardevol om plat te stoot, maar te verwaarloos en oninteressant om in te belê. Sandton en Rosebank, ja. Dáár kan ’n man met lood

in sy finansiële potlood belê. Daar’s aksie. Uit ondervinding weet hy die ontmoeting sal nie in die koopsentrum wees nie, dis een van Johannesburg se bedrywigstes. Daar is te veel mense en lig en veiligheidskameras. ’n Straat met woonhuise is byvoorbeeld veel veiliger, want dis moeiliker om dit te monitor. Dis onder meer onmoontlik om vooraf te weet waar jy ’n kamera kan installeer. Dis ook soveel moeiliker om só ’n ontmoeting te verfilm en soveel makliker om ’n handkamera raak te sien. ’n Spioenasiekamera sal net nuttig wees as hulle albei op die beeld verskyn. Klankopnames is byna net so moeilik en het geen betekenis solank niemand se naam genoem word nie. Dis een van die standaardvoorwaardes vir sulke afsprake, dat g’n naam genoem word nie – nog een van haar oordrewe voorsorgmaatreëls. Sy foon piep en vibreer met ’n SMS. Dis soos sy altyd skryf, alles kleinletters behalwe die eerste een wat die selfoon self ’n hoofletter maak. Arran ave south of st andrews, lees hy. Dis anderkant Oxfordweg, die een hoofaar van Rosebank. Hy wis die boodskap en ry na die nuwe adres. Dis ’n korterige straat met kenmerkende Rosebankse herehuise agter hoë mure. Die boomskaduwees is donker en wyd. Halfpad straataf aan die linkerkant staan ’n swart BMW. Hy hou sowat dertig meter daarvan stil, skakel af en klim uit. ’n Skraal figuur roer in die yl skadu van ’n eikeboom en hy loop soontoe. “Probleme met die ondersoek?” “Nee, ek het al vier klaar.” “Hoekom het jy dit nie net ge-e-pos nie?” “Ek sou, maar ek het op ’n vyfde geval afgekom wat my pla. Ek bedoel ’n buitengewoon bekende mens is betrokke.” Sy oë begin gewoond raak aan die donkerte. Sy het ’n lang donker jas en ’n langbroek aan. Selfs met tien sentimeter se hakke onder haar skerppuntskoene kom die kroontjie van die rytjies hare om haar kop kwalik by sy ken. Haar hare laat hom nou dink aan ’n tradisionele koningshut van die Temboes van wie sy inderdaad afstam. Hy wonder soos tevore wat dit kos om só te lyk.

“Wie is dit?” “Vincent Mabena.” Sy bly lank stil en kyk eenkant toe. “Die mynmagnaat? Ek sou dink hy verdien genoeg om nie met BTW-eise te probeer verneuk nie.” “Dis die ding. Hy verneuk nie, hy word verneuk, lyk dit my. Met byna sewentien miljoen die afgelope een en dertig maande.” “Wat het dit met my te doen, is dit staatsgeld?” “Nee, maar jy stel belang in afwykings in mense se geldsake. In die soektog na die ander vier se sake het ek terloops hierop afgekom. Ek het gedink dis net ’n kwessie van tyd voordat groot afwykings in belangrike mense se privaat geld ook die staat se probleem word …” Sy kyk lang sekondes in die leë straat af. “Dis goed dat jy my vertel het. Ek neem kennis. Maar dis nie nou die staat se probleem nie en gevolglik ook nie myne nie. Los Mabena nou uit.” “Ek wonder dan of jy hom nie stilletjies kan vertel …” “Kom ek vertel jóú liewer stilletjies.” Sy gee ’n halwe tree nader en beduie met die voorvinger. Haar nael pik-pik in sy rigting soos ’n elegante slang, blink en lank en wit in die straatlig. “Ek is tevrede met die werk wat jy vir die staat doen. Dis deeglik, en jy is betyds en diskreet. Maar laat ek ook sê: Jy is ’n buitestander, een van die … Hoe moet ek dit stel? Een van die ánder. Jy weet nie wie laat die wiele draai in die nuwe bedeling nie, en jy weet nie watter wiele draai saam nie. Moet ook nie probeer agterkom nie, want dit kan net tot jou nadeel wees, en jy kan niks daaraan verander nie. En as jy ooit weer hieroor wil praat, dié gesprek het nooit plaasgevind nie.” Hy haal die geheuestokkie uit sy sak en hou dit na haar uit. “Goed dan. Hier is die verslae, jy kan net die Mabena-ene wis.” “Nee, wis hom self. E-pos vir my die res.” Sy draai om en loop weg. Hy klim in die Isuzu en kyk hoe Nono Baloyi by die dwarsstraat links wegdraai. Hý draai regs, kyk gereeld in die tru- en kantspieëls, maar merk geen agtervolger

nie. Dit het tweede natuur geword sedert hy vir me. Baloyi begin werk het.

Terug in sy studeerkamer haal Roux die rekenaar uit en tik weer Nono se eposadres in. Hy druk die geheuestokkie in en laai die eerste vier aanhangsels. Die e-pos raak onmiddellik versend, en hy wis wéér die spore van die versending op die rekenaar. Die vyfde dokument dra hy op ’n ongebruikte geheuestokkie oor, en wis die oorspronklike. Hy trek dit uit sy rekenaar en breek dit fyn met ’n snytang. In die sitkamer skink hy vir hom ’n soeterige sjerrie, skakel die ligte af en gaan staan by die skuifdeur. ’n Sirene loei en ver op die snelweg sien hy ’n rooi lig wink. Soos ná feitlik elke ontmoeting met Nono Baloyi wonder hy oor dieselfde vraag: Hoe werk die kultuur van die nuwe elite? Die oue met sy kripvreters en hulle rugstekery het hy geken én verag. Die vraag het destyds nie eens by hom opgekom of hy kans gesien het vir ’n nuwe bedeling nie. Vir hom was die oue die morele klipmuur waarteen sy loopbaan hom te pletter geloop het. Só kon hy nie bly werk nie. En eerlikwaar, hy het nooit eens gewonder waarvan hy sou bestaan nie. Hy moes net wég. Dis al wat hom sou loskry van mense wat elke dag ’n bietjie meer simbolies geword het van wat skort met die samelewing en met homself. Hulle het hom laat besef sý enigste bestaansreg is om te werk sodat hulle kan loodswaai. Hy moes weer gaan soek na wat hy werd kan wees, anders moet hy aanvaar hy beteken niks. Hy moes ook tyd kry om die ding klaar te ontrafel wat soos ’n kraaines in vislyn aan sy binnegoed hang; sodat hy uiteindelik die verlede kan afgooi en vorentoe kan kyk. Of in die verlede iets kry wat die moeite werd is. Hy weet nie, maar vastigheid moes hy kry. Daarom het hy die pakket aanvaar wat die staat aangebied het, sy huis afbetaal en die oorblywende sommetjie belê. En skaars energie gehad om van die bed af te val. Uitbranding, het die dokter vir hom gesê. Dit was soos in sy eerste werk destyds in die Polisie. Jare se geswoeg, lewensgevaar, bevelvoerders en kollegas se gemors opvreet. Werk, werk, werk. Nauurs studeer, eers vir die polisie-eksamens, later vir sy B.Com.-graad.

Uiteindelik die oorplasing Forsensies toe. Om vooruit te kom, hy en sy vrou. Om die bevelvoerders se erkenning te kry. Dat hy kon sê: Hier is die hardegat Venske. Hy het nie pelle nodig om te wys hy het wat die Mag vereis nie. Sy werk doen die praatwerk. Hy het nooit nee gesê vir werk nie. Hy het nooit verskonings uitgedink nie. Sy werk was altyd betyds. Almal het geweet hy is ’n staatmaker. Maar elke bevordering was ’n bietjie laat, later as dié van die manne wat eerder gekuier as gewerk het; teësinniger toegestaan as dié s’n wat vir die offisiere gunsies bewys en goedjies aangery het. Een mooi dag het hy lank genoeg gaan stilsit om die karton–omhulsel van sy werklewe oop te maak. Binne was daar niks: geen erkenning nie, geen bevrediging nie. Alles, alles, alles het hy gegee vir niks, niks, niks. En met sy gee-gee het hy ook nog die bietjie verloor wat in sy persoonlike lewe gegroei het. Hy aanvaar die nuwe bedeling is maar soos die oue. Waar mense saam werk, sal party hulleself altyd op ander maniere as deur harde werk probeer bevoordeel. Party is nou maar gemaak vir werk, ander gebruik elke beskikbare minuut om werk te probeer ontduik, al is dit soms gouer en makliker om tog maar die werk te doen. En hier sit hy nou met die bestaan wat hy op sý voorwaardes geskep het; maai hy wat hy gesaai het. In die begin was dit ’n stryd om genoeg vryskutwerk te kry vir kos op die tafel. Hy kon dit net eenvoudig nie bekostig om aan iets anders te dink nie. Dit het lank gevat voordat hy ’n soort ritme ontwikkel het. Of dalk het hy net gewoond geraak aan die onsekerhede. Toe begin die goed binne hom weer kriewel. Saans het hy by sy lessenaar gaan sit met al die fotoalbums en sy pa se ou papiere. Hy wou sy pa en ma voor die lessenaar laat sit het om hulle te vra: Wie is dié mense op die foto’s? Wat was die geleentheid? Was hulle gelukmense of wroegmense? Wat was hulle invloed op ons lewe, my lewe? En Oupa? Watter soort mens was hy … voor die ding skeefgeloop het? Sy pa se papiere was soos ’n spul leë briefhoofde: eg, maar nie een het die antwoorde verskaf wat hy gesoek het nie. Boonop was daar nog altyd min tyd en

geld vir die soektog. Deesdae vorder dit ’n bietjie, want hy het geld, maar sy kontrakwerk hou hom besig. Partykeer kom hy in die albums af op foto’s van Dorothea. Of van hulle twee saam. Soms die troufoto’s. Dan maak hy die album vinnig toe en staan op. Hy bly alleen in dié sogenaamde Toskaanse skepping in Randburg met sy oopplan-leefvertrek en sy twee badkamers en met presies net soveel persoonlikheid as die twintig aan weerskante van hom of dié in die twintig komplekse rondom syne. Dis sy groot bate, nader aan goed as aan sleg. Solank sy twee palmbome elke jaar ’n bietjie groter word en hy die kikoejoe doodspuit wat deur die plaveisel groei en gereeld verf, sal die waarde daarvan bly groei binne die perke van die omgewing en die omvang van enige verbeterings. Miskien kan hy eendag ’n plaspoeletjie en ’n grasdaklapa met gasbraaier in die agtertuintjie indruk … as hy die bleek cliché van sy bestaan nog duideliker wil uitleef. Dalk – wie weet? – kan dié blyplek eendag vir hom ’n huis word, ’n tuiste eerder as ’n verwyt dat hy gehelp het om nog ’n klip-en-grasrantjie met ’n skaflike uitsig noordwaarts onder die beton en die plaveisel van sogenaamde vooruitgang te begrawe. Intussen is sy bestaan omtrent so kleurloos soos sy blyplek. Die besef skud hom ietwat hier waar hy deur die skuifdeur na die liggies van ander mense se bestaan staan en kyk. Maar ná ’n minuut of wat raak hy minder ongemaklik by die gedagte. Eintlik is dit min of meer wat hy van dié fase van sy lewe wil hê. Dit bied hom die tyd en die geleentheid om te sien of hy weer aan iets of iemand wil vasgroei. Dis terapietyd, ’n herstelfase. Daar was genoeg drama. Hy soek ’n slag kalm vaarwater. Ander mense kan golwe maak as hulle so graag seesiek wil word. Mense soos Nono Baloyi. En noudat hy aan háár dink: Hoekom het sy die afspraak vanaand vir elfuur gemaak? Wie maak buitendien ’n werkafspraak vir elfuur op ’n Maandagaand? Het sy dalk ’n ander afspraak in die omgewing gehad en syne sommer daarna ingepas? Is dit haar veiligheidsbewustheid? Of werk sy meestal so laat nog? En dit in Johannesburg – sy werk tog seker in Pretoria? Of bly sy in Johannesburg? Sy is ooglopend bekwaam en toegewyd. Buitendien is dit politieke logika dat sy haar werk het danksy die invloedrykes. Sy is seker nie noodwendig in die spogpos ontplooi soos soveel ander nie, maar vir haar aanstelling was ’n vorm

van rugsteun of ten minste instemming van die groot besluitnemers tog sekerlik ’n vereiste. Hoekom dan die vreeslike voorsorgmaatreëls? Is sy maar net neuroties? Of is dit die gevolg van politieke faksievorming? Hoe werk die faksies? Is sy dalk in ’n swakker een, chronies bang dat die sterk faksie haar sal uitskuif? Spioeneer die faksies dan op mekaar? Hy het als oor haar gelees wat hy kon opspoor. Sy kom uit wat tradisioneel ’n minder belangrike hut van ’n koninklike Oos-Kaapse familie was. Haar pa het vroeg by die Struggle betrokke geraak en toe uitgewyk buiteland toe, eers na Zambië, toe Europa. Sy was in Engeland op skool, en het uiteindelik in die VSA in die ekonomie en politieke wetenskap gestudeer. Haar meestersgraad het sy met lof behaal, aan Harvard nogal. Bykans ’n halfmiljoen rand per jaar kos daai universiteit … ás jy toelating kan kry. ’n Oomblik probeer hy hom in haar posisie indink. Sy is sekerlik grootgemaak in ’n klimaat van hartstogtelike, selfs radikale Afrikanasionalisme. Tog het haar opleiding, dalk selfs haar opvoeding, sekerlik van haar in uitkyk en lewensbenadering ’n Westerling gemaak. Haar aksent verklap iets daarvan. En hier werk sy weer in ’n Afrikakultuur. Hoe versoenbaar is die twee? Moet sy van vanmôre tot vanaand die een lewensbenadering volg om haar werk gedoen te kry en dan aan die ander lippediens bewys om te verseker dat sy die werk behou? Dié twee pole kan tog onmoontlik weggesteek word. Of dalk ry die nuwe elite só op die golf van wêreldburgerskap dat hulle gewoon voorgee dat sulke outydse oorweginkies nie bestaan nie. Hy sal ook nie verbaas wees as haar base bedreig voel deur haar kwalifikasies en sefversekerdheid nie. Hoe hanteer hulle in elk geval die seksuele uitdaging wat sy verteenwoordig, die te-hel-met-jou-ongeërgdheid wat so eie is aan ’n ontwikkelde, gedugte vrou? Dit maak nou nie saak in watter kultuur nie, maar só ’n vrou sal vir die meeste mans ’n uitdaging wees. Tog kon hy nêrens iets opspoor oor ’n huwelik of ander verhouding nie. En haar reaksie op Vincent Mabena? Dit kan hy nie lekker kleinkry nie. Hy het dit spontaan onder haar aandag gebring sonder om juis te wonder wat sy daaraan gaan doen. Wat presies het hy van haar verwag? Het sy logies gereageer? Sy is skerpsinnig en bekwaam … en versigtig. Hoe sou hy in haar posisie opgetree het? Hy het eerlik nie ’n antwoord op een van sy eie vrae nie. Hy weet te min van

haar. Belangriker: Hy weet nie wat die antwoord is op die vraag wat hy nog nie gevra het nie. Dis die vraag oor wat hý gaan doen met die inligting oor Mabena se verdwene miljoene. Stilbly? Hy dink ’n rukkie daaroor, en besef dan dit is inderdaad die eerste vraag. Die volgende is: Hoekom hom daarmee bemoei? Die maklike antwoord is: Dis mos nie my geld óf my verantwoordelikheid nie. Maar hy het geleer reg en verkeerd het nie maklike antwoorde nie, net eerlikes. Hy het dit op die harde manier geleer. Met ’n sug stop hy die gedagtes in sy agterkop in en loop terug studeerkamer toe. Hy gaan sit en trek die tweede laai links oop. Die laai met die legger met sy pa se papiere. Bo-op lê die afdruk van ’n vorm wat hy in die boedellegger in die staatsargief raakgeloop het.

STERFKENNIS (Kragtens artikel 7 van die Boedelwet, 1965) 1. Van van oorledene

Venske

2. Voorname

Hermanus Lucas Johannes

3. Persoonsnommer

61/404729

4. Ras

Blank

Een vir een lees hy die ou bekende besonderhede. Punt 18 lui: Volle name van kinders van elke huwelik (vermeld of meerderjarig of minderjarig, vooroorlede en, in laasgenoemde geval, of hulle nakomelinge nagelaat het en, indien wel, die volle name van sodanige nakomelinge). Op die stippellyn staan in sy ma se handskrif: Roux Venske, minderjarig, en sy geboortedatum. Onderaan is haar handtekening en daaronder in ’n ander handskrif: Nagelate eggenote. Teenwoordig by Sterfplek.

5

Toe hy wakker word, weet Roux hy moet iets doen oor Vincent Mabena se geld. Nono Baloyi wil wel niks daarmee uit te waai hê nie, en het besluit sy doen niks daaraan nie; maar ja, vir hom is dit nie so maklik nie. Hy swaai se bene van die bed af, sit ’n ruk koponderstebo met sy elmboë op sy knieë. Iets van gisteraand se leeswerk voordat hy kom inkruip het, kriewel in sy kop, maar sy gedagtes kry nie behoorlik vatplek daaraan nie. Dan staan hy vinnig op. Vir hom is daar nie ’n maklike uitweg uit ’n verkeerde ding nie. Nou moet hy besluit hoe, waar en met wie hy oor die Mabena-ding gaan praat. Met ’n tweede beker koffie ná sy graankos loop hy studeerkamer toe. Sy selfoon piep in sy hempsak. SMS. Dis van een van sy kontakte, ook onder ’n skuilnaam: Afgetrede privaat sekretaris van adjunkminister bly in aftreeoord in Linden. Wouter Pieterse, nommer 511-6153. Wouter Pieterse? Hy onthou die naam nie. Gisteraand se gespook met sy pa se papiere is nou soos ’n te warm sluk koffie in sy bors. Hy glo nie sy pa-hulle het ooit oor dié man gepraat nie. Hoekom sou hulle ook? Hulle verbintenis met die adjunkminister was op ’n ander vlak en deur ander kanale. Belangrike mense hou graag hul bedrywighede afsonderlik, elk met eie skakelkanaal. Hy bel die nommer en maak ’n afspraak vir kwart oor twee. Nadat hy afgelui het, sit hy ’n ruk by sy lessenaar in gedagtes versonke. Mabena se sake werk seker ook so, dink hy. Dis dus logies dat hy wat Roux is eers met die magnaat self moet praat, en daarvoor moet hy die regte kanaal kry. Die regte kanaal … Hy weet uit ervaring hoe ingewikkelder die probleem, hoe eenvoudiger moet ’n mens dit benader. Daarom slaan hy die Johannesburgse telefoongids oop. Daar is elf Mabenas, maar nie een met voorletters wat Mlungisi Vincent kan verteenwoordig, of wat naastenby in die soort voorstad bly wat ’n dollarmiljardêr sal kies nie. Daar is wel ’n inskrywing vir die hoofkantoor van New Dimension Minerals and Mining, die maatskappy waarmee Mabena die grootste deel van sy fortuin bymekaargemaak het.

Sal hy gewoon Sandton toe ry en ’n afspraak met Mabena probeer kry? Dadelik skud hy sy kop. By sy kantoor loop jy jou in ’n falanks persoonlike assistente vas. By ván hulle sal hy kan verbykom met ’n redenasie soos: Ek het dokumentêre bewyse dat iemand groot geld by hom steel; dis vertroulik en dus belangrik dat ek met hom self praat. Maar uiteindelik sal hy teenoor een van die senior mense met die sak patats vorendag moet kom, genoeg moet vertel voordat hy met Mabena self mag praat. En dan weet hulle presies wie hy is, want daardie assistent sal eers deeglik vasstel wie die vreemdeling is wat met sy baas wil praat. Die waarskynlikste is dat hy vir die een of ander swendelaar aangesien sal word wat ’n paar rand uit die Mabena-geldboom probeer skud. Buitendien sal die assistent die bewyse wil sien, wat weer die bank en dalk selfs Sanjay Dwarika in die gedrang kan bring. Nee wat, eerder ’n ander kanaal. Op ’n ander manier persoonlike kontak probeer maak, verkieslik by die man se huis. Of dalk by ’n klub. Wat speel hy? Gholf? Kaart? Perde? Roux slaan sy rekenaar oop en klik op die internet-soekenjin. In die venstertjie tik hy Vincent Mabena mining magnate, en druk die soekknoppie. Sekondes later sit hy met 1 488 resultate op die skerm. Een van die eerste inskrywings beloof: We have found Phone, Address, Age and More. Maar dis ’n tipiese internet-windeier wanneer ’n mens daarop klik: Problem loading page. Hy twyfel in elk geval of Mabena se huisadres op die web sal wees. Die volgende inskrywings is ook tipies: ’n advertensie of twee met die doel om die soeker se naam en adres te bekom. Daarop volg Wikipedia se biografie van Mabena, en dan die finansiële profiele deur onder meer Forbes en Bloomberg. Hy lees die man het onmiddellik ná skool by die vryheidstryd betrokke geraak, onder meer in die ANC-opleidingskamp Quatro in Angola. ’n Ander profiel meld selfs: Sexual orientation – straight. Hoe de duiwel weet hulle dit? Raaiwerk of binne-inligting? Interessant is sy geraamde netto bates. Dit wissel van 2,5 tot 3,4 miljard dollar, sê nou maar 24 miljard rand. Daarby is die opmerking dat die man se bates die afgelope jaar met sowat R500 miljoen afgeneem het weens die daling van die edelmetaalpryse (en ’n bloedsuier in sy bankrekening, dink Venske). Die inskrywing meld dat Mabena een van die sowat 1 200 dollarmiljardêrs en een van die halfdosyn rykste swart mense op aarde is.

Hy besit ’n sokkerklub, maar daar is geen verwysing na ander klubbelange nie. Doodloopstraat. Venske wis die geskiedenis van sy soektog uit en skakel die rekenaar af. Daar moet ’n makliker manier wees om die inligting te bekom. Dwarika. Hy lig sy selfoon.

Wouter Pieterse lyk vir Roux soos ’n tipiese afgetrede senior staatsamptenaar. Hy het ’n groenerige sportbaadjie en das aan oor ’n roomkleurige oortrektrui. Sy leerskoene is bruin en blink van gereelde waks. Die soort wat elke dag ’n baadjie en das dra, dink Roux, en ewe gewoond is om gemeneer te word. Nou goed, as dit die manier is om inligting uit hom te kry … Roux bly op die bont sitkamermat staan totdat hy genooi word om te sit. Die plek ruik na meubelpolitoer. Die paadjie in die skraal man se hare lyk asof hy dit met ’n liniaal getrek het, merk Roux op toe Pieterse met die linkerhand beduie na ’n rusbank met riempiese in die rugleuning en bruin kussings op die sitplekke. “Sit gerus, meneer Venske. Waarmee kan ek help?” “Dankie, meneer Pieterse. Ek wil net sê baie dankie vir die tyd, want ek besef u is ’n besige man.” “Ag, ek glo dis nodig dat ’n mens besig bly, maar ek is darem nie meer so bedrywig in my aftrede nie.” “Dankie, maar ek sal dadelik by die punt kom. My pa het lank vir u destydse adjunkminister Roets plase naby Vryburg bestuur. Hy het daarna deur meneer Roets se toedoen self ’n plaas gekoop en dit later verloor. Ek is nie seker of dit ook deur meneer Roets se toedoen was nie. Ek probeer agterkom hoe dit gebeur het, want my pa is kort daarna dood. My ma ook later.” Pieterse stoot sy ken die lug in asof hy sy gorrelpyp wil strek. Hy kug voordat hy sê: “U weet meneer Roets is self al jare dood?” Sy hande lyk heel ontspanne op sy skoot. Sy vingers skraal, die trouring effens te groot.

“Ek weet,” sê Roux, besef dan dat dit dalk ietwat uitdagend oorgekom het en herhaal sagter: “Ek weet … anders het ek met hom self gaan praat. Dit sou dinge baie makliker gemaak het. Nou kom ek uit die bloute hier aan en vra allerhande vrae. U ken my nie en u weet nie of ek u probeer manipuleer of die inligting wil misbruik nie. Ek weet nie hoe om die ding te benader behalwe om eerlik te wees nie.” Die skraal man glimlag, maar formeel, afstandelik. “Eerlik is mooi, daarom gebruik die meeste swendelaars dit altyd as ’n aanslag.” Roux sit vorentoe op die bank, hy kan nie toelaat dat sy irritasie sy oogmerke beduiwel nie. “Ek het nie oor myself kom praat nie,” sê hy dan en kyk af na sy hande, “maar laat ek tog sê ek het ná my ouers se dood ’n polisieman geword en later in finansiële forensiese werk gespesialiseer.” Hy kyk nou weer reguit na Pieterse, maar sorg dat sy blik mild bly, sy stem gematig. “Nou het ek my eie praktyk en ek werk meestal vir die staat. Maar my besoek vandag het niks met die staat of met forensiese werk te doen nie. Ek soek agtergrond ter wille van begrip. Vir my eie gemoedsrus, nie omdat ek regsoptrede of iets met die inligting beoog nie. Nie dat ek dink dis nog moontlik nie. Meneer Roets is tog lankal dood. Ek het ook geen kinders wat ek probeer bevoordeel nie. Met ander woorde, ek vra dat u my so reguit moontlik antwoord. Ek onderneem dat ons gesprek vertroulik bly.” Pieterse sit hom ’n rukkie stil en aankyk, rek weer ’n slag sy gorrelpyp, staan dan op. “Dalk moet ek vir ons tee vra terwyl ek oor die saak dink. Of verkies jy koffie?” “Tee sal lekker wees, dankie.” Dis die veilige uitweg van ’n koffiesnob, en Roux het geantworod sonder om daaroor te dink. Filterkoffiemense sal altyd sê watse koffie hulle aanbied; ander mense bedoel met koffie meestal kitskoffie, en enigiets is beter as kitskoffie. Pieterse kom ná ’n rukkie terug met ’n houtskinkbord met koppies, ’n melkbeker en ’n suikerpot met ’n roosontwerp. Roux staan op, bied aan om die skinkbord te vat, soos sy ma hom geleer het. “Nee, kry jy.” Roux sê dankie, en gooi melk by die bitter tee.

Die ouer man vra hom uit na mense saam met en onder wie se bevel hy in die polisie gewerk het. Roux verskaf die name geredelik, die man se belangstelling is seker ’n goeie teken. En ná die tee word die vermoede bevestig: Pieterse kom met ’n draai terug na die onderwerp. “Jy sê jy soek gemoedsrus?” “Meneer Pieterse, ek weet nie of ander mense ook so is nie. Maar ek is op die ouderdom waarop ek begin wonder oor dinge, veral oor faktore wat my gevorm het, my gemaak het wie en wat ek is.” ’n Oomblik lank dink Roux daaraan dat die gesprek op ’n emosionele ontboeseming afstuur, en hy kyk weer af na sy hande, vermy Pieterse se oë. “Dié ding van die plaas was een van die belangrike faktore in my ouers se lewe, en natuurlik ook myne. Maar daar is niemand oor vir wie ek kan vra hoe dit gebeur het nie. My polisieagtergrond laat my vermoed dit is waarskynlik maar ’n gewone ou storietjie van mense wat iets wou gehad het wat hulle nie kon bekostig nie, of iets wat aan iemand anders behoort het. Maar dit raak buite verhouding groot oor ek nie weet wat gebeur het nie. Glo my, dit raak eensaam in argiewe, en daar is baie inligting … behalwe dié wat ’n mens soek.” Pieterse vee denkbeeldige krummels van sy broekspype af. Sy antwoord is bondig maar nie onsimpatiek nie. “Watter inligting soek jy?” “Vertel my van die adjunkminister. Hy het ’n bynaam gehad, nè? Slim Wynand Roets. Was hy slim of was hy skelm?” “Ja-nee, kyk, slim was hy bepaald.” Pieterse gee ’n skewe laggie en kyk Roux van onder sy wenkbroue aan. “Maar al het hy ’n reputasie gehad, gaan ek hom of niemand anders ’n skelm noem tensy ek dit kan bewys nie. Natuurlik het ek hom nie van jongs af geken nie. Ek praat maar wat ek self gesien en gehoor het. Kyk, hy het arm grootgeword, in Klerksdorp se wêreld. Vakansies het hy in die goudmyn by Hartbeesfontein gewerk en só is hy deur die universiteit, prokureur geword. Ek onthou hierdie dinge, want jy moet weet ons het lank saamgewerk. Mekaar uiteraard goed geken. As student het hy ’n Welthagenmeisie ontmoet, dogter van een van Lichtenburg se legendariese mielieboere. Hulle sê mos Vryburg is die Texas van Suid-Afrika. Maar Vryburg is ’n vulletjie teen Lichtenburg. Haar pa het net die vier dogters gehad en ’n norring plase met duisende hektaar onder mielies, en ’n sinkskuur vol trekkers. Ja, en jy weet mos hoe dit gaan. Geen voornemende skoonseun het hom tevrede gestel nie, ook nie Wynand Roets nie.”

Roux is glad nie seker waarheen hierdie relaas lei nie. Veiligheidshalwe vra hy: “Maar hy het hulle tog toegelaat om te trou?” “Eers moes hy self ’n plaas koop. Kyk, ek vermoed hy het sy reputasie al as prokureur gekry toe hy die deposito op die eerste plaas bymekaargemaak het, altyd aan die gang, altyd besig met iets. Ek raai ook dat hy altyd nog homself aan ’t bewys was by die ryk Welthagens, sy skoonmense. Ek sê dit nou maar vir jou, maar dit beteken nog nie hy was skelm nie, moet my nie verkeerd verstaan nie. Toe ek sy privaat sekretaris geword het, moes ek alewig om hom vure doodslaan. Die meeste van daardie vure het van sy vrou af gekom. Katie was haar naam. Mooi vrou met rooierige hare, maar nooit tevrede nie. Net sy mog nee sê vir iets. Hy moes altyd net sê ja skat, goed skat. En dan uitpeul voor.” “Is dit hoekom hy politiek toe is?” “Jy bedoel oor sy vrou?” Roux knik. “Ja, die status-ding, vermoed ek. Die parlement het hom status gegee by sy skoonfamilie. In die hoë politiek kry ’n mens ook nuttige inligting as jy van die ondernemersoort is.” Daar kom dit nou, dink Roux. “Inligting soos?” “Kyk, in die destydse Suid-Afrika sou ’n senior politikus wat sy posisie misbruik het, nie lank gehou het nie. Daar is toe taamlik gestaan op etiek in die politiek. Anders as … ja, maar kom ons los dit nou eers. Wat ek eintlik sê, is dat van wat ek so by die skemerkelkies gehoor het, jy weet, ’n mens tel mos sekere goed op, nou ja dit het vir party mense verder gegaan as bloot om eerste te hoor van ’n winskoop wat hulle later teen ’n groot wins kon verkoop. Daar is gefluister dat onskuldige mense gebruik is.” “Gebruik? Op watter manier?” “Kyk, verstaan my mooi, ek het geen bewys van enigiets onbehoorliks nie. Geen.” Roux lig sy hand paaiend. “Ek aanvaar dit. Heeltemal. Maar hoe sou onskuldige mense gebruik kon word?”

Pieterse kyk na ’n muurrak waarop geraamde swart-en-wit foto’s en sertifikate uitgestal is. “Kyk, ek praat nou nie van meneer Roets of enigiemand by die naam nie. Jy wil weet van jou pa en die plase wat hy vir meneer Roux bestuur het …” “Eintlik van sy eie plaas wat hy verloor het …” “Goed, goed …” Pieterse stoot sy ken uit, krap aan sy keel. “Ek sê jou wat, kom ons gesels nou maar sommer in die algemeen oor goedjies wat ek destyds gehoor het. En kom ons noem die betrokkene maar ’n ondernemer, net vir die doeleindes van ons gesprek. Blykbaar sou so ’n ondernemer, sodra hy van iets te hore gekom het, mense begin manipuleer om sê nou maar opsies of grond of aandele te koop. Jy verstaan wat ek bedoel? Dit sou dan nuttig gewees het as die uitgesoekte kopers nie van slaggate geweet het nie. Slaggate waarvan die ondernemer baie goed bewus was. Dan sou ’n mens dinge so kon plooi dat die niksvermoedende koper in die moeilikheid raak en noodgedwonge teen ’n appel en ’n ei moet verkoop. Iemand kon dan inklim en koop, miskien deur ’n middelman. Jy verstaan wat ek bedoel?” ’n Rukkie is daar stilte in die bedompige sitkamertjie met sy binnegordyne en toe vensters en meubelpolitoer. Roux versit effens voordat hy praat: “Maar meneer Roets se sake het begin skeefloop?” “Kyk, in daardie stadium het ek versit na ’n ander ministerie toe, want … in die staatsdiens maak jou werkomgewing jou loopbaan soms kwesbaar. Anderkant het ek gehoor sy doen en late het die staatspresident laat besluit om hom uit te skuif na ’n ambassadeurspos in Paraguay. Ek vermoed dit het vir hom op die slegste moontlike tyd gekom, want hy het baie ysters in baie vure gehad en min los kapitaal. Ja, dit was ’n lelike ding …” Pieterse vee weer sy broekspype skoon. “Die ding het so geloop. Voordat dit amptelik gebeur het, die ambassadeurs-pos, het meneer Roux een Vrydagaand terug plaas toe gery nadat hy die hoofspreker was op die een of ander openbare vergadering, dit was in die skoolsaal op Kuruman, dit weet ek. En toe gebeur dit. Sy kar beland voor ’n trein en hy en sy motorbestuurder is op slag dood. Net so. En jy weet, hy was tegnies insolvent, want hy het soveel geleen vir sy transaksies op sy vaste eiendom dat daar nie geld was om sy verpligtinge na te kom nie.” Pieterse vra dan of Roux nog tee wil hê, die teken dat sy relaas verby is. Dit is die storie, dink Roux. Hy vra nog ’n vraag of twee, onbenullige vrae, sê dan dankie vir die tyd wat Wouter Pieterse aan hom afgestaan het en groet.

Naby die aftreeoord hou Roux eers in die winteryl koelte van ’n jakaranda stil en probeer sy pa en die adjunkminister pas in die rolle wat hulle in Pieterse se verhaal gehad het. Pieterse het nie gelieg nie, dink hy. Hy het my genoegsaam vertrou. Dat hy dit in veralgemenings toegedraai het, is maar voorsorg. Sy praat was nou maar die manier van iemand wat in ’n kwesbare omgewing geleer oorleef het deur altyd diskreet te praat, wat altyd daarvan bewus was dat die gesprek dalk opgeneem word. Die beeld van Wynand Roets is dof en eendimensioneel in Roux se kop: ’n blinkstefaans met ’n groot kar en ’n bestuurder, selfversekerd in sy duur pak en glansende skoene. Kinders het destyds nie naby sulke mense rondgedrentel nie. En sy pa? Beginselvas sekerlik, maar waarskynlik goedgelowig, kwesbaar teen ’n manipuleerder. ’n Maklike teiken? Dis moeilik om dit te erken, maar ja, vir ’n deurtrapte swendelaar waarskynlik redelik maklik, veral een met die aansien van ’n adjunkminister-prokureur.

Laatmiddag kry Roux Dwarika se antwoord. Die bank het van Vincent Mabena net ’n pos- en werkadres, ’n telefoonnommer by die werk en ’n selfoonnommer. Ja, hy weet volgens die Bankwet moet die bank gereeld ’n amptelike dokument soos ’n munisipale rekening kry wat bewys dat die woonadres eg is, maar dit is gewoon nie in die legger nie. Daar staan net dis ingedien. Die werknommer se laaste vier syfers is anders as New Dimension se nommer in die telefoongids. Dit is dalk net sy regstreekse bylyn – onwaarskynlik maar ’n probeerslag werd. Hy vat sy sleutels en loop voordeur toe. Van ’n openbare telefoon af skakel hy die nommer en hou die mondstuk met sy hand toe. Ná die tweede lui antwoord ’n vrou: “Meneer Mabena se kantoor.” Hy hou sy hand oor die mondstuk. “Meneer Mabena se kantoor.” Twee sekondes is daar hoflike stilte, dan: “Jammer, dit klink my daar is fout met u telefoon. Probeer asseblief van ’n ander telefoon af bel.” Klik.

Halfnege die aand bel hy die selfoonnommer van ’n ander openbare foon af. Feitlik onmiddellik reageer die stempos met ’n manstem: “Dit is die selfoon van meneer Vincent Mabena. Laat asseblief ’n boodskap met u naam, telefoonnommer en die rede waarom u bel. Ons sal terugbel indien nodig.” Venske sit die gehoorstuk neer. Nog ’n doodloopstraat, en ’n slim een. Die stem is nie Mabena s’n nie. Dis ’n professionele stem, een wat hy meen hy eintlik behoort te kan eien. Hy twyfel ook dat Mabena die foon afgeskakel het terwyl hy met ’n glasie twintigjaaroud by sy elmboog die stapels geld sit en tel wat hy die dag gemaak het. Dis ’n gewone rykmensmanier, ’n keerwal. Hoe meer hy daaroor dink, hoe logieser lyk dit dat die selfoon gehou word deur ’n assistent eerder as Mabena self. Die foon se antwoorddiens sal permanent aan wees. Die assistent kan dan die boodskap dadelik beoordeel, en sal waarskynlik eerder self terugbel as daar hoegenaamd geantwoord moet word. As dit werklik nie anders kan nie, sal die assistent die baas by ’n ander nommer bel. Mense haal nie Forbes se lys van die 1 200 rykstes deur hulle van inligting af te sny nie … en niemand bly só een se assistent deur die baas oor elke onbenulligheid saans by die huis te pla nie. Nee, daar moet ’n ander manier wees.

6

Kwart oor twee hurk Roux by die traliedeur na die kelder van ’n outydse woonstelgebou en trek die wolmus laag oor sy kop dat net sy oë deur die opening wys. Al veiligheidswag is, soos hy vooraf vasgestel het, in die voorportaal. Maar hy wag geduldig, sy aandag soos radar ingestel op enigiets wat roer. Die enigste geluid is die verkeer op die M1 waar die slagaar van teer en beton onder Parktown se rant duskant die Oppenheimers verbyloop en teen Houghton links wegswenk noorde toe, Pretoria toe. Dis die deurpad wat nooit slaap nie. Killarney self lê duskant en dut in die lig van ’n skyfie maan en rye helder woonstelfasades. Anders as Hillbrow en ander woonstelvoorstede het Killarney in ’n groot mate die omwenteling vrygespring wat Johannesburg die afgelope paar dekades ondergaan het. Baie van die stad se ou herehuise, veral naby die koopsentra, het jare gelede al vir ’n enkele gesin te duur geword om te onderhou en is in sakepersele en veral kantoorgeboue omskep. Aan die noordekant, veral in Rosebank, het daar mettertyd ’n nuwe soort satelliet-middestad begin groei namate die ou Johannesburgse middestad vir die sakemense, die stadsvaders en die polisie onmoontliker geword het om te beheer. Nog nuwe kantore en ambassades het gevolg op die bou van die nuwe Rosebankse Gautreinstasie. Dit het die gebied gekoppel aan die ander groei-organe: Sandton, Pretoria en die lughawe. Só ’n middestadjie-binne-’n-middestad beteken baie mense moet daar naby blyplek kry. Daarvoor is Killarney goed. Sy woonstelle is nie beginnersblyplekke met een slaapkamer soos in van die ander voorstede nie. Dis ou woonstelle, ruim soos huise, gebou vir mense met geld en ’n weersin in grasperke en blaarharke. Dié resep was ook na mense van die volgende geslag se sin, en die meeste van die geboue het waardevol gebly. Feitlik almal is opgeknap of ten minste goed in stand gehou. Dié een ook: Grosvenor Court, vyf verdiepings bo-op die parkeerkelder, gebou van vooroorlogse geel siersteen en ’n messelmengsel waarvan die sterkte deur

baasbouers bepaal is en nie met die oog op die winsgrens deur bourekenaars nie. Die traliedeur vir voetgangers in die symuur van die parkeerkelder is net so stewig, maar die slot is outyds en eenvoudig. Roux Venske se loper werk glad, en hy glip binnetoe. ’n Stel trappe lei ondertoe. Die parkeergebied se vloer is mosgroen geverf en die ruwe betonmure en -plafon wit. Nogtans is die beligting taamlik dof, want die buisligte is ver uitmekaar. Roux Venske hurk tussen die naaste voertuie. Sy oë bevestig dat daar geen veiligheidskameras is nie. Al ander veiligheidsmaatreël is ’n stewige oprolhek waar die voertuie kan uitry straat toe. Hier en daar is splinternuwe, duur ritsgoed. Maar oor die algemeen staan daar wiele vir ’n besadigde geslag, groot en ’n bietjie deftig: Mercedese, BMW-7’s in bedeesde kleure, Jaguars, ’n Rolls en twee groot Audi’s. Hy sien drie wit Mercedese van die huidige E-reeks. Gebukkend beweeg hy dieper in die kelder in, deeglik onder die indruk daarvan dat hy met elke tree verder is van sy enigste vlugroete. Hy dwing die gedagte uit sy kop, verskerp sy fokus op enige geluid en beweging en sluip so dat hy die nommerplate onder die oog kry. Die een waarna hy soek, is die tweede aan die linkerkant. Hy hurk langs die linkeragterwiel en haal die reghoekige metaalblokkie met sy magneetkleefkant uit sy sak.

Net ná elf praat sy selfoon. Hy sien op die foon se nuwe navigasietoeing die Mercedes draai in William Nicol regs, rigting noord. In sy bakkie twyfel Roux Venske ’n oomblik: langpad, regsom en die E van agter af probeer inhaal; of kortpad, linksom en van voor af toeslaan? Sê nou die kar draai vroeg weg, byvoorbeeld in Jan Smuts waar hy by Hyde Park Corner vurk en Nicol eintlik eers begin? Dan ry hy maar net ’n entjie verder, wat. Hy skiet links weg op die snelweg in Sandton se rigting en trap die versneller. ’n Wyle verloor sy selfoon die sein. Hy skakel uit en volg die stappe van voor af.

Die pyltjie verskyn op die skerm. Die wit Mercedes is nog op dieselfde roete: noord op William Nicol, nou al verby die Jan Smuts-vurk. Naby die N1 se William Nicol-afrit dam die verkeer oudergewoonte op en hy ry stadiger. Dis op pad halftwaalf toe, wat op pad is etensuur toe … een van die rits daaglikse spitsverkeerstye by dié dol kruising. By die afrit kruie hy af en draai regs in Nicol. Hy skat die motor is nog so vyf kilometer van hom af. Die luukse wit E-reeksMercedes van Judi Govindsamy. Proféssor Govindsamy. In die hogere pos van hulpdekaan in die fakulteit bestuurswese van die universiteit. Al het sy net ’n meestersgraad. Maar sy het iets wat in die hedendaagse Suid-Afrikaanse universiteitswese – en samelewing – heelwat belangriker is, die goue lepel in die mond: politieke kontakte. Haar kollegas praat graag oor haar. Sy is ná die terugkeer van die verstrooides êrens uit Afrika – Botswana dalk? – gehaal en bo mense met beter kwalifikasies as senior lektor aangestel. Daarvoor, vertel een van die universiteit se personeellede vir Roux, moet gewone mense meestal ’n doktorsgraad hê, ten minste darem ’n geskiedenis van navorsing, dalk selfs ’n klompie gevorderde nagraadse studente agter haar naam. Met die “groot regstelling” het sy sommer ’n volprofessoraat gekry en ’n rukkie daarna was sy hulpdekaan, skoon bo-oor die departementshoofpos met sy onverbiddelike eise gespring. Sy is een van daardies, het die kollega vertel, wat haar ondergeskiktes by elke moontlike geleentheid tráp waar sy hulle raakgetrap kry. Ander senior kollegas durf niks vra of sê nie. Sy bevlie hulle op vergaderings met soveel venyn dat almal maar te bly is om enige konfrontasie te vermy. Daarom word daar selde kritiese vrae aan of selfs oor professor Govindsamy gevra. Roux het deur sy polisiekontakte van haar bewus geraak. Sy word toegelaat om haar gang te gaan, dis beter om haar dop te hou as aan te keer. Dis hoe jy die groot visse vang. Die ding is bloot dat Roux net kan kry wat hy wil hê deur met haar self te praat, en by die universiteit is die veiligheidsmaatreëls te streng. Hy moet haar op ’n ander plek aantree. By haar woonstel of … Die selfoon wys sy is naby. Roux draai regs by ’n verkeerslig om en parkeer langs die groot straat sodat hy terugkyk na waar hy vandaan kom, noord. Hy laat die enjin luier. Sy oë flits van die selfoon na die truspieël en terug. Nou enige oomblik.

Die wit E skuif bedaard verby. Hy sien skrams die vlesige gesig met pruilmond en die bos hare. Sy hou in die regterbaan. Haastig skiet voertuie links van haar verby in ’n poging om die volgende verkeerslig groen te haal. Roux glip ’n entjie agter haar in die stroom verkeer in. Die lig slaan oor rooi toe en die hele optog kom tot stilstand. Van links is daar suur kyke. Sy is voor in die regtertou, oënskynlik onbewus van die ander motoriste se wrewel. Twee blokke verder skuif sy sonder flikkerlig oor linkerbaan toe en kort daarna by die parkeerterrein van ’n kleinerige kantoorgebou in. Roux hou verby en draai ’n blok verder om. Hy verseker dat daar geen veiligheidsmaatreëls in die parkeerterrein geld nie benewens ’n sperpaal wat lig sodra jy ’n kaartjie by die masjien se bek uittrek. Ja, dis die soort plek waar ’n mens met haar kan gesels … Die terrein is taamlik vol en die professor parkeer aan die verste kant. Sy klim uit, kry haar aktetas in die kattebak en sluit haar kar voordat sy by die voordeur van die gebou inloop. Saam met die agterligte flikker twee in elke kantspieël met die sluit. Die spieëls vou tot teen die voordeure toe en die wit kar staan in sy skik in die skerp sonlig, soos ’n voël wat sonder moeite op ’n dun takkie geland het. Roux ry soontoe en trek agteruit in die leë parkeerplek aan die bestuurderskant langs haar motor in. Agter die stuurwiel buk hy en maak sy regterskoenveter los. Hy klim uit, loop om die wit kar en hurk. Terwyl hy die skoenveter vasknoop, kyk hy rond of iemand hom dophou. Dan trek hy sy opsporingstoestel met die magnetiese agterkant uit die binnekant van die modderskerm. Hy klim terug in sy bakkie, sit sy swart donkerbril op en bekyk die gebou. Dis ’n nuwe dubbelverdieping wat ’n Kaaps-Hollandse klap weg het, maar met vereenvoudigde gewels. Die ingang is aan die parkeerterrein se kant. Weerskant is daar kantore. Hulle lyk nie besonder groot nie, vir dertig personeellede of so. Die mure se wit verf lyk nuut, asof die huurders eergister ingetrek het en dalk oor twee weke weg sal wees. Bokant elke stel vensters is daar ’n maatskappynaam, die een so modern en vindingryk geskryf soos die ander. Links onder is ’n personeelwerwingsonderneming en regs ’n eiendomsagentskap. Links bo is ’n beleggingsmaatskappy (Yields to dream about, lui die slagspreuk, kursief geskryf onder die naam) en regs ’n ouditeurbelastingkonsultant, Pro Financial Services.

Dié ken Roux. Pro is die jongste naam, maar onder vorige name het die onderneming drie van sy kysies se boekhouding en belasting behartig. (“Kysies” is die omgangsnaam vir slegte gevalle, het hy op ’n keer by ’n maatskaplike werker gehoor en dit vir sy soort werk oorgeneem. Die woord “kliënte” is onvanpas, en “teikens” selfs vir ’n ondersoeker darem ’n raps te sinies.) In elke geval het Nono se afdeling uiteindelik gesorg dat die konsultant sy besigheid sluit, maar soos ’n dobbertjie in ’n vuil rivier wip hy net net weer met ’n nuwe naam onder die opdrifsels uit. Roux kon nog nooit genoeg bewyse kry om die skepper daarvan, Mervyn Lanka, self agter die smal staal weg te sit nie, maar dit word stadigaan vir hom tyd om dit te doen. Pro Financial Services. Roux aanvaar dit is waar die professor nou is. Met die donkerbril op kan hy ’n oog op die ingang hou sonder dat hy reguit soontoe kyk. Ook die groot straat met sy driftig toetende stroom voertuie is in sig. Selfs in die kajuit voel hy die pols van die geldstad klop. In die kantoor regs sit die professor en Lanka ongetwyfeld en praat oor maniere om belasting te ontduik. In die stad se duisende kantore swoeg mense om die omset en die winsgrens op te stoot. In die straat jaag hulle om meer geld te maak … sekerlik sodat hulle meer kan uitgee. Nee, dink hy, selfs in Johannesburg is dit nie heeltemal waar nie. Hier is seker ook ander, gewone mense wat maar net hulle drome probeer verwesenlik, wat maar net ’n verhoging of ’n ryding of die droomhuis probeer bekom … Of die droomplaas, dink hy, ’n plaas soos Lemoenfontein. Hy moet konsentreer, sê hy vir homself. Ruk sy kop asof hy sy gedagtes fisiek wil losskud. Dis ’n vet kans, dink hy, die plan met dié professor. Dis ’n skoot bokhael op ’n tinktinkie: te omslagtig, te groot vir die bietjie inligting wat hy probeer kry. Maar dit bly vir hom die enigste haalbare manier om Mabena se adres in die hande te kry. Hy moet net seker maak die vrou kom nie agter dis wat hy eintlik soek nie. Hy sal dit met ’n ompad moet benader, en daarvoor moes sy polisie-informante hom skietgoed gegee. Nou moet hy net genoeg aggressie bymekaarskraap, want as hy haar byloop, sal dit met mening moet wees. Halftwee kom sy uitgestap. Haar skoensole knars op die plaveisel. Die wit kar se alarm en slotte ontsluit met ’n fluit en hy sien die liggies in die kantspieël aan sy kant flits. Die spieël vou oop en sy sit haar aktetas in die kattebak. Sy kop bly vorentoe kyk, maar sy oë volg die vrou totdat sy haar stywe lyf begin

buig om in te klim. Hy trek sy knip, stoot die deur oop, en klim vinnig uit. ’n Oomblik is hulle twee alleen en haas onsigbaar tussen die twee voertuie en die twee oop deure. Hy druk haar met sy onderlyf onopvallend maar styf teen die deurkosyn vas en sis by haar linkeroor: “Staan baie stil of ek slaan jou so hard in jou maag dat jy ’n maand nie sal kan eet nie.” Sy snak hoorbaar na asem, maar sê niks. “Goed so … Gee nou jou sleutel en handsak. Baie versigtig. Goed, klim in, sit jou sitplekgordel aan en hou jou hande op die stuurwiel.” Asof hy die deur galant vir haar gaan toemaak, buk hy effens vorentoe. “O, en ek wil geen geluid van jou af hoor nie. Allermins oor wat jy aan my wil doen. Voordat jy dit oorweeg om te skree of te gil of te probeer weghardloop, wil ek net vir jou sê ek weet alles van jou en jou broer se geknoei in Botswana. Hoe hard dit jou gaan slaan, hang af van hoe jy jou gedra terwyl ons die volgende paar minute praat. As jy kwê, slaap julle vanaand al twee in die tjoekie. Knik jou kop as jy verstaan.” Styf knik sy haar kop. Bleek angskolle op haar stywe wange steek skerp af teen die donker kringe onder haar oë en die vlesige pruil van haar lippe. Roux maak sy bakkiedeur toe, loop om die kar, haal die battery uit haar selfoon en druk dit saam met haar handsak in die kattebak. Hy klim aan haar asierskant in, steeds daarop bedag om nie vingerafdrukke te los nie. Sy kyk hom middeldeur en haar mond gaan oop. “Stil! Jy is ’n goor stuk mens en ek jeuk om jou seer te maak. Kyk voor jou en antwoord net wat jy gevra word. Eén skewe woord, één verkeerde antwoord en jy kry dié lem tussen die ribbes in. Bloed gaan aaklig wees op fyn leerbekleedsel en mooi matte.” Hy druk sy bakkiesleutel se punt hard tussen die eerste en tweede spekrol onderkant haar haar bra in. “Verstaan jy?” Sy knik en probeer wegkrimp van sy hand af. Hy druk harder en sy snik. Opsetlik bly hy stil totdat sy dit nie meer kan hou nie. “Wat wil jy van my hê?” Haar stem is dun en deur haar neus.

“Eerlike antwoorde, iets wat ’n skelm soos jy nie kan gee nie. Ek wonder of ek jou nie maar sommer moet gaan toesluit nie.” “Asseblief. Ek sal enigiets …” “Presies wat is jou en jou broer se rol in die geldwassery?” “Hy bly in Gaborone en is die buitelandse kontak vir dié wat geld in die SuidAfrikaanse stelsel wil inkry. Nadat mense met hom gaan praat het, laat weet hy my, en ek maak plaaslik kontak. Ek is die binnelandse skakel.” “Waar kom die geld oral vandaan wat julle help was?” “Botswana …” “Diamante?” “Ja, en ook onwettige casino’s. Diamante en wapens uit die DRK. Tanzaniet uit Tanzanië … net twee myne lewer en hulle hou die prys kunsmatig hoog deur net ’n bietjie stene op die mark te stoot. Prostitusie, veral Angola en Nigerië. Onwettige immigrante. Uit Ethiopië en die Soedan.” “Hoeveel geld is betrokke?” Sy loer angstig na hom, ruk van die byt van die sleutel tussen haar ribbes. Sy kyk weer voor haar. “Omtrent 230 miljoen rand per jaar.” “Julle aandeel daaruit?” “Ons het baie medewerkers … twintig persent.” “Nie sleg vir een wat reeds seker so by ’n driekwartmiljoen per jaar se salaris trek nie, nè? Maar dit was nog nooit uit nood nie, of hoe? Jy steel nou al so lank dat jy nie meer kan onthou hoekom nie – tweede natuur by jou sedert die Struggle toe jy en jou broer bloedgeld gevra het om comrades na mekaar toe en weg van mekaar te smokkel. En julle kanaliseer die geld hier deur watter mense en waarheen?” “Ek weet nie presies waarheen nie … ek sou raai … nee, ek weet nie.”

Hy draaistamp die steutel. “Asseblief …” Sy begin huil. “Ek weet regtig nie. Die kontakte hier is … operateurs. Van hulle ken ek nie. Die buitelandses met wie ek kontak het, is … Abromowitz, Ho en Gundulic. Die plaaslike operateurs is Hlengani, Du Bruyn, Kwapa en Shahida, wat my kontak is met die Wes-Kaapse bendes.” “En die mynmense? Potts, Chislett, Mabena, Nicholas?” “Nee, geen kontak nie. Sover ek weet, bly hulle weg van enige misdaad af.” Sonder beklemtoning, byna as nagedagte, sê hy: “Maar jy ken hulle goed al sê jy so ver jy weet is hulle skoon? Jy en … Mabena, byvoorbeeld, is tog ou maatjies van die Struggle af?” “Ek het hom destyds nie geken nie. Eers later ontmoet, Potts ook. Maar ek was nog nooit by hulle aan huis nie, hulle ook nie by my nie. Ek weet nie eens waar een van hulle bly nie.” “Van die operateurs probeer darem seker ’n bietjie geld uit hulle tap?” “Ek dink nie so nie … ek weet nie. Die operateurs raak nie eintlik self betrokke by die … aksie nie. Hulle hanteer net geld.” Dis om van te lag én te huil, dink Roux, die melodramatiese snert wat dié plan van hom oplewer. Wat het hy verwag? Dat dié vrou se bande met sowel die nuwe politieke elite as die nuwe misdaadsindikate die deurslag sou gee? Hy wou maar net Mabena se adres gehad het, maar kyk waarmee sit hy nou. Net die bevrediging dat hy haar ’n bietjie angs besorg het in ruil vir wat sy ander mense aangedoen het. Hy het wragtig ’n vet kans gewaag. Wat Mabena aangedoen word, is ’n vulletjie teen die goed waarby sý betrokke is. ’n Vulletjie. En wat staan hý en doen? Gebruik haar reuse-misdaad om sy sakie op te los. ’n Koevoet om ’n juweelkissie oop te breek. Maar as hy nou handdoek ingooi, is die skade groter. Nou moet hy fyn trap. Sy moenie agterkom die ding gaan eintlik oor Mabena nie. Allermins. Hy vra dus nog vrae, doelgerig om die aandag op haar bedrywighede te hou: besonderhede van die jongste kontakte, datums, reëlings vir ontmoetings in die onmiddellike toekoms …

Die professor se gô is so uit dat sy om die beurt snik en gaap. Die adrenalien van haar aanvanklike skok het heeltemal uitgewerk. Al haar verdedigingsmeganismes is uitgebrand. Sy wag nou net om te hoor hoe en waar die valbyl gaan val. Venske moor haar met nog ’n paar vrae en beskuldigings. Sy laat haar kop op haar hande sak en soebat saggies. “Stil! Ek is moeg vir jou gesanik. Nou gaan ek jou sleutel op die agterste sitplek gooi en uitklim. Jy gaan die sleutel baie versigtig vat en jou kar aan die gang kry. Jy gaan nie die parkeerkaartjie soek nie, want daar lê hy in die konsole. Jy gaan stadig uit die parkeerplek uitry sonder om een keer in my rigting te kyk. Jy gaan geen geluid maak nie. Jy ry reguit huis toe sonder om ’n alarm te druk. Jy gaan deurentyd gevolg word, en ons sal dadelik weet as jy stilhou om jou selfoon in jou handsak te vat. Onthou, ons weet alles van jou en jou broer af.”

7

“Nee, jong, nou het jy die kat aan die stert beet.” Willem Myburg skud sy kaal kop met die enkele stringetjie hare wat dwarsoor gekam is. Hy is by die sewentig, maar sy gesig is glad soos dié van iemand wat min spanning beleef het, asof hy altyd net in die biblioteek gewerk het. Roux Venske roer sy koffie. Hy wag dat ’n gesin met ’n raserige winkelwaentjie verbykom. Agter hulle dra die koopsentrum se roltrappe klante drie-drie bo- en ondertoe. Die koffieplek is in die oopte. Twee kleintjies hardloop rond. Kort-kort raas hulle ma met hulle van die tafel langsaan af. “Wat is dan fout met die redenasie?” vra Roux. Hy het aanvaar die Landbank het destyds die verband vir die koop van Lemoenfontein toegestaan en dit later om die een of ander rede gekanselleer, sy pa so van die grond af gedwing. Maar met die politieke oorgang het dié bank só verander dat sy kontak daar lank gesukkel het om vir hom iemand op te spoor wat met gesag oor so ’n transaksie sou kon praat. Dié kontak het hom uiteindelik op Myburg se spoor gesit, hy was glo op sy dag die Landbank se hoofbestuurder. Maar Roux moes sewe frustrerende weke wag dat die man terugkom van NieuSeeland waar hy gaan kyk het hoe sy kleinkinders grootword. Myburg se vriendelikheid swaai kort-kort oor na neerbuigendheid: “Julle jong mense het julleself wysgemaak dat alles vrot was onder apartheid. Kom ek vertel jou hoe die Landbank in die ou dae gewerk het. Hy is dieselfde jaar opgerig as die ANC en is drie jaar ouer as die oorle’ Nasionale Party, met ander woorde minstens veertig jaar ouer as apartheid.” Hy lê sy teelepel bestudeerd in die piering neer en kyk Roux dan byna vermanend aan. “Daar was ’n direksie van kundiges – kundiges, nie soos vandag se sogenaamde kundiges nie, mense met ’n bewese rekord. Dié is deur die minister van landbou aangestel, met volle goedkeuring van die kabinet. Daar het ’n besturende direkteur aan die direksie verslag gedoen. Hy is ook deur die minister aangestel en was dan seker in vandag se taal ’n politieke aanstelling, maar sy magte was beperk.” “Hy het sekerlik die mag gehad om ’n verband te kanselleer?”

“Nee, hy het nie, nie sonder die direksie se goedkeuring nie. Verstaan my mooi. Hy het die bank oor die algemeen bestuur en nie seggenskap oor individuele verbande gehad nie. Onder hom was daar ’n hoofbestuurder wat van onder af in die bank tot bo geklim het, ’n bankmens, nie ’n politieke aanstelling nie. ’n Bankmens. Alle verbandaansoeke het deur sy hande gegaan. Vra my, ek was self die hoofbestuurder. Wanneer ’n verband eers goedgekeur is, was daar nie sprake van kanselleer nie.” “En die takbestuurder? Hy kon tog seker …” Besonderhede omtrent landbouinstansies lê soos eilande in die groot oseaan van Roux se gemoed, meestal oppvervlakkige goed soos name, titels, klassifikasies – by sy pa se papiere is daar nog koöperasiefakture, bankstate, verslae van grondbewaringskomitees … “. . . net ’n aansoek aanbeveel of nie aanbeveel nie. Daarna het hy geen invloed gehad nie. En aansoeke was eenvoudig oor die reëls duidelik was: ’n man het vir ’n verband gekwalifiseer of hy het nie. So eenvoudig. Die takbestuurder se werk was om die boere se belange te beskerm, om hulle met alles te help en om so veel as moontlik van hulle op die plase te hou. Geen boere is destyds van plase afgesit nie. Eers in die nuwe bedeling het die bank boere begin uitverkoop as hulle ’n paar paaiemente nie kon betaal nie.” “Hoe anders het my pa dan sy plaas verloor?” Myburg praat met die geduldige meerderwaardigheid van ’n ou soort staatsamptenaar agter ’n toonbank wat weet hy is altyd reg. “Ek weet nie, maar dis nie deur die Landbank se toedoen nie. Nee, my vriend. Jy moet onthou, destyds was die rentekoers so ver onder die handelsbanke s’n dat die gewone banke nooit ’n vastrapplek in plaasfinansiering gekry het nie. Nooit. En Landbankrente is eers terugwerkend gehef, nie vooruit soos met gewone verbande nie.” “Wel, iets het vir my pa verkeerd geloop.” “Is jy seker dat dit ’n Landbankverband was?” “Nee, ek het dit maar net aanvaar … ook oor daar ’n politieke kleurtjie by is. Buitendien, alle boere was by die Landbank, nie waar nie?” “Nie noodwendig nie. Nie noodwendig nie … Daar was reëls oor wie verbande

kon kry, byvoorbeeld nie mense met vaste ander werk nie. Dalk het jou pa nie gekwalifiseer nie. Dalk het hy êrens anders ’n verband gekry. Privaat verbande was destyds algemeen. Jy moet maar dieper grawe.” “Ja, dit lyk so, nè?” Roux sit sy hande op sy bobene as ’n ooglopende gebaar dat hy wil aanstaltes maak. “Maar baie dankie vir die tyd en die inligting.” Hulle staan op en skud hand. Myburg maak sy inkopies bymekaar en loop oor die blink marmervloer weg na die parkeerafdak toe. Toe Myburg buite sig is, gaan Roux sit en bestel nog koffie. Die soveelste keer word hy getref deur een van die frustrerendste dinge omtrent ondersoekwerk, of dit nou ’n moordsaak of ’n forensiese ondersoek of ’n vreemdeling se gedrag is, maak nie saak nie. Wanneer jy werklik begin krap, dieper grawe, soos Myburg dit gestel het, tuimel al jou vooropgesette idees gou-gou inmekaar. Ja, dink hy wrang, die goeie ou dae, die goeie ou dae … Maar nou goed, as dit nie ’n Landbankverband was en volgens Myburg waarskynlik ook nie ’n handelsbank nie, wie het die lening toegestaan?

Haar stem klink ongeduldig. Hy het haar seker honderd keer, nee, duisend keer die telefoon presies so hoor antwoord wanneer iemand haar steur: “Goeienaand. Dorothea Kok.” “Haai, Do. Hoe gaan dit?” Hy wonder ’n oomblik of hy ook klink soos wat hy altyd geklink het. “Hallo, Roux. Dit het skaflik gegaan totdat jy gebel het.” “Is dit nou hoe jy van jou grootste bewonderaar praat?” “Bewonderaar se voet, man. Ons het almal gewoontetjies. Joune is om my een of twee keer per jaar te bel oor ’n probleem, nooit oor jy lus het vir gesels of na my verlang of om my te help nie. Juis nou is ek besig met ’n groot projek.” “Ek pleit skuldig.” Hy kantel sy lyf in die lessenaarstoel. “Ja, ek het ’n probleem waarmee ek jou hulp wil vra. Jammer, maar ek het regtig al die ander maniere probeer. En jy moet ’n bietjie wegbreek van jou groot projek af, nie waar nie?

Kom ek sê jou wat, ek betaal en jy kies die eetplek vir môreaand. Pizza of Chinees?” “Joe-doe-doe! Dis nou vir jou ’n ding … Wanneer laas het jy aangebied om te betaal?” Roux trek sy een mondhoek, slaan sy oë op na die plafon. “Dit was maar net oor dit skraps met my gegaan het,” sê hy in die lug in op. “Ek werk nou mos darem weer ’n ruk.” Gelukkig dink sy nie te lank nie. “Nou maar oukei,” sê sy, “maar moet dit pizza of Chinese kos wees? Hier naby is ’n nuwe plek wat rêrige kos maak, Italiaans met ’n klappie Frans. Dis duur, maar ek is uitgeëet aan gemors, veral aan my eie kos.” “Dis reg,” sê hy, besef dadelik dat hy miskien oorgretig geklink het. “Nee, dis fyn. Sal jy bespreek? So sewe-uur.” “Nee, maak dit halfses. En hoor hier, bring jou boor en goed saam, hier is ’n rak wat ek opgesit wil hê. Kon dit lankal self gedoen het, maar dis een van daai goed uit die Ooste wat jy self moet aanmekaarsit, en jy weet hoe daai aanwysings is. Taiwannees wat met Google Translate bygekom is.” Hy proeslag. “Hét jy nog ’n boor?” Hy proeslag weer. “Ontspan, Do. Sien jou môreaand halfses.”

Sy sluit haar voordeur agter hulle toe en hang haar warm baadjie op. “Koffie?” Hy bekyk Dorothea ’n oomblik voordat hy antwoord. Sy is steeds ’n aantrekliker geheel as die som van haar dele, besluit hy opnuut. Haar donker oë en groot neus laat min plek vir voorkop en ken. Maar die einste oë en vol lippe maak daarvan ’n helder, gul gesig. Haar hare glinster van gesondheid en die lagplooitjies om haar oë en by haar mond lyk meer na vyf en twintig as – ja, wragtig! – al op pad veertig toe. Sy staan fier op byna te slank bene. Trouens, sy is maerder as wat sy behoort te wees. Maar haar skouers is trots, haar lyf bewus van teenwoordigheid

en funksie maar nie selfbewus nie. Hy sluk. “Net as jy intussen koffie-bekeer geraak het,” sê hy. “In dié huis eet en drink jy wat jy kry, kitskoffie is wat hier is.” “Eerder water, dankie.” “Daar is sjerrie in die kas. Skink dalk vir my ook een. Ek wil gou werkklere gaan aantrek, want ek moet nou seker werk vir die kos wat ek gekry het.” “Do …” Sy draai om, vou haar hande voor haar bors, kyk hom vraend aan. “Ja?” “Ek staan en dink hoe goed jy lyk.” “O nee, meneer.” Sy skud haar kop, kyk vlugtig af na haar hande en weer op. “Ek weet nie of dit die wyn is of dalk jou eensaamheid wat praat nie, maar ek en jy het daardie paadjie probeer loop. Dit het nie uitgewerk nie, en ons gaan nie weer probeer nie.” “Dalk tog – ek begin groot word.” Hy tree nader en vat haar aan die skouers. Daar is ’n kommerfrons tussen haar oë. “Ek kan steeds nie kosmaak of blomme rangskik of knope aanwerk nie. Nee, ek kan seker, maar ek wil nie. Ek wil ook nie elke dag dieselfde rakke en dieselfde koffietafel afstof of dieselfde skottelgoed was nie. Net soos jy leef ek vir my werk. En net so wil ek dinge hê wat jy nie kan gee nie.” Sy haal sy hande van haar skouers af. “Vergeet dit. Dit was te seer, om getroud te wees én die skei. Ek raak nou eers ’n heel mens.” “Weg van mekaar af is …” Die donker oë skitter van die erns. “Nee, ons kan af en toe by mekaar kuier en gesels, sommer net uit vriendskap of omdat ons mekaar nodig het. Maar niks meer nie. Om so vas aan mekaar te wees maak my bang. Dis net te …” Sy kyk hom ’n rukkie aan en dan vinnig weer weg. “Dis net te permanent,” sê sy. Hy sluk. “My verstand kan dit dalk nog aanvaar …” Hy sluk weer. “Maar my hart stem nie saam daarmee nie.”

“Hier is dit nie die hart wat praat nie, net die kop.” Sy kyk hom reguit in die oë. “En kom ek sê jou wat jy in jou kop moet kry en hou.” Sy draai om en begin uitloop, steek vas en praat half oor haar skouer met hom. “Ons ken mekaar teen dié tyd goed genoeg, Roux. Ek weet presies wat ek aan jou het en jy presies wat jy aan my het. As ons twee weer vas bymekaar kom, gaan ons mekaar vernietig. Chemies onversoenbaar. Ek leef liewer sonder die goeie dinge wat ons aan mekaar vashou as mét die slegtes wat ons uitmekaar skeur. Dis nie so seer nie.” Sy begin weer loop, en van agter die blink swiep van haar hare sê sy: “Skink daai sjerrie of vat jou baadjie.” Sy kom tien minute later weer in met ’n rooi sweetpak aan wat pas by die dik woldraad waarmee sy haar hare in haar nek vasgemaak het. Sy vat die glasie sjerrie wat hy uithou, ruik daaraan en teug. “Gesondheid,” sê sy. “Gesondheid.” “Nou goed, kom ons begin voor. Jy wil hê ek moet by daai ryk man – wat is sy naam nou weer? – maar maak nou nie saak nie; jy wil hê ek moet by sy rekenaar inbreek en vir jou sy huisadres kry. Hmm?” Hy knik, en sy vat ’n slukkie sjerrie. “Dis een van ’n paar goed in jou kop wat ek nie verstaan nie,” sê sy. “Jy kry nie iemand se huisadres op sy rekenaar nie.” “Goed. Goed. Ek hoor wat jy sê, maar ek het jou mos verduidelik wat die storie met hierdie Mabena-perd is en wat ek al probeer het. Ek sê nie vir jou wát jy moet doen nie, ek vra jou maar net om my te help om sy adres te kry.” “Maar wa-wa-wag net eers so ’n bietjie. Verstaan ek jou reg? Jy wat Roux Venske is – ag, Roux, kyk hoe flenter is daardie boor wat jy hier aangebring het – jý van alle mense wil jou ryk medemens, jou superryk medemens, help, en nie hoe nie, jý wil hom help deur by sy rekenaar in te breek. Is ek reg as ek dit sê?” Roux sit sy glasie neer en gooi sy hande in die lug. “Hoe dan anders? Dis mos jou kos, dié rekenaarspioenasie of -krakery of wat jy dit ook al noem … Dis mos jou soort ding, Do?” Sy gluur hom ’n rukkie met ’n gekantelde kop aan. “Darem baie meer as

spioenasie, ou matie.” Dan glimlag sy skalks. “Goed, ja, jy’s reg, of ook nie. Ek verstáán rekenaarspioenasie, dis nie my díng nie. En forensiese bedrog …” sy skud haar kop driftig, “nee, pappa, dis beslis nie my ding nie.” Hy bly haar vraend aankyk. Sy bly ’n rukkie met haar hande op haar knieë, diep ingedagte. “Sê my eers,” sê sy na na ’n ruk. “Hoekom stuur jy nie vir die man ’n SMS en sê dat jy bewys het dat hy besteel word nie? Hm? Of selfs ’n e-pos na sy hoofkantoor toe, gemerk hoogs vertroulik?” “Twee redes.” Sy is nou aan sy kant, dit weet hy. “Ek dink die mense wat hom besteel het toegang tot sy selfoon en e-pos en kan só enige boodskap van hom af weghou, en hulle moenie agterkom wie ek is nie. Dit moenie gebeur nie. Jy weet? Netnou kry my werk skade …” Hy vryf oor sy ken en voeg dan mompelend by: “Of ek kry seer.” “Nou maar hoekom bel jy nie die polisie nie? Daar is mos die een of ander nommer waar ’n mens korrupsie of misdaad of wat ook al kan aanmeld. En jy hoef nie jou naam te sê nie.” “Ek vertrou dié diens nie meer nie,” brom hy. “Allerhande elemente het daar ingesypel. En selfs al fluister ek ’n wenk vir ’n betroubare polisielid wat ek ken, gaan een enkele mens nie sommer die ding uitwerk nie. Vergeet dit. Ons het hier met gesofistikeerde misdaad te doen. Ek is nie oortuig dat daar genoeg handelskundigheid in die polisie oor is om die ding uit te pluis nie.” “Hándelskundigheid! Is dit wat jy dit noem? Never mind … Het jy niks beter met jou tyd te doen nie? En hoekom jouself in gevaar stel deur hóm te waarsku? Hy kan tog sekerlik sy eie miljoene oppas?” Hy haal sy skouers op. “Ek hét nou ’n bietjie tyd, Do. Ek kan eers oor ’n week of twee begin met goed waarmee my kontakte op die oomblik besig is, maar op die oomblik … ja, ek het tyd. En myself in gevaar stel? Nee wat.” Hy vryf weer selfbewus oor sy ken, hervat dan met nuwe vuur: “Dis die beginsel wat vir my belangrik is, Do. Die beginsel. Ek is seker simpel, maar korrupsie is ’n vreeslike ding. Dis soos …” hy soek ’n rukkie na die geskikte beeld, en toe die gedagte by hom opkom, gooi hy sy hand voor hom uit in ’n driftige gebaar, “. . . dis soos ’n man wat sy hond skop. Dit maak nie saak of dit ’n groot man is of nie, of ’n klein hond of nie, dit bly verkeerd. As iemand dit nie keer nie, gaan die man die

hond doodskop. Verstaan jy wat ek bedoel? En wanneer jy elke dag dié soort ding ondersoek, soos ek, besef jy hoe algemeen korrupsie geword het. Dit gaan nie meer oor reg en verkeerd nie, maar net oor of jy uitgevang word of nie. Iemand moet tog ’n slag opstaan. As iemand dit nie doen nie gaan dit uiteindelik die hele land doodmaak.” Sy kyk hom ’n hele ruk skepties aan. “Van wanneer af is jy so begaan oor dié soort ding, Roux? Korrupsie is so oud soos die mensdom, my liewe Roux. Jy gaan die mensdom nie hervorm nie, en jammer, jou argument oortuig my nie.” Hy strek sy arms weerskant van hom uit op die bokant van die bank se rugleuning. “Goed, miskien is ek oorbehep met die beginsel.” Hy dink ’n oomblik daaroor, sit dan weer vooroor met sy elmboë op sy knieë, sy hande bak voor hom. “Oukei, ek gee toe, nie miskien nie, ek ís oorbehep. Maar dis ’n ding wat van ver af kom, regtig van ver af. Dit kom uit my kinderjare, Do. Ek sê dit nou vir jou, en ek weet nie … ja, ek probeer nog die hoe en wat van alles agterkom, sodat ek dit self kan verstaan.” Dorothea het nou weer die byna ergerlike frons tussen haar oë. Sy vou haar hande voor haar bors en sit regop. Sy bly Roux ondersoekend aanstaar, kyk dan weg, oor haar skouer na links. Roux weet dat sy besef sy moet hom liewer nie verder pols nie. Hy ken haar. Sy kyk weer terug na hom, haar gesig het versag, die frons is weg. “Dié man,” sê sy, “hy het soveel miljoene dat hy dié sewentien seker skaars voel?” Roux laat sy ingehoue asem sag uit. “Ja,” sê hy, “maar ’n mens vergeet nooit armoede as jy dit eers geken het nie. En hy wás arm. Sy pa het op die goudmyne kom werk toe hy ’n kind was, met pik en graaf. Kort-kort het daar geldjies vir hom en sy ma by die huis aangekom. Ná ’n ruk het sy pa nie meer geld huis toe gestuur nie. Hulle het nooit gehoor wat van hom geword het nie. Gevlug vir sy swaarkry, weggeloop met ’n ander vrou of doodgesteek met ’n mes in ’n sjebeen, of so iets. Sy ma was ’n huishulp. Sy het hom grootgemaak, sendingskool toe gestuur. Uiteindelik is hy universiteit toe. Beurse gekry en so. Maar die ding is hy het ’n myningenieur geword, en nie net dit nie, ook ’n meestersgraad gedoen. En dit was tóé, met sy meestersgraad, dat hy – die outjie van daai beskeie agtergrond – dat hy uitgewerk het hoe ’n mens laegraadse erts meer ekonomies op klein skaal kan ontgin. Dis hoe hy ryk geword het. Met daardie uitvinding van hom. Eers hier en toe in die buurlande ook. Goed, regstellende aksie en al daai goed was ook aan sy kant, en jy weet onder die nuwe wet moes ’n

maatskappy skielik 26 persent swart aandeelhouding hê om ’n mynlisensie by die regering te kry. Al daai goed. En ek reken hy het nie net een nie, maar baie, báie, 26 persent-geleenthede aangegryp. Jy kan jou indink, hoe meer miljoene jy maak, hoe harder klou jy daaraan, veral as jy begin het waar hý begin het.” “Ag, ou Roux, en jy bly ’n idealis, jou grootpraatjies en al.” “So gemaak, so gelaat staan, soos die oumense gesê het. Maar gaan vra ’n bietjie vir die skelms of my hart sag is. Vra hulle.” “Ek glo eerder wat jy self sê, dis maar hoe jy is. Kom ons praat liewer oor jou probleem.” Sy klap op haar dye. “Ons kan drie maniere probeer. Daar is deesdae wonderlike programme, soos ek al vir jou gesê het. Die een soort kan ons aan sy rekenaar koppel. Dan kan jy kyk wat hy doen terwyl hy dit doen, jy kan sy pos en dokumente lees, sy kredietkaartnommers kry en so aan.” “Maar daarvoor moet jy self by sy rekenaar kom?” “Nee, ek hoef nie, maar ek moet ’n e-posadres hê. Ek kan die program hiervandaan af deur die internet laai. Maklik. Die probleem is net dat dit ook maar malware is. Dis nou nie soos ’n virus of ’n wurm wat ’n al groter deel van die rekenaar se geheue opvreet nie, maar dit maak tog die rekenaar stadiger, want die verwerkingseenheid is bedrywiger. Iemand wat wakker genoeg is, ervare genoeg, sal dit agterkom. Buitendien weet ek nie of jou man self veel met ’n rekenaar werk nie.” “Goed. Wat is jou tweede manier?” “Dis baie soos die tegnologie waarvan ek gepraat het, soort van familie daarvan. Jy laai dit op ’n selfoon, veral ’n slimfoon, nes jy ’n program op jou rekenaar laai. Wat dan gebeur, is dat jou eie selfoon jou waarsku sodra daar ’n oproep na of van sý selfoon kom. Jy kan dan elke gesprek afluister of SMS’e lees. En dis nie al nie, want die program is verder ontwikkel omdat soveel laptops en selfone gesteel word. Nou kan jy met daai program spioeneer op die een wat jou rekenaar of sel gesteel het. Sien jy? Jy loer dan die dief af, van enige plek en enige tyd, jy skakel net aan. En ek het die program só aangepas – vra my nie hoekom nie – dat jou man se selfoon dit self installeer sodra hy sy foon gebruik. Hy praat oor sy foon en jy hoor alles. So maklik.” “Een probleem. Ek glo nie ek het die regte selfoonnommer vir hom nie. Of ek

weet nie of hy ooit een gebruik nie.” “Nou maar sien, dis hoekom die derde manier dalk die beste is. Die beste maar ook die gevaarlikste. En dis om self by sy rekenaar uit te kom en ’n keylogger daarin te druk. ’n eenvoudige dingetjie, maar wat hy doen, is dat hy elke sleutel wat jy op jou rekenaar druk, alles wat jy daar intik, dit registreer hy. Dis byvoorbeeld ideaal om iemand se wagwoord in die hande te kry. Jy kry hierdie keyloggers as ’n programmetjie wat op ’n rekenaar gelaai word, of ’n toestelletjie wat jy aan die rekenaar kan koppel. Die probleem met die keylogger-programmetjie is dat hy die data wat hy bekom, op die rekenaar se hardeskyf berg.” “En die rekenaar stadig maak soos die ander programme waarvan jy gepraat het?” “Ja, maar daar’s nog ’n probleem, amper erger, en dit is dat dit agterna opgespoor kan word. Die voordeel van die toestelletjie is dat dit nie die rekenaar so stadig maak soos virusse of wurms nie en ook nie so maklik opgespoor kan word deur anti malware-programme nie. Al probleem is dat ’n mens dit self moet installeer. Enige kind kan dit binne vyf sekondes doen, want die dingetjie is kleiner as ’n pen se dop en jy prop dit tussen die sleutelbord en die rekenaar in. Maar jy wil dit nie oop en bloot aan die agterkant van die toring laat hang waar enigeen dit kan raaksien nie. Eintlik wil ’n mens hom binne-in die toring installeer. Buitendien het al hoe minder PC’s deesdae los torings, die komponente word sommer aan die skerm of in die staander ingebou soos dié ene hier op my lessenaar. Die keyloggers lyk ook soos enige gewone onderdeel, jy sien dit nie sommer raak nie, selfs wanneer jy die skerm of toring oopmaak. Die nadeel bly dat ’n mens by die rekenaar self moet uitkom, eintlik ook om hom agterna uit te haal. Jy wil mos darem nie vir die man ’n memo los dat daar op hom gespioeneer is nie.” “Wat stel jy voor?” “Maak ’seblief vir my koffie dat ek eers ’n bietjie dink. Ek is nie meer gewoond aan só baie praat nie.” Haar meenthuis is ontwerp rondom ’n sitkamer, en net ’n werkvlak skei dit van die kombuis en net ’n rak van die eethoek. Die toestelle in die kombuis lyk nuut en duur – dis duidelik dat haar besluit om haar eie programmeringsdiens te begin

vrugte afwerp. Haar werk is knap, was nog altyd, en hy weet ook hoe hard sy kan werk. Selfs toe hulle nog getroud was, kon sy so verdiep raak in haar werk dat sy menige nag deurgewerk het, amper sonder om dit agter te kom. Dan het haar deel van die huishouding en ander verpligtinge stilgestaan. Dinge wat sy onderneem het om te doen, het vergete gebly. Dis waaroor hulle die meeste baklei het. Een ding het hy nooit gedoen nie: haar daaraan herinner dat hy ook verpligtinge in die huis het en ook sý werk ernstig opneem, maar nog nooit die ander goed nagelaat het wat hy belowe het om te doen nie. Miskien moes hy. Dit sou ’n helse geveg afgegee het, want sy staan haar man teen enigeen. Maar dalk sou hulle mekaar dan beter verstaan het. Sy sou ten minste geweet het hoekom hy kwaad was. Maar hy het haar net verwyt dat sy dinge onderneem en nie gedoen het nie. Sy het hom verwyt dat hy nie begryp dat werk vir ’n vrou net so belangrik as vir ’n man kan wees nie. Laat een nag het sy vertel haar pa het altyd vir haar ma gesê ’n vrou is goed vir net drie dinge: kinders grootmaak, huishou en geld uitgee. Almal weet in die werkplek kan ’n vrou nie met ’n man meeding nie, sy is vir ander dinge gemaak. Verdomp of sý sou toelaat dat haar man iets soortgelyks impliseer. Of moes hy eerder sy mond gehou het? As hy toe maar ter wille van die vrede stilgebly het, sou dit beter geword het of slegter? Sou sy dan haar ondernemings mettertyd beter nagekom het? Of dalk slegter? Of is die prys om ’n huwelik te laat slaag dat een – die man of vrou, maak nie saak nie – in só ’n geval gewoon die ander se verpligtinge moet oorneem? Al het hy nog sy eie verpligtinge en al het sy nie soos enige volwassene gesê neem ’seblief hier oor, want ek kom nie by nie? Is dít die praktiese eis van die liefde, liefde wat nie liggeraak is nie en wat alles bedek en alles verdra? Uiteindelik was die gevolg maar weer dat onvrede tot ontevredenheid lei, ontevredenheid tot wrokkigheid, wrokkigheid tot vervreemding by die geselsplek, die etenstafel en die bed. En lank nadat die bose kringloop oor en oor voltrek is, ná die egskeiding, weet nie een van die twee of hulle onvrede tot onversoenbaarheid gelei het en of onversoenbaarheid die onvrede afgegee het nie. Hy dwing sy kop weg van die gedagtemeul waarin hy so maklik verval. Hy kry die koffie en bekers in die tweede kas wat hy oopmaak. Ja, dinge het verander,

ook in háár lewe. Wanneer sy nou ’n nag deurworstel met ’n program, kry sy ten minste self die geld daarvoor en nie haar baas van destyds wat tien keer minder as sy van rekenaarprogramme geweet het nie. Pleks van plaaslike kitskoffie drink sy deesdae ’n Duitse een, sien hy. Maar hy trek steeds sy neus op vir die geur wanneer hy die kookwater daaroor giet. Hy gooi ruim warm melk daarby en klop dit skuimerig. “Ek dink …” sê sy asof hy glad nie weg was nie. “Ja?” “. . . daar’s twee maniere. Dankie.” Sy lig die beker in sy rigting. “Ek gaan tog die program op sy selfoon installeer. Dis dalk nie sy eie foon nie, maar dalk net perdalkies kry ons iets. Dan is dit ’n bonus.” “Wonderlik!” “En dan gaan ek gewoon by ander rekenaars probeer inbreek en sy adres kry. Dit kan tog nie so moeilik wees nie. Of hoe, Roux? Ons weet nou die bank het nie sy adres nie, maar sy hoofkantoor, die Ontvanger of iemand moet dit tog hê. Daai huisadres moet ons kry sodat jy soontoe kan gaan, die voordeurklokkie druk en vir dié een wat die deur oopmaak, sê hallo, is meneer watsenaam hier? Wat is sy naam nou weer, Roux?” “Mabena.” “Mabena. Nou daar het jy dit, dis die veiligste en beste moontlikheid. Netnou kry jy allerhande ander idees. Jy is koppig genoeg om êrens te gaan inbreek.” “Dit klink na groot moeite. Gaan dit lank vat?” “Pleks jy dankie sê! Maar moenie worrie nie, dit vat net ’n rukkie. Gee vir my sy selfoonnommer. Ook jou selfoon. Ek moet by my rekenaar in my werkkamer gaan sit en werk. Gaan lê jy solank op die rusbank. Vat vir jou ’n kombers daar in die ingeboude kas as jy koud kry. Ek roep jou wanneer ek klaar is.”

Hy droom hy ruik haar hare. Haar hande is teen sy bors en haar lippe by sy linkeroor.

Dis skielik nie meer ’n droom nie; hy is wakker en sien haar, vaagweg, oor hom buk. “Is jy klaar?” vra hy. “Hmm.” Sy staan steeds gebukkend oor hom. “Hoe laat is dit?” “Ek weet nie, maar raai wat? Ek het vir jou sy huisadres gekry.” “Jy is wonderlik, maar jy is yskoud. Kom lê hier onder die kombers.” Hy skuif eenkant toe. “Is dit nou uit jammerte of dankbaarheid?” “Moet nooit oor ’n man se motiewe vra nie.” “Jy is lekker warm, maar dis ’n bietjie naby dié …” Sy lippe smoor haar woorde. Haar mond is sag en verwonderd. Hy soen haar liggies sodat hulle lippe effens aan mekaar kleef voordat hulle losgaan, weer en weer. Dan soen hy haar dringender, dwing haar lippe oop. Sy snak na asem. Hy kom op sy elmboog orent en laat haar met sy hand agter haar kop op haar rug lê. Sy gemoed en lippe en hande ontdek haar, asof dit nuut is, ’n nuwe eerste keer. Die verwondering daaraan is duideliker, meer betekenisvol, intenser. Maar ’n nuwe golf oorweldig dié belewenis met blinde dringendheid wat hulle laat stoei en hyg en haar kop uiteindelik met ’n snakgil agteroor ruk. Lank lê hulle in stilte totdat albei se asem bedaar. Sy lig haar kop van sy skouer af en kyk na die venster. “Kyk, dit word lig. Jy moet ry.” Hy knik. “Wat de duiwel het ons nou aangevang?” Sy kom halfpad orent sodat haar bolyf op sy bors leun. Stadig druk sy haar wysvinger teen sy lippe. “Kyk, toe ek jou daar so sien lê en slaap, het ek … nee, los dit.” Sy draai haar gesig weg. “Alles bly soos ons vroeër gesê het. Ons gaan nooit, nooit weer daardie seer van vroeër oorhê nie. Dis ook nie die begin van

’n … gereelde gelukkie sonder voorwaardes nie.” Sy lê haar kop op sy bors neer. “Maar ons gaan ook nie skuldig voel oor ons die lewe vir mekaar ’n bietjie minder eensaam gemaak het nie.”

8

Die e-pos kom van een van sy waardevolste kontakte. Sy is twaalf jaar ouer as hy en al net so lank ’n vriendin. Bowenal het sy toegang tot al wat ’n brokkie inligting is wat ’n mens tevergeefs in die maatskappy sal gaan soek. Verband toegestaan deur privaatmaatskappy Crop and Stock Holdings. Voorwaardes gunstig, bv. koers net hoër as Landbank s’n. Selfs tydperk twintig jaar teen dertig van LB baie beter as handelsbanke en meeste privaat verbande.

Roux se maagsenuwees span snaarstyf. Crop and Stock? Wie op aarde sou dit wees? En waar sou sy pa aan dié maatskappy kom? Hy lees die verband is opgeskort omdat dit “onder die aandag van die verbandgewer gekom het dat die aansoeker se kredietposisie in sy verbandaansoek ’n wanvoorstelling van die werklike stand van sy sake was”. Hû? In die fyndruk was daar ’n tegniese en omslagtige klousule wat daarop neergekom het dat die verband outomaties opgeskort word as die aansoeker wanvoorstellings doen. In so ’n geval sou die aansoeker alle betalings verbeur, insluitend die deposito. ’n Ou truuk, dink Roux … ’n baie ou truuk. Op die veiling is die plaas gekoop deur Double Take Holdings, ook ’n privaat maatskappy. Roux skuif die e-pos met die ingeboude muis aan en lees: Probeer nog agterkom wie 2X se direkteure was. Sal alles baie duideliker maak. Hoop dit help jou. !!!

Dié Ria wat altyd haar e-posse met drie uitroeptekens afsluit. Hy het haar op ’n

dag gevra wat dit beteken, en doodernstig het sy verduidelik dat ’n e-pos van ’n rêrig indrukwekkende bron af ’n uitroepteken aan die einde verdien. Twee uitroeptekens sou wees soos ’n sepiester wat ondersteuners se applous met uitgestrekte arms en gepunte voorvingers erken. Drie is die voorreg om ’n boodskap van háár af te kry. Nou ja toe, dié e-pos verdien applous, van watter aard ook al.

Roux hou onder ’n kaal dronkmansboom op die parkeerterrein van ’n winkelsentrum stil. Plek-plek kan hy sien hoe stroom die vroegaandverkeer vier of vyf kilometer daarvandaan in Beyers Naudélaan noordweswaarts. Daaragter troon die hoë, plat kruin van Aasvoëlkop oor Northcliff en naburige woonbuurte. Hy skakel sy selfoon af en druk dit onder die sitplek in. Weer gaan hy sy sakke deur om te verseker dat niks verklap wie hy is nie. Hy haal drie honderdrandnote uit sy beursie, druk die geld in sy agtersak en bêre sy beursie in ’n oopklapruimtetjie by die stuurwiel. Van sy bos sleutels haal hy net die bakkie se plastiekdienssleutel af waarop die fabrikaatembleem nie voorkom nie. Die res los hy in die paneelkissie. Net die verdoemende bladsye van die finansiële state sit hy in sy binnesak. Hy sluit die bakkie en loop oor die parkeerterrein en die dwarsstraat na waar ’n paar taxi’s staan. Hy wink een nader, en sê vir die bestuurder: “Northcliff aan Beyers Naudé se kant. Ek sal vir jou beduie.” Hy sê niks nie totdat hulle in die groot straat na Johannesburg se noordwestelike woonbuurte ry. “Draai links hier en volg die pad.” Die straat kronkel bergop. Ses of wat blokke verder klim hy af, betaal die taxi en stap verder. Hoe hoër hy klim, hoe indrukwekkender raak die huise en hoe beter versorg die beddings buite die yslike tuinmure. Namate hy verder noord teen die hang van die kop vorder, verdwyn die tekens van die winter. Skaars vier kilometer suidwaarts soos die kraai vlieg, weet hy, lê daar ’n kilometers lange vlei. Dis een van die koudste stroke in Johannesburg, want die koue lug uit die suide tregter oor Soweto se vleie en deur die Wit Poort in die Witwatersrand noordooswaarts tot in die hartjie van Johannesburg se ryk noordelike voorstede. Maar teen die noorderhang van Aasvoëlkop is dit feitlik rypvry. Hy begin al hoe meer huise met waghokke by die hek sien, en dis vir hom

simbolies. Die kop skei sy inwoners van hulle bure deur meer as ’n klimaatsverskil, dink hy. Só 'n groot invloed het dié kop dat inwoners radio- en TV-seine van Pretoria eerder as Johannesburg opvang. In die jongste jare het die inwonerprofiel ook begin verander. Eers het dit hier gewemel van ryk sakemanne, neurochirurge en mense met vaste familiebeleggings in Engeland. Deesdae het al meer Northcliffmense vreemde aksente, rygoed met donker ruite en vae maar vet bronne van inkomste. Jy sien dit aan die omgewing. Ou winkels verdwyn, nuwes kom in hul plek en bevredig voorheen heeltemal onbekende behoeftes. Die Griekse kaasmaker se perseel is oorgeneem deur mense wat lekkernye met eienaardige geure uit Wes-Afrika aanhou, en waar die bakkery was met sy Italiaanse olyfolie en groot blikke ingemaakte artisjokke is nou ’n vyfrandwinkel vol haarborsels en speelgoed-selfone en nylon-onderklere. Duskant die hoek van die straat waarheen hy op pad is, steek hy vas en haal diep asem. Onderkant hom strek die liggielandskap verby die twee helder oases, Rosebank en Sandton, oor die skewe, kleiner blokkies van Alexandra tot waar Midrand se minarette net-net deur die winterdynserigheid sigbaar is. Hy draai regs in die dwarsstraat in. Nommer 24 is tweede van die hoek af aan die kruinkant van die straat. Dorothea het die adres met potlood op ’n geel kleefnota geskryf en die nota net bokant sy hempsak op sy bors vasgeplak. Hy skeur die nota in stukkies en druk dit onder ’n lae doringstruik in. Om so na aan mekaar te wees, maak my bang, dink hy terwyl hy met die stukkies papier doenig is. Chemies onversoenbaar. Hy voel effens lighoofdig nadat hy vinnig regop gekom het. Die staalhek se krulpatrone versag die tronkagtigheid van die tralies wat seker byna vier meter hoog is. In die tuinmuur van gekapte klip, net so hoog, is daar ’n waghuis ingebou met ’n kleinerige venster. ’n Lig skyn buitentoe, op besoekers, sodat die wag nie nagblind raak nie. Hy loop na die venster, bewus van die feit dat hy feitlik niks van die wag agter die glas kan sien nie, maar dat hyself helder verlig is. Bokant sy ooghoogte korrel ’n veiligheidskamera op hom. Die stem kom hollerig van agter die glas: “Sir?” ’n Swaar aksent. Hy groet in Engels terug. Die wag vra waarmee hy kan help.

Venske sê stadig en met nadruk: “Ek besef ek het sommer hier uitgeslaan sonder ’n afspraak, maar dit is weens buitengewone omstandighede. Dis omstandighede wat meneer Mabena se geldelike belange ten nouste raak. Trouens, dis ’n krisis. Ek moet met meneer Mabena self praat, want ek twyfel of ander mense naby hom almal vertrou kan word. Ek wil niks daarvoor hê nie, ek wil nie in sy huis ingaan nie. Ek wil net vir hom die inligting gee en loop.” Daar is eers geen reaksie nie en Roux herhaal van die frases wat hy dink die meeste aandag sal trek. “Buitengewone omstandighede.” “Krisis.” “Net inligting … net inligting …” Van agter die glas klink dit asof die man se stem deur water aankom: “Wat is jou naam en wie verteenwoordig jy?” Roux weet nie hoe goed hoorbaar hy is nie en hy praat hard, hou sy sinne kort en eenvoudig: “Liewer nie my naam nie. Dis beter vir meneer Mabena as hy nie weet wie ek is nie. Ek verteenwoordig niemand, net myself.” “Jy moet ’n afspraak hê. Meneer Mabena praat met niemand sonder ’n afspraak nie.” “Dit is inligting wat vir meneer Mabena lewensbelangrik is.” “Watse inligting? Jy kan die inligting hier los.” “Dit gaan oor sy geldsake. Ek moet met hóm praat. Persoonlik.” “Wag. Ek roep iemand …” Roux gee vinnig ’n tree vorentoe, sy gesig is nou byna teen die glas. “As ek met iemand anders wou praat, het ek dit al vroeër sommer telefonies gedoen. Ek gaan met niemand anders praat nie. Een ding moet jy weet, ek sal by hom uitkom. Dan vertel ek vir hom sy hekwag het hom miljoene laat verloor. Ek loop nou, maar eers wil ek jou naam weet.” Hy sien die bewegings van die wag agter die donker ruit. “Wag. Staan net daar.” Nog bewegings agter die dik glas. Die geluid van ’n telefoon wat geskakel word. Dan ’n gesprek wat hy nie kan volg nie. Die telefoon word neergesit. Beweging. “Meneer Mabena sal met jou praat. Hy

stuur net iemand om jou te kom haal. Wag net daar.” Die straat is leeg. Laer af sien Roux twee spoedhobbels, redelik nuut en voor met geel skuinsstrepe geverf. Saam met die hoë mure en die wagte en die kameras is dit ’n teken dat die inwoners gesteld is op stilte en privaatheid, en kan betaal vir hul behoeftes. Die gebruike van toentertyd se adelstand herleef in vele moderne gedaantes, dink hy. “Kom in.” Hy kyk om na die glasvenster, maar hoor die hek ooprammel. ’n Helder lig laat hom sy oë skreef. Voor hom staan ’n man en ’n meter of twee verder aan die linkerkant nog een met sy hand onder ’n tuniekbaadjie. Die een by hom beduie met geligte arms en wye bene dat hy Roux wil deursoek. Hy gaan staan gereed. Die deursoeking dek die gewone, oksels, binnebene en sakke, maar ook agter die nek, langs en onder die bors, bekken, voorarms en kuite. Hy haal alles uit Roux se sakke, ook die paar foliovelle wat hy gevou in sy baadjie se binnesak gehad het. Die man beduie met die oprit op en Roux begin aanstap op siersteenplaveisel met tradisionele Afrikapatrone uitgelê. Die oprit swenk om die hoek van die huis en verbreed tot ’n vlak waarop parkeerplekke met strepe van donker steen uitgelê is. In die middel staan die grootste kamferboom wat hy nog gesien het. Teen die statige takke is kolligte versteek wat die boom se dramatiese en vorstelike teenwoordigheid beklemtoon. Links is vier motorhuisdeure en regs in ’n klipmuur ’n ingangsportaal met ’n dubbele voordeur van goed drie meter hoog. Voor die portaal draai hulle regs na ’n gewone buitedeur agter ’n digte blomkweper. Die man beduie na die deur en draai die swaar knop. Links is ’n dwarsgang en voor hom ’n stel betontrappe. Die plek lyk netjies maar spartaans, asof dit die huishulp se kwartiere is. In die elektriese lig sien Roux dat die twee mans eenders aangetrek is, in ’n soort gevegsuniform van swart denim met opgerygde rubbersoolstewels en ’n swart baret. Hy kyk vraend na die een wat hom deurgesoek het en die man beduie met sy oë na die trap. Aan die bopunt van die trap draai hulle by ’n vertrek in wat Roux laat dink aan landdroskantore in die ou tuislande. Agter ’n vernielde lessenaar sit ’n dik man met ’n donkerbril op en ’n blinkgrys pak en ’n streepdas aan. Hy bekyk Roux

van kop tot tone en draai sy kop na die man wat hom deursoek het. Hy hou sy hand na die man uit. Die wag sit die bakkiesleutel, stel papiere, twee honderdrand- en enkele kleiner note, en twee sakdoeke op die lessenaar. Hy tree weer agter Roux in. Donkerbril bekyk die voorwerpe en vou die papiere oop. Hy kyk die stel deur en vou dit weer op. Hy vra vir die man iets in ’n taal wat Roux nie verstaan nie. Die man antwoord. Donkerbril reageer met wat na ’n opdrag aan die tweede wag klink. Dié man knik, maak die deur oop en loop uit. Donkerbril kyk weer na Roux, tel die opgevoude bladsye op en tik daarmee teen die lessenaar. “Wie is jy en wat wil jy hê?” vra hy, sy dik Engelse aksent tipies van die mense van verder noord in Afrika. “Soos ek vir die wag by die hek gesê het, my naam is nie belangrik nie. Ek is hier om meneer Mabena op iets te wys wat hom miljoene kos.” “Watse iets?” “Ek sal dit vir meneer Mabena sê.” Die man gluur hom aan, staan dan op en loop om die lessenaar. Hy dra wit sokkies en swart skerppuntskoene van nagemaakte krokodilleer waarvan die hakke so effe na buite afgeloop is. “Ek vra watse iets?” “Dis besonderhede oor meneer Mabena se persoonlike geldsake. Ek sê weer dis vertroulik en ek gaan met niemand anders daaroor praat nie.” Die hou tref hom teen die kant van die kop, byna voordat hy eers kan begin wegruk. Gelukkig is dit skrams bokant die linkeroor pleks van vol op die oor. Die geweld daarvan ruk Roux nogtans skuins agteroor en hy skuif op die sementvloer tot feitlik teen die muur. Hy kom op sy elmboog orent, maar sy oë wil nie kyk nie. Hy knyp hulle styf toe en voel bokant sy linkeroor. Daar sit klaar ’n yslike knop, maar hy sien nie bloed aan sy vingerpunte nie. “Nou hoekom het jy dit gedoen? Ek probeer meneer Mabena help.” Hy weet sy argument klink ’n bietjie pateties – ís ’n bietjie pateties. Die man kom staan voor hom. “Ek wil net seker maak jy het maniere.”

“Ek het niks vir iemand anders as meneer Mabena te sê nie.” Roux besef dis dalk in hierdie situasie goeie maniere om nie te vinnig te probeer orent kom nie. Die man kyk af na hom. “Moenie so seker wees nie.” Hy draai effe linksom en mik met sy skoenhak ’n skop na Roux se kop, maar hy volg dit nie deur nie. Roux rol weg, maar hy weet goed ’n regte skop sou hom op die brug van sy neus getref het. Hy voel hoe sy maag draai. Donkerbril gaan sit weer agter die lessenaar. Hy beduie vir Roux en sê: “Staan op.” Met lui, dik vingers lig hy die lessenaartelefoon se gehoorstuk en skakel vier syfers. “Ons wag,” sê hy en sit die gehoorstuk neer. Hy lê agteroor in die draaistoel en tik met sy vingers op die lessenaarblad. Roux staan voor die lessenaar en kyk in die vertrek rond. Sy oë traan en ’n pyn klop teen sy linkerslaap. Daar is twee ou gemakstoele, ’n liasseerkabinet en twee kleinerige tafels in die vertrek, sien hy. Op die een staan ’n ketel en drinkgoed en op die ander ’n lomp ou rekenaar met ’n stippeldrukker. By die tafel staan ’n tiksterstoel met flenter bekleedsel. Die mure is kaal benewens ’n kalender met ’n bikinimeisie op ’n yslike motorfiets wat aan ’n spyker hang. ’n Selfoon lui. Donkerbril trek dit uit sy baadjie se binnesak. Dis die jongste en dunste slimmodel, die voorkant heeltemal skerm. Hy bekyk die foon, vee oor die skerm en antwoord. ’n Rukkie luister hy en gee ’n opdrag. Hy druk die foon dood en sit dit terug in sy sak. Een van die twee deure langs die lessenaar gaan oop en ’n skraal man met ’n losgetrekte das loop in. Roux het die gesig al seker op honderd TVsakenuusbulletins gesien, maar die geheel lyk ouer en die skouers effe krommer. Dit is nogtans ongetwyfeld Vincent Mabena. “Wie is hy en wat wil hy hê?” vra hy vir Donkerbril. Die man sit-lê steeds agter die lessenaar. “Hy wil nie sy naam gee nie, en sê hy het vir jou inligting wat hy net met jou wil deel.” Sommer so ongeërg. Vir Roux is daar ook iets snedigs aan Donkerbril se stemtoon, sekerlik sonder respek. Maar weens die bril kan Roux nie die man se uitdrukking peil nie. Roux rig hom egter reguit tot die skraal man: “Meneer Mabena, my naam is net so onbelangrik soos waar ek my inligting gekry het. Die belangrike ding is dat ek vanaand hierheen gekom het met belangrike inligting oor u geldsake. Wat ek tot dusver vir my moeite gekry het, is ’n vuishou van dié

man.” Donkerbril skud sy kop spytig. “Ek het hom netnou met ’n oorkonkel ’n bietjie maniere probeer leer, maar dit lyk my hy leer moeilik. Voordat hy my in die rede geval het, was ek aan die sê dat hy net by die voorhek opgedaag het sonder ’n afspraak.” Hy kom regop, leun met sy elmboë op die lessenaarblad en praat verby die knoets van sy inmekaargevoude hande. “Ander dinge laat my ook wonder. Hy het net dié goed in sy sakke gehad,” hy beduie met sy kop na Roux se uitgestalde besittings, “geen beursie of identifikasie of selfs selfoon nie. Ek het netnou een van my manne uitgestuur om te gaan kyk waar hy geparkeer het, maar daar staan geen kar oop in die omgewing nie. My man soek verder, maar intussen beplan ek om ’n paar dingetjies by hom self te hoor.” Mabena kyk na Roux en terug na Donkerbril. “Dalk moet ek maar hoor wat hy te sê het.” “Meneer Mabena, dis vertroulike finansiële inligting,” sê Roux so kalm moontlik. “Kan ons asseblief alleen praat? Vyf minute is al wat ek nodig het. Dan loop ek.” Donkerbril glimlag snedig en roer nie. Mabena lyk onseker. “Ek dink jy kan maar voor dié mense praat.” Roux trek sy skouers op. “Goed dan. Soos ek gesê het, my eie agtergrond het niks met die hele ding te doen nie, behalwe die feit dat ek ’n forensiese ondersoeker is. Ek het – sê nou maar terloops – in ’n ondersoek na iets heel anders afgekom op transaksies in van u persoonlike bankrekenings …” “Persoonlike rekenings!” Donkerbril klap hard met ’n plat hand op die lessenaar. Sy bril flits van Roux na Mabena en weer terug. Dan sprei hy sy handpalms net bokant die blad vraend oop. “Persoonlik? Ek bedoel …” Roux weet hy moet gou spring. “Dis my werk, ja, dis die soort ding wat ek doen,” sê hy vinnig. “Maar wag, dis nie belangrik nie, wat belangrik is, is wat julle daar op daardie papiere kan sien, dis als daar. Kyk, daar is altesaam honderd en sewe transaksies. Hulle is verskuil as iets heeltemal anders, maar met deeglike ondersoek het ek vasgestel dit is nie wettige transaksies nie.” Roux beduie, sy woorde kom in snelvuur: “Soos u daar kan sien, duur dit al byna drie jaar. Meneer Mabena, die afgelope een en dertig maande het iemand R16 853

708 by u gesteel. Van die transaksies is deur binnelandse rekenings afgehandel, maar die meeste is internasionaal, en dit het ook deur verskeie ander lande geskied. Die gemiddelde bedrag per transaksie is betreklik klein en verskeie rekeninge is betrokke. Waarskynlik daarom het die gewone bankverklikkers u nie gewaarsku nie.” Daar is doodse stilte, net een van die wagte agter Roux se stewels skuur op die vloer. Roux én Donkerbril staar Mabena aan. “Baie dankie,” sê Mabena ná ’n ruk, draai om en loop deur toe. Roux strek ’n arm uit. “Is dit u enigste reaksie? Besef u …?” Die miljardêr vermy oogkontak met hom. Donkerbril draai skuins in sy stoel en kyk Mabena agterna. “Ek weet nou nie meer van Suid-Afrikaanse wetgewing as wat ek hoef te weet nie,” sê hy hard, ooglopend in ’n poging om Mabena in sy spore te stuit, “maar is dit nie ’n oortreding van die wet om in iemand se bankrekenings te snuffel nie?” Mabena gaan staan, maar draai nie om nie. “En is dit nie ’n oortreding om in iemand se huis in te breek nie?” Donkerbril gryns vermakerig, hoog in sy skik met homself. “As daar nou nie terloops ’n klompie wakker vriende by die bekende mynmagnaat gekuier het nie, kon hy groot skade gely het weens dié inbraak.” Die brillense is nou waterpas op Roux gerig. “Dis nogal jammer dat die inbreker hom teengesit het toe die mynmagnaat en sy vriende hom burgerlik wou arresteer, net sodat hulle die polisie kon ontbied. Anders kon ’n mens dalk gehoor het wat die arme skepsel besiel het om só op te tree. Dalk was dit sy manier om die nuwe ryke se rykdom onder die ou rykes te herverdeel.” Hy raap die note op die lessenaar bymekaar en druk dit in sy hempsak. “Maar toe hy betrap word, spring hy ongelukkig by ’n venster op die boonste verdieping uit en val met sy kop teen ’n klip. Jy kan gerus nou maar gaan.”

9

Hy hou sy oë op ’n skrefie oop. As hy dit groter oopmaak, voel dit asof iemand ’n geroeste spyker tussen sy oë inslaan. Die naarheid skiet in sy keel op. Hy knyp sy kake en oë styf toe totdat die ergste bedaar. Die smaak van sy braaksel kleef aan sy tong. Hy lê in ’n kamer op sy linkersy. By sy wang sien hy vinielteëls swart en wit afgewissel en met ’n nagemaakte marmertekstuur. Hoog bokant sy kop sien hy die onderpunt van ’n venster waardeur skemerlig val. Aand- of oggendskemer? Hy weet nie hoe om by die pyn verby te dink nie. Alles pyn. Hy probeer dink hoekom. Sy kop is die seerste, dan sy skouer. Watter een? Linkerskouer. Hoekom? Want hy lê sleg daarop. Probeer regskuif, maar sukkel. Hoekom? Sy hande is agter sy rug vas. Daar is geen gevoel in nie, net steekpyne. Hy verskuif effens en die ergste pyn van seningverrekking bedaar. Hy probeer voel-voel met sy vingers en kry die punt beet. Kabelstrook van plastiek, eenvoudig maar onbreekbaar sonder iets skerps. Probeer opstaan. Hoekom kan hy nie? Sy enkels is vasgemaak aan iets wat hy nie kan sien nie. Lomp en stadig probeer hy nog ’n bietjie gemakliker lê sonder dat sy lyf meer druk op sy hande en gewrigte plaas. Dink raak stadig minder onmoontlik. Sy gesig – o ja, geslaan. Baie geslaan. Sy ribbes ook, en sy maag. Tot laat in die nag. Daarna weer, seker toe dit dag geword het. Drie vrae oor en oor: Wie is jy? Wie het jou gestuur? Waar kom die inligting oor die onwettige transaksies vandaan? Hy het eers hardop geweier om te antwoord; later net sy kop geskud. Toe kom die houe, eers net van die een met die donkerbril, later van die een wat hom deurgesoek het. Hy het stilgebly, nie uit dapperheid nie, maar omdat hy geweet het wat hy sê, gaan vir hom pynliker wees as die houe. Hulle kom nou-nou weer, besef hy. Probeer ontspan en hom daarop voorberei. Stadigaan word hy kwaad. Hoekom het ’n gesiene mynbaas sulke boewe in diens? Hoe kan enigiemand die uitlandse hanswors met sy fliekagtige bril en

dom bravade aanstel? Hoe kan Vincent Mabena dit toelaat terwyl hy, Roux, hom probeer help? Maar bowenal is hy kwaad vir homself. Kyk nou wat het gebeur omdat hy sogenaamd die regte ding probeer doen het! En dit nadat Nono Baloyi en Dorothea hom gewaarsku het om sy neus uit ander se sake te hou. Ag, ja, die regte bleddie ding … Hy moes tog ingesien het, miskien daar by die voorhek, dat die idealis in hom nou ’n volslae dwaas geword het. Hoekom het hy nie omgedraai en geloop nie? Sy kop het vasgehaak, dis hoekom. Soos toe hy nog veldpolisieman was, voor sy skuif Forensies toe. Hy besluit om die een of ander skurk te agtervolg en dan kan niks hom keer nie. Dit sou sweerlik sy dood gekos het as hy nie van werk verander het nie. Dis ook die ding wat hom laat koppe stamp het met die bevelvoerders by Forensies. Wanneer hy eers besluit het hy is reg en húlle verkeerd, het hy net een pad geken, soos ’n voorspeler met die bal onder die arm, kop omlaag, oë toe. Dis nie net dom nie, dis dwaas, ’n persoonlikheidsgebrek. Hy het êrens gelees hoe ’n mens se brein boodskappe deurstuur, met neurologiese paadjies langs. Dit bepaal hoe jy optree. Mettertyd leer ’n mens ander paadjies, kennis wat jou oordeelkundiger laat werk. Maar onder stres skakel jou brein vanself terug na sy bekende paadjies. Dan doen jy oor en oor dieselfde noodlottige ding, hardloop keer op keer weer nikssiende teen dieselfde teenstander vas en verloor die bal. Om daaruit los te breek, moet jy eerstens die probleem verstaan. Dan begin jy nuwe neurologiese paadjies bou en hulle herken. Jy gee hulle as ’t ware name. Daarna kan jy begin leer hoe om in beheer van jou brein te bly, om te keer dat dit in stressituasies vanself terugskakel na sy primitiewe paadjies. Maar om jou eie probleme te verstaan en reg te stel, kry weinig mense reg. Dis eintlik ’n illusie. Party mense gee voor hulle verstaan dit en kry doktorsgrade daarvoor. Daar word by die deur gewerskaf en hy hoor die sleutel draai. Die deur gaan oop en hy hoor voetstappe agter hom. Iemand kry hom aan die skouer beet en trek hom halfpad om sodat hy pynlik op sy hande lê. Twee van die wagte is in die vertrek. Die naaste een het ’n papierbord met toebroodjies en ’n kartonbekertjie in sy hande, die ander een staan langs die deur met ’n pistool in sy hand. Die een met die eetgoed beduie, maar Roux beduie met sy oë na sy vasgebinde hande. Die twee wagte kyk na mekaar en die een by die deur knik. Hy haal ’n lang en

goedkoop knipmes uit sy sak. ’n Okapi, dink Roux, wanneer laas het hy een gesien? Toe hy nog polisieman was. Die wag sny die koord af. Haastig staan hy tru. Roux se hande is donkerpers, dik geswel en sonder gevoel. Pynlik sukkel hy totdat hy met sy rug teen die muur gesit kry en begin sy vingers beweeg. Die tweede wag sit die eetgoed voor hom neer en tree terug. Hy sê vir die een by die deur iets en beduie dat alles in die haak is. Die deur gaan toe en die sleutel draai in die slot. “Eet nou,” sê die wag wat agtergebly het. Roux eet stadig. Die brood is oud en hard. Krummels sit in sy mond vas en maak dit moeilik om te sluk. Hy kan sy hande steeds nie vertrou nie en tel die bekertjie met die water met albei hande op. Vir die wag se oë oordryf hy alles ’n bietjie. Ná nog ’n pyntrek op die gesig laat hy die papperige mengsel uit sy mond vloei, oor sy ken en tot op sy bors. “Haai, eet ordentlik, jy!” sê die wag. Hy sug dramaties en bly ’n oomblik met sy kop teen sy skouer lê voordat hy regopper sukkel. Selfs sonder voorgee kry hy kwalik een toebroodjie in. Die kos lê swaar in sy maag en vererger die seer van sy ribbes. ’n Oomblik lank sien hy homself in Dorothea se kombuis, sy arm gestrek na haar fles Duitse kitskoffie. Die wag hark die bord en beker met sy voet uit die pad. Op ’n veilige afstand bly hy staan en sê: “Toe, lê weer en hou jou hande agter jou rug.” In sy hand is ’n nuwe kabelkoord. Roux skuif sugtend op sy linkersy, maar só op sy arm dat sy linkerpols nie by die regtereen kan bykom nie. Die man hurk met sy linkerknie swaar en seer teen Roux se nek en skouer. Sy hande vroetel met die koord en probeer Roux s’n bymekaarvat. Roux ruk sy nek onder die wag se knie uit. Die knie stamp hard op die vloer, en die wag verloor sy ewewig en val bo-oor Roux, wat sy kop en skouers met alle

geweld agteroor teen die wag vasruk. Iets ontplof agter Roux se oë. Dit voel vir hom asof sy ledemate los raak van hom. Dit is asof hy op ’n stil waterkuil dryf, soos ’n dooie naaldekoker. ’n Oomblik lê hy só, leeg van die adrenalien wat ná die pyn en vernedering losgeslaat is. Sy ooglede beweeg. Sy hande is los. Sy kop kom orent. Hy draai hom op sy linkerelmboog om – alles asof deur ’n kamera wat sekondes tot minute uitrek en elke beweging betekenisloos laat lyk. Die wag se gesig is ’n opgehewe bloedmassa. Hy lê stil. Roux se asem is rukkerig. Hy sleep die man nader en vroetel met dom hande in sy baadjie- en broeksakke. Hy kry nog plastiekkabelkoorde en trek eers die man se gewrigte en dan sy enkels styf vas. ’n Stuk papierhanddoek en twee gebruikte servette rol hy op en druk dit in die man se mond. Hy voel bloed en stukkende tande. Die rooi vlek begin deursyfer nog voordat hy ’n sakdoek om die man se mond vasgeknoop het. Al wapen wat die man het, is ’n swart rubberknuppel en ’n bos sleutels. Met die grofste sleutel begin hy die kabelkoord om sy eie enkels lossaag. Dit duur kosbare sekondes. Hoe lank nog voordat die tweede wag onrustig raak? Hy kom onseker orent, en gryp na die muur. Daar is geen wil of gevoel in sy bene nie en hy trap hoog en onvas soos ’n tagtigjarige met ’n nuwe bril. Uiteindelik staan hy langs die deur. Hy hoor die geluid van ’n stoel waarin iemand versit. Met die knuppel tik hy twee keer teen die deur. Die stoel beweeg en twee sekondes later draai die sleutel in die deur. Hy gaan staan teen die muur en lig die knuppel kosynhoog. Die deur swaai oop, maar die man tree nie binnetoe nie. Roux hoor hoe hy sy asem intrek. Hy swaai die knuppel met ’n boog na waar hy vermoed die hand met die pistool moet wees. Die wapen kletter neer. Die man se regterhand hang skeef, maar hy swaai om en mik in die gang af. Geskok besef Roux hoe kragteloos sy bene steeds is. Die man sal maklik kan wegkom. Hy swaai weer die knuppel en val lomp agter die hou aan. Dis skrams teen die kop en nek. Die man steier en beland op sy een knie. Roux sukkel

agterna en slaan na die kant van die kop net toe die man sy bebloede hand probeer voorsteek. Die knuppel tref hom teen die kant van die kop en hy stort neer. Roux gryp die pistool en staan in die gang, wydsbeen soos ’n vasgekeerde dier. Die wag lê roerloos. Daar is geen teken dat iemand die geveg in die gang gehoor het nie. Die pistool is ’n Tsjeggiese nege-millimeter, blink van baie vat en met ’n kolf wat die man na sy greep verander het. Hy maak seker dat die wapen gelaai en die veiligheidsknip op is voordat hy dit voor by sy broek indruk. Die knuppel druk hy onder sy gordel in en sleep ook die tweede wag by die eerste in die kamer waar hy aangehou is. Hy maak hulle enkels so ver moontlik uitmekaar vas aan die staalpyp teen die muur waaraan sy voete ook gebind was. Die twee barette lyk omtrent ewe groot, en hy pas die een op sy kop. Net twee waardevolle artikels kom uit die wagte se sakke, geld en sleutels. Uit elke dik beursie haal hy twee honderdrandnote en druk dit in sy agtersak. Toe hy hierheen gekom het, het dit sinvol gelyk om dit sonder selfoon te doen, maar hy besef nou hoe hulpeloos enigeen deesdae daarsonder is, veral as hy ook geen geld of bankkaart het nie. Deeglik bekyk hy die twee stelle sleutels. Sekere sleutels stem ooreen. Hy redeneer dat hulle waarskynlik op die sentrale deure of hekke sal pas. Sy eerste soektog is na die een wat die deur kan sluit waaragter die twee bewustelose wagte lê. Ná drie probeerslae kry hy ook die een wat die deur aan die onderpunt van die kort gang oopsluit. Dit is die vertrek waarheen hy aanvanklik gebring is toe die man met die donkerbril hom geslaan het. Die vertrek is leeg. Hy voel-voel na die pistool se kolf. Sy gevaarsintuie loei soos ’n sirene. Die een of ander tyd moet die wagte afgelos word, of hulle kan self bykom en alarm maak. Buitendien kan iemand enige oomblik by die kamer inloop. Op die trap is daar geen kans om weg te kruip nie. As iemand hom sien, sal hy moet skiet. Buite is dit helder verlig. Daar is sekerlik veiligheidskameras. Maar hy besef daar is nie ’n ander pad nie. As hy kan uitkom, is dit boonop beter om oor die voorste muur in die straat te probeer ontsnap as na die bure toe. Hulle het waarskynlik ’n eie veiligheidstelsel waaruit hy net so moeilik sal loskom. Aan ’n haak agter die lessenaar hang sy warm baadjie. Hy trek dit aan. Van die

lessenaar se oorspronklike ses laaie is net drie oor. Een vir een trek hy hulle oop op soek na sy sleutel. Hy kry dit in die tweede laai by ’n klomp ander en druk dit in sy sak. ’n Gedagte probeer deurdring. Hy gaan staan en fokus, maar niks skiet hom te binne nie. Dan: vingerafdrukke. Die plek is vol van sy vingerafdrukke! Hy loop met ’n stoflap in die hand terug na die diepste vertrek. Aan die vloerteëls vee hy bra woertswarts, maar die deurhandvatsels en ander plekke waar hy gevat het, maak hy deeglik skoon. Met die stoflap in sy hand om die knop van die deur na die trap luister hy ’n oomblik, maak die deur oop en loop so luiters moontlik met die trap af. Hy hou sy kop omlaag sodat hy nie deur ’n kamera betrap word nie. Die buitedeur is nie gesluit nie. Hy loer deur ’n gleufie. Drie rykmanskarre staan op die helder verligte plaveisel geparkeer: ’n blinkblou sportnuts, ’n rooi afslaankap met sy dak toe en ’n swart sedan met donker vensters, so lank soos ’n seiljag. Hy skuur by die deur uit. Agter die blomkweper staan hy ’n oomblik en luister voordat hy in die struikskadu’s teen die huis inskuif en om die hoek loop. Sy bene is so stewig soos gisteraand se macaroni. Hy voel sewe meter lank en so wyd soos ’n koekie seep. En dit voel asof hy in ’n dwarswind probeer hardloop. Elke minuut, weet hy, raak die kans beter dat hulle sal agterkom dat hy ontsnap het. Maar van die opleiding van lank gelede het genoeg vasgesteek dat hy besef dat oorhaastigheid sy grootste gevaar is. Van onder ’n digte struik bekyk hy die moontlikhede. Die buitehek en sy wag is omtrent dertig meter voor hom. Regs loop die oprit. Links golf ’n grasperk tussen struikrande deur, met kolligte wat die aandag op interessante groepe plante vestig. ’n Plan ontkiem in sy kop. Hy sluip al met die struikbedding langs en gaan sit op sy hurke. Die laaste omtrent sewe meter na die wagkamer se deur is oop, kaal en helder verlig. Links beweeg ’n skaduwee. Een van die wagte kom aangestap met ’n voukolfhaelgeweer in sy hande. Hy bekyk alles om hom en klop twee keer teen die wagkamerdeur. Die deur gaan oop en die wag staan in die deur. Die buitenste wag sê vir die een in die deur iets en hulle lag. Iets word aangegee, en die buiteman druk dit in sy sak. Hy kies koers met die oprit langs, skaars vier meter

van Roux af. Venske besef die man in die oprit kan net een bestemming hê: die kamer aan die bopunt van die trap. Hoeveel tyd het hy voordat die man agterkom daar is iets fout? Drie minute? Vier? Hy kom orent, loop koponderstebo na die wagkamer se deur en klop twee keer. Die deur gaan oop en die wag vra iets. Roux stamp hom hard met die knuppel in die maag en druk hom met sy lyf in die vertrek in. Hy voel met sy linkerhand of die man ’n vuurwapen om sy lyf het. Die wag skreeu en Roux slaan hom met die knuppel skuins teen die kop. Links in die skemer ruk ’n figuur orent. Roux swaai om, sien die lang vlam voordat die brul van die skoot sy ore oorweldig. Die koeël ruk aan hom en hy skiet in die val terug. Hy val bo-op die wag wat hy met die knuppel geslaan het en sien hoe die ander man stadig teen die stoel afgly waaruit hy pas orent gekom het. Sy linkerarm is lam. Hy is net bewus van die gewig daarvan. Met sy ander hand voel hy die klamheid. Hy sien die donker vlek aan sy vingerpunte en ruik daaraan. Dit ruik soos gesnyde koper. Sy oë sukkel in die skemerte met die kleur van die beheerpaneel se knoppe. Uiteindelik kry hy die een wat gemerk is Open en druk dit. Hy steier by die deur uit, val byna. Stadig rammel die hek oop. In die rypad hoor hy iemand aangehardloop kom.

10

Roux Venske hardloop al teen die heining langs na regs weg. Op die hoek draai hy weer regs, steek die straat vinnig oor na ’n sypaadjie vol welige struike. Hy haal ook die volgende hoek en draai daar links. ’n Blok verder is ’n deurstraat wat hy weet uiteindelik suidooswaarts loop, na die vlei se kant toe. Halfpad teen die blok af is daar ’n taxiafdak. Hy loop soontoe en probeer sy gedagtes weghou van die geklop in sy arm of die besef dat hy met elke tree swakker word. Die geluid van ’n aankomende voertuig laat hom vassteek. Hy kruip onder ’n digte struik in. Die aantog is stadig en hy hoor aan die dreun dis ’n agtsilinder. Hy lê kop omlaag en loer eers wanneer die kar verby is. Dis ’n swart viertrek. By die agtervensters word daar weerskante met sterk flitse gelig telkens wanneer hulle by plante op die sypaadjie verby ry. Hy haal die wag se pistool uit sy sak en verwyder die magasyn. Met sy hemp vee hy die wapen behoorlik skoon en laat dit op die grond agter die struik val. Hy krap met ’n stok ’n gat in die droë grond en begrawe die pistool. ’n Paar meter verder doen hy dieselfde met die magasyn. Naderhand kom die viertrek terug, nog stadiger. Die flitsligte soek-soek. Wanneer hy weer opkyk, is die straat verlate. Die pyn in sy arm maak sy kop lig, en hy wonder of hy hom nie die swart voertuig verbeel het nie. Ver kom ligte aan. Hy wil weer wegkruip, maar hy sien die ligte is dof. Die voertuig is ook hoog, maar ligkleurig, dalk wit. Vir hom klink die enjin soos ’n gedaan koffiemeul. Dis ’n minibustaxi, skeef van baie stampe en agterplaasherstelwerk aan die bak. Hy gooi die knuppel tussen struike op die oorkantste sypaadjie in, gaan staan voor die huisie, steek sy voorvinger in die lug en hoop van ganser harte die bestuurder verstaan sy krom gebaretaal. Die taxi hou by hom stil en die sydeur skuif oop. Hy klim in en die asiers maak met moeite vir hom plek. “Waar gaan jy heen, Baba?” vra die bestuurder.

“Die koloi loop Sophiatown toe?” Die bestuurder knik. Roux hou ’n noot oor die ruglening van die sitplek uit. “Vat so. Ek ry saam tot waar ek jou sal sê ek wil uitklim.” Die vrou langs hom probeer ’n bietjie verder wegskuif. Hy kan raai hoe hy moet ruik. “Ekskuus,” sê hy vir haar. Die groot donker vlei lê regs van die pad. Hulle ry nader. Die taxi hou stil en hy skuif buitentoe sodat ander asiers ook kan uitklim. Voor by die stilhouteken sien hy drie of vier voertuie. Iemand loop langs hulle en lig met ’n flits na binne; dan sien hy ook die groot swart voertuig langs die pad staan. Roux buk by die taxi se deur in en sê met ’n stem wat hy self nie herken nie: “Ek klim sommer hier uit.” Hy loop agter die taxi oor die pad en gaan hurk tussen die riete en die papkuil aan die rand van die vlei. Die koue en die pyn aan sy arm laat hom bewe. Ná omtrent ’n kwartier sien hy die swart viertrek wegry. Versigtig loop hy tot by die groot dwarsstraat wat die vlei met ’n lae brug oorsteek, draai daar regs en loop tot by ’n vulstasie. Hy vra ’n petroljoggie na ’n telefoon en die man beduie na die hoek van die gebou. “Daar is ’n foon, maar hy is stukkend,” sê hy. Roux swets. “Ek moet bel, hier in Johannesburg. Hier is vyftig rand. Bel vir my die nommer op jou sel, toe.” “Ai, my airtime is klaar.” Daar is geen ander joggie in sig nie, en Roux loop weg, bewus dat hy baie opvallend is by die pompe en dat sy bebloede baadjiemou veral aandag trek. Met kleiner strate langs sukkel hy aan na ’n winkelsentrum ’n ent verder. Drie keer gaan sit hy weens die lighoofdigheid van die skok, pyn en bloedverlies.

Hy bekyk die parkeerterrein. Iets in sy onbewuste probeer al lank deurbreek. Uiteindelik kry hy die gedagte beet: die polisie. Wat van die polisie? Oppas vir die polisie. Hoekom? Dié mense het dalk die polisie gevra om na hom te help

soek. Op grond waarvan? Inbraak in die Mabenahuis, soos Donkerbril gedreig het. Met aanranding op die wagte. En dalk moord? Leef die een wat hy met die kop in die gesig geslaan het? En die een in die wagkamer – het hy die man doodgeskiet? Die soveelste keer verwyt hy homself dat hy bloot aanvaar het dat daar net een wag in die kamer sou wees. ’n Tweede een maak volkome sin met die besoekers daar by die huis: een buite by die hek wanneer hulle ry en die ander binne wat die hek kan oopmaak. Dis tog logies, man. Dit kon maklik ’n noodlottige fout gewees het. In sy straatdae in die polisie sou dit gewees het. Jy is sag, man. Simpel. Onnosel. ’n Verslonste vrou staan by die openbare telefoon en praat. By haar is ’n kind met ’n japon oor slaapklere aan. Waar hy by ’n donker hoek hurk, kan hy nie hoor wat sy sê nie, maar sy praat driftig, byna histeries. Uiteindelik sit sy die gehoorstuk neer, vat die kind aan die hand en loop. Weer kyk hy die parkeerterrein deur. Net twee motorwagte is tussen die rye geparkeerde voertuie te sien. Hy probeer so natuurlik moontlik telefoon toe loop. Sy linkerhand is in sy broeksak. Die arm hang aan hom soos ’n dooie leeu aan ’n verskeurde buffel. Hy sit geld neer en lig die gehoorstuk. Ná die gebiedskode en die eerste drie syfers van Dorothea se nommer loer hy eers weer oor sy skouer, fynkam die parkeerterrein. Net voordat hy dink dit lyk veilig genoeg, sien hy die swart viertrek by die hek indraai. Die ligte skyn op hom. Hy kap die gehoorstuk neer en hardloop gebukkend om die hoek, oor die vlak deel van die parkeerterrein, deur die hek in die staalsparheining en teen die geel lig oor die straat. Vaag hoor hy die geskree van bande, dan ’n driftige getoet. Die feit dat die viertrek moet omdraai na die uitgang in die dwarsstraat en by die kruising moet wag voordat hy kan oorry, gee Roux die kans om tot by die hoek van ’n laerskool in die volgende straatblok te hardloop. Hy beweeg skeef soos hy die arm probeer stilhou. Sy bene voel soos groenboontjies in kookwater. Sweet brand in sy oë en die eggo van sy asemteue dreun in sy kop. ’n Ent anderkant die skoolhek sien hy die lemmetjiesdraad op die sifdraad is afgesny. Hy probeer homself met net sy regterhand oor die draad kry, maar hy het nie krag nie. Met die hulp van sy linkerhand lig hy hom met ’n kreet van pyn

tot op die heining. Anderkant gly sy voete onder hom uit en hy slaan neer. In die straat hoor hy die naderende gegrom van die V8 en kruip styf teen die wal van die grassloot vas. Bande knars oor gruisklippe en droë blare teen teer. Die kar hou stil. ’n Deur gaan oop en klap weer toe. Die bestuurder trek weg. Hy weet dis die swart viertrek. Die oop- en toegaan van die deur beteken een van die mans het afgeklim en agtervolg hom van die straat se kant af. Hy raai een is waarskynlik al op die vorige hoek afgelaai en kom oor die skoolterrein aan. Voor by die verkeerslig gaan die bestuurder links draai en waarskynlik nog ’n man by die stortingsterrein aflaai. Hy is vasgekeer. Sy tong sit dik in sy mond en sy asem ruk in die stowwerige winterlug. Dit voel dood en taai van die bloed waar die koeël sy linkerboarm oopgeskeur het. Links is die skool se sifdraadheining. Soontoe, regs of agtertoe kan hy nie. Deur die sloot loop ’n voetpad op na die gat in die heining by die stortingsdepot. Dis al uitweg, al is dit reg in die slagyster in. Hy kruip op sy maag vorentoe tot by die voetpad na die heining toe. Hy luister. Sy verstand werk stadig en nukkerig, en hy laat sy kop sak. Die man moet ook oor die heining langs die sypaadjie klim. Dis logies dat hy die plek sal kies waar die rondlopers lankal die lemmetjiesdraad op die heining afgesny het, waar hy self ook oorgeklim het. Wag totdat hy oorspring en jy hom hoor grondvat tussen die droë kakiebos. Hy skarrel die drie meter uit tot by die gat in die heining en skuif deur. Die stortingsterrein is so groot soos ’n rugbyveld. Twee rye vullishouers loop tot naby die verste punt. In die oopte anderkant sit vier mans om ’n vuur en praat. Seker haweloses. Hy swenk tussen die staalhouers in. Agter hoor hy die agtervolger by die gat in die sifdraad. In die dwarsstraat hou die swart kar stil en die deur gaan oop. By die derde houer in die ry die verste van die straatligte af loer Roux in. Die houer is te leeg. Die volgende een is vol vullissakke en gesnoeide boomtakke. Hy klouter so onopsigtelik moontlik oor die laer syrand en wurm hom onder die

sakke in, dieper en dieper. Op die bodem is ’n pappery. Die koue staalvloer en stank laat hom snak. Dit stink soos ’n varkhok. Hy krimp op sy knieë ineen. Die nattigheid kruip in sy skoene, broekspype en hempsmoue in en dan stadigaan boontoe. Hy lig sy gewonde arm effens, laat sak sy voorkop daarop. Hy dink aan Dorothea wat met haar wang op sy deinende bors lê. Dan het hy haar nog nie eens Lemoenfontein toe gevat nie. En nou is dit te laat.

Hy kom met ’n ruk by. Waar is hy? Donker. ’n Walglike stank. ’n Klomp goed op hom. Vullissakke … Nou weet hy. Net met die grootste wilskrag bedwing hy ’n kreun. Hy pyn oral. Sy kop klop met hamerslae, sy skouer en arm laat met elke beweging pyntrillings tot in sy voete trek. Hy is nat tot by sy middellyf en hy bewe elke paar sekondes. Die klam stank van die vullis wil hom oorweldig. Hy hoor stemme, een bars en dreigend, die ander onderdanig. Op die agtergrond luier ’n enjin. “Ons sit nog maar heeltyd hier, meneer. Ons het niemand gesien nie. Asseblief, meneer.” “Weg is julle! Skoert!” ’n Slag, dan ’n blikkerige rolgeluid. Hy raai die haweloses se vuurkonka is omgeskop en hulle is verjaag. Iemand gee opdragte en hy hoor voetstappe, dan die geluid van vullissakke wat rondgeslinger word. ’n Ander enjin dreun van die hek se kant af nader. ’n Sirene brom een lae noot. “Kry julle hom?” “Nee, nog nie. Maar ons het hom tot hier gevolg. Hy kruip hier iewers weg.” “Ek het gehoor hy los ’n bloedspoor?” “Daar was bloed in die taxi, en ook waar hy met die petroljoggie gestaan en

praat het. Maar dit lyk my hy het opgehou bloei.” “Jammer julle het nie honde nie.” “Ja, weet jy, dalk moet ons gaan haal. Daar is drie by die huis. Een van ons kan gou ry, en die ander kan hier bly soek. Ek sal bly wees as julle met die vangwa hier in die buurt rond bly uitkyk ingeval hy weggekom het.” Roux steek sy kop versigtig tussen die vullissakke uit en loer oor die rand van die houer. Al vier die mans staan in die ligte van die viertrek en die vangwa met die polisiemanne in die voertuig en praat. Die vangwa beweeg, maar hou weer stil terwyl die mans nog iets sê. Hy klim so stil en versigtig moontlik uit die houer. In die skadu van die een die naaste aan die dwarsstraat hurk hy en bekyk die terrein. Daar is omtrent nog twee meter plaveisel tussen die punt van die houer en ’n grondwal vol droë kakiebos. ’n Voetpad kronkel omtrent drie meter tussen die kakiebos deur na ’n gat in die betonheining waar die onderste twee sparre uitgebreek is. Die vangwa trek weg. Een van die wagte klim in die viertrek en gee vir oulaas bevele. Roux kruip van skadukol tot skadukol en seil moeisaam en pynlik deur die gat. Anderkant lê hy plat tussen die onkruid totdat die viertrek voor hom verby is en weer in die groot straat voor die skool regs gedraai het. Gebukkend strompel hy oor die straat en kruip deur ’n slap doringdraadheining aan die oorkant. Voor hom lê ’n smal stuk veld waarop gras in die somer heuphoog gegroei het. Hy kruip ’n ent in die gras in en probeer dink. Dis onmoontlik. Sy arm is om die beurt warm en koud. Asem raas in sy kop. Hy is bang die stowwerige gras laat hom nies en verklap so sy wegkruipplek. Sy instink sê hy moet net so vinnig en so ver wegkom as wat hy kan. Dadelik. Die gras loop van omtrent honderd meter breed teen die straat na ’n skerp punt toe op teen ’n koppie. Seker vir ’n skool of park bedoel en net so laat lê. Regs grens die grasveld aan ’n smal strook huise. Hy ken dit: gebou vir arm wit mense op die rommel van die ou Sophiatown. Hy loer soontoe en begin versigtig tussen gras deur kruip. Die gras is kurkdroog en stowwerig, die grond klipperig. Sy tande begin weer klap van die nat klere

aan hom. Onder by die straat is ’n geroep. Hy kyk om. Flitsligte speel heen en weer. ’n Minuut later kruip een en dan ’n tweede wag deur die gat in die muur. Hulle lig met die flitse op die grond, rondom hulle en uiteindelik op die straat en na die grasveld. Hy knyp sy oë styf toe, kragteloos ná die afgelope vier en twintig uur se foltering en magteloos by die besef dat hy waarskynlik met lewensgroot nat voetspore na die gat in die heining vir die wagte presies gewys het hoe hy ontsnap het. Kop omlaag kruip hy na die huise se kant toe. Hy kan hom nie meer steur aan die geraas wat hy maak nie. Langs die straat word oor en weer geskree. Iemand hardloop na die kant van die veld weg van die huise en ’n ander een in die rigting van die straat regs van die huise langs die draad. Hy hoor klapgeluide wat hy nie onmiddellik eien nie. Dan ruik hy dit: hulle het die gras aan die brand gesteek. Die wind stoot uit die leegte en jaag die vlamme aan. Vlampatrone kleur die gras voor sy oë. Rook dwarrel verstikkend nader. Hy begin die hitte aan sy ore voel, maar sy voete en onderlyf is nog ’n blok ys. Die eerste huis langs die heining is van bo tot onder toe met lemmetjiesdraad. Dis stil en donker. Die tweede een blykbaar ook. Agter hom knetter die vuur en hy voel hoe die paniek hom vat. Hy hoor ’n stem. Dis ’n vrouestem. Geselserig. Sy praat Afrikaans. Hy loer deur ’n gleuf in die betonheining. Twee vroue sit op ’n toe stoep skaars drie meter van hom af en rook. “Hallo!” Sy stem klink soos dié van ’n negentigjarige. “Hoor julle my?” “Voetsek, skelm!” “Wag! Ek is g’n skelm nie. Ek is geskiet.” Hy hoor stoele skuif. Skril uitroepe. En dan: “Waar is jy? Wat maak jy?”

“Hier agter die muur. Moenie lig maak nie, dis gevaarlik.” Hy hyg na asem. “Help my, asseblief.”

11

Roux sien ’n deur oopgaan en ’n hand wat die lig aanskakel. Twee vroue loop in. Een is kort en mollig met bruin hare. Sy hou ’n bord kos in haar hand. Die ander een het ’n blou verpleegbaadjie aan met bande aan die skouerlussies en tekens aan die bors gespeld. Sy is skraal, haar gesig die kleur van ’n ou vyftigsent. Hulle kyk vir mekaar. Die een met die uniform sê: “Dit lyk my hy gaan tog lewe.” Vir hom sê sy: “Goed, boetie, vertel vir ons wat gaan aan. Ek het al op nagdiens by die hospitaal ’n paar slegte gevalle gesien, maar nog nooit een wat geruik het soos jy nie. Ons het jou gewas en toegewerk en in die bed gesit, en toe het ons begin wonder wie ons eerste moet bel, die blitspatrollie of die vuilgoedlorrie. Wie moet ons bel?” Hy kom regop teen die enkelbed se kopplank. “Hoe laat is dit?” kreun hy. “Sewe-uur, boetie, stadig nou.” “Oggend of aand?” “Dis Donderdagaand,” sê die verpleegster en trek die kopkussing hoër agter sy rug op. ’n Oomblik probeer hy die verlore tyd in sy kop inhaal, maar ’n enkele gedagte oorheers alles. Hy leef. Hy het die swart viertrek afgeskud. Hy kyk van die een vrou na die ander. “Hallo, ek is …” probeer hy, maar laat dit dan vaar. “Nee, miskien moet ek nie vir julle sê wat my naam is nie.” Die verpleegster staan ’n tree tru, tot langs haar vriendin en hulle kyk hom aan. “Dankie,” sê hy. “Ek bedoel … Ek is so dankbaar dat julle my gehelp het, maar ek wil dinge nie vir julle gevaarliker maak nie.” Dan oorval ’n hoesbui hom en die woorde kom hortend uit: “As die mense wat gisternag agter my aan was na my kom soek, is dit beter dat julle niks van my weet nie.” Verpleegster praat met haar vuiste in haar heupe. “O, di-i-is die storie … So

gedink, ek en Emma. Hulle was hier op soek na jou. Langsaan ook. Maar ek het geweier om die traliedeur vir hulle oop te sluit, bleddie brekers. Gesien hier’s nie mans in die huis nie en toe wil hulle mos hulle gewig staan en rondgooi. A-a, my maat, nie ék nie. Ek ken die triek. Jy lyk net bang en sê jy het niemand gesien nie. Bel die polieste as hulle nie skoert nie. Uitlandse vuilgoed. Dis hoekom dié plek so lyk. Misdaad.” Sy skud haar kop, buk vorentoe en stryk die deken aan die voetenent van die bed gelyk. “Ek is Liz,” sê sy terwyl sy nog met die bed doenig is. “My ma was mal oor Liz Taylor en my pa was nie daar om te sê of hy van die naam hou nie. Ek moet netnou ry, want my nagdiens begin vanaand.” Sy kom regop en beduie na haar vriendin wat alles met ’n frons dophou, steeds met die bord in haar hande. “Dis Emma. Dis ons huis dié.” Emma hou vir hom die bord uit. “Eet nou eers, dan sê jy wat jy wil sê.” Sy help hom gemaklik regop sit en sit die kos voor hom neer. “Jy is gelukkig dat ons op die stoep was, anders was jy sweerlik daarmee heen. Die hele veld het uitgebrand.” Hy sê dankie vir die kos en vra hoe hulle hom oor die muur gekry het. “Deur die hek, natuurlik. Daar’s een in die betonmuur,” sê Emma. “Sal ons nou ’n lummel soos jy oor die muur kan tel?” Roux voel aan sy arm. “Gesleep,” sê Emma, lag dan skewerig. “En daarna ons hande gaan was.” Liz sê: “Dit wás jou gelukkige dag. Daai koeël het ’n taamlike gat gemaak, hier al langs jou boarm se agterkant af. Dis jou triseps wat uitstaan, dis dié. Maar nie erg nie. Jy het bloed verloor, ja. Koeëls maak maar ’n gemors. Emma is ook ’n suster en sy het my gehelp steke insit. Oor ’n paar dae is jy piekfyn.” Emma sê: “Ek sal netnou ’n skoon verband opsit. Maar jy moet by ’n dokter uitkom, netnou het jy harsingskudding. Kyk hoe staan die knoppe op jou kop, en het jy al na jou maag en ribbes gekyk? Pimpel en pers. Is jy só geslaan?” Hy knik. “Kyk, julle het my ongelooflik gehelp. Baie dankie. En julle het nie eens aan julle eie veiligheid gedink nie.” Hy dink ’n bietjie na, sê dan: “Oukei, ek kan ten minste vir julle die waarheid vertel, dis wat ek kan doen. Sonder om name of goed te noem wat vir julle gevaarlik kan wees.”

Hy vertel vir hulle ’n afgewaterde weergawe van die gebeure. “Julle sal netnou van my ontslae wees,” sê hy daarna. “Ek wil asseblief iemand bel wat my kan kom haal.” “Wie nogal?” vra Liz. Roux kyk haar ’n rukkie aan. “My eks,” sê hy dan tam, “sy …” Liz val hom in die rede. “Ek kan sien hoekom sy jou eks is, want jy gee nie juis vir haar veiligheid om nie. Sê nou sy kom hier aangery en daai maaifoedies wag op die hoek? Ons sal jou na haar toe vat. Bel nou en reël.” “Julle twee is rêrig dapper, en dit vir ’n wildvreemde. As julle my nie gehelp het nie, was ek nou in ’n enkelkolom op bladsy vier in die koerant. Dankie.” Emma gaan haal vir hom ’n koordlose telefoon, en hy skakel Dorothea se nommer. Hy staar na sy voete wat ’n bergie onder die komberse maak terwyl die foon lui. “Haai, Do, hoe gaan dit?” Hy probeer lighartig praat, maar sy stem klink vir hom vreemd, yl en onseker. Hy hoor hoe sy haar asem vinnig intrek voordat sy ontplof: “Haai, Do, sê jy! Hoe gaan dit? vra jy! Ná drié dae! Ek gaan jou nek omdraai wanneer ek so bedaar het dat ek die laaste keer met jou praat. Die laaste keer, hoor jy?” Die twee in die kamer lyk geamuseerd, want hulle kan elke woord hoor. Stadig en kalm val hy haar in die rede. “Do, ek bel van vreemde mense af wat alles kan hoor. Hulle het my gehelp, want ek het seergekry by daardie adres van nou die aand.” “Het jy dit toe wragtig gewaag om soontoe te gaan? Vir ’n slimmerige man is jy rêrig onnosel.” “Wag eers en luister. Ek dink nie dis veilig om na my huis toe te gaan nie. Kan ek dalk ’n paar dae by jou bly totdat ek beter is? Asseblief?” Stilte. “Do? Is jy nog daar?”

“Goed, maar ek gaan nog jou nek omdraai.” “Eers nadat jy ’n paar skoon verbande opgesit het. Laat ek net hoor oor iets anders.” Hy vertel vir Liz en Emma vinnig van sy bakkie op die parkeerterrein. Hulle bied aan om daar om te ry en die bakkie saam te neem. Hy spreek met Dorothea af om vir hom op die parkeerterrein van die poskantoor naby haar huis te wag sodat sy die bakkie huis toe kan bestuur. “SMS vir my wanneer julle so vyf minute van my af is dan loop ek poskantoor toe. Dis dalk goed dat jy by my kom bly. Jy kan vir my kom huishou, dan bly jy darem uit die moeilikheid uit en my projek kan vorder.”

Hy is op Dorothea se rusbank met sy rekenaar doenig. Die ikoon wys daar kom ’n e-pos in. Ria het nog besonderhede oor Lemoenfontein se koop uitgesnuffel. Sy skryf die koopkontrak is vermoedelik opgestel deur ’n prokureur in Johannesburg. J.D.M. Watkins was die enigste geregistreerde direkteur van Crop and Stock, die verbandhouer. Hy skud sy kop. Watkins? Sy pa nooit van hom hoor praat nie. Sy oë is terug op die skerm. Die maatskappy wat die plaas gekoop het, Double Take Holdings, het ook net een direkteur gehad, dieselfde Watkins. Dorothea praat sonder om van haar rekenaarskerm af op te kyk. “Jy raak gesond. Ek kom agter jy is nukkerig, en jy eet my uit die huis uit.” “Ek voel beter,” sê hy. “En ja, ek kan myself nou help. Dalk moet ek huis toe gaan.” “Ek glo nie dis slim nie. Jy het niks daar nodig wat ek nog nie gaan haal het of kan gaan haal nie. En jy het mos nou by jou kontakte gehoor die polisie soek jou.” “Hulle het nie my naam nie, net die beeldmateriaal van die veiligheidskameras en ’n beskrywing.”

“Sê nou daar is van jou vingerafdrukke in daai ryk man se huis? Dan’s hulle vyf minute later by jou voordeur.” “My veiligheidstelsels werk. Niemand was nog naby my voordeur nie.” Hy haal sy selfoon uit en verseker dat die stelsels steeds aktief is en alarm sal maak sodra daar beweging by een van sy ingange is. “Vermomming is die antwoord, want ek moet uitgaan vir werk. Die kneusplekke op my gesig is so te sê weg. My baard groei mooi.” Hy vryf oor sy kuif. “Sal jy my hare vir my kleur? Ek wou nog altyd blond gewees het.” “Jy blond? Twak, man! En watse werk? Ek dag jou kontakte is aan die gang?” “Met my kontrakwerk, ja. Maar dié ding van die miljoenêr se miljoene maak my mal. Iets is fout met die man. Hy lyk sleg, en wat vir my baie snaaks is, is dat dit lyk asof hy in sy eie huis bevele van ander kry. Dis nie wat ’n mens sou verwag van een van die rykste mense in die Suidelike Halfrond nie. En hoe meer ek te lese kry oor sy agtergrond, hoe minder sin maak ek daaruit.” “Mal? Kyk wat het jou malligheid jou besorg. Het jy nog nie genoeg houe gekry nie? Los die man uit.” Hy loop om en kom staan langs haar. Hy bring sy hand na haar skouer, maar laat dit weer sak. Ná die Mabenabesoek het hy nog nie aan haar geraak nie. “Toe daai spul my in die huis toegesluit het, het ek besef dit was ’n groot fout. Ek sal nie weer so iets aanvang nie. Maar ek kan nou nie anders nie.” “Kán nie? Wat bedoel jy jy kan nie?” “Dis nou te laat om kop uit te trek, Do. Ek is nou in die ding in. Sy spul én die polisie soek my nou en my lewe is skielik nie my eie nie. Ek kan tog nie vir altyd staan en wegkruip nie. Daarom moet ek dié ding klaarmaak.” Sy beduie met twee hande. “Oukei … oukei. Maar dis nie al wat aan jou vreet nie, of hoe? Dalk moet jy my daarvan vertel. Is dit die ding waarvan jy nou die aand gepraat het?” Hy knik en vat sy hande agter sy kop saam. “Ag, ek het daaroor gedink. Dis sommer sentimentele … ” “Kaf dalk, ja. En dit laat jou dink en doen soos ’n kind. Ek glo nie ek gaan met

jou saamstem nie, maar ek kan jou teen jouself probeer beskerm, Roux. Net omdat ek nie so betrokke is nie. Maar ook dit kan ek nie doen voor ek weet hoe jou kop werk nie. Praat, Roux.” Hy skud sy kop, laat sak sy ken. “Nou goed dan. Kom ek vertel jou ten minste waaroor dit gaan. Die belangrike gedeeltes het ek eintlik nou maar eers die afgelope week of twee gehoor, maar dis nog nie veel van ’n storie nie. Ek sal die hele ding vir jou vertel wanneer ek hom uitgepluis het. Kom ons gaan sit in die sitkamer.” Terwyl sy kop sy gedagtes probeer orden, staan hy en kyk na ’n janfrederik se bedrywigheid laag in ’n rankplant buite. Sy stertjie wip-wip voordat hy regs uit die gesigsveld verdwyn. Roux kyk weer na Dorothea en gaan sit op ’n gemakstoel oorkant haar. “Toe ek ’n kind was, het my pa ’n paar plase hier in die weste bestuur vir ’n adjunkminister met die naam Wynand Roets. Hierdie ou, Roets, het later op ’n manier gehelp dat my pa sy eie plaas in Northam se rigting gaan koop het. Lemoenfontein. Dit was die plaas se naam.” “Mooi naam,” sê Dorothea. “Lemoenfontein.” “Ja,” sê Roux, “mooi naam.” Hy kyk Dorothea ’n rukkie stil aan en gaan dan voort: “Presies hoe Roets betrokke geraak het, probeer ek nog agterkom. Maar wat seker is, lyk dit vir my, is dat hy my pa mislei het. Hom waarskynlik bedrieg het.” “Politiek, jong,” sê Dorothea en beduie wydarm. “Klink vir my maar baie soos deesdae se politici.” “Ja, ek weet, ek weet, die Grieke en Romeine het al oor skelms in die regering gekla. Die punt is my pa het die plaas verloor. En hoekom? Ek is jammer om dit te sê, maar dit lyk asof hy dalk ’n klompie belangrike goed in die koopkontrak misgekyk het, of sommer in goeder trou aanvaar het.” “Maar is dit bedrog, Roux …?” “Natuurlik nie. Nie per definisie nie. Ek het boonop nog geen bewys gekry dat Roets my pa verneuk het nie. Hy is ook nooit aangekla nie. Maar die ding is net dat dit lyk asof wat daar gebeur het my pa gebreek het. Dit was nie sommerso …

Dit het in elk geval ons gesin se koers heeltemal verander. Heeltemal. Van die gevolge dra ek waarskynlik nou nog met my saam. Dis hoekom ek die afgelope jaar of twee baie tyd en geld ingesteek het om agter te kom presies wat gebeur het.” “Of daardie politikus jou pa … Roux, is jy agter sý bloed aan?” Roux staan op en loop in die kombuis se rigting, draai om en kom sit weer. “Nee,” sê hy, kyk Dorothea in die oë. “Ek probeer maar net dinge … ek probeer maar net verstaan. Verstaan wat my pa gedoen het en hoekom. Verstaan wat my ma gedoen het en hoekom. Verstaan hoekom ek baie dinge doen wat vir mense soos jy dalk onnosel lyk.” “Mense soos ek?” Roux haal sy skouers op, kyk weg. “Waarvan praat jy, Roux? Die ding met hierdie miljoenêr?” “Dit ook, ja.” Dorothea bekyk hom langs haar neus af. “Elke ou moet mos pa staan vir sy eie besluite. Jy kan nie sê dis jou pa se skuld dat jy as ’n oudpolisieman met oop oë in ’n slagyster inloop nie.” “Ek sê nie dis my pa se skuld nie. Al rede is ek wil weet hoekom – hoekom dinge in my kleintyd gebeur het, en dalk of dit ’n invloed het op hoe ek nou na die lewe kyk.” Sy skud haar kop dat die donker hare glim in die agtermiddaglig. “Ek dink ’n mens moet gister se dinge agter jou sit en aangaan. Veral as dit jou kop vandag deurmekaar krap. Hou jou kop oop vir elke nuwe dag, sê ek. Jy kry nooit die kans om hom weer te lewe nie.” “Do, ek wil nie met jou stry nie. Jy sien die lewe op jou manier. Ek het my eie manier. Dis vir my belangrik om dié goed te verstaan. Eers verstaan, dan verwerk. Dis wat ek nou doen, probeer verstaan. Ek vertel jou as ek daar is. As jy dan nog die storie wil hoor. Kom ons los alles tot dan.”

12

Sarel de Beer kom soos ’n ou man hekkie toe geloop. Op Engels vra hy of hy kan help. “Sarel, dis ek man, Roux Venske.” “Roux! Hoekom het jy nie eers gebel nie? Dis dan donker, en jy lyk … Magtag, man, ek sou jou nie herken het nie, nie eens in die helder daglig nie.” Hy maak die hek oop en hulle skud hand. “Ek het net jou landlynnommer op my selfoon, maar hy werk nie.” “Nee, jong, hulle het weer die kabels gesteel. Toe laat haal ek die ding uit. ’n Mens kan nie ’n besigheid hê as jou telefoon nie werk nie.” Hulle loop deur die binneplaas langs De Beer se huis in Bordeaux, Randburg, en gaan by die buitekamer in. Die Beer skakel die lig aan en bekyk Roux. “Baard, hare, wenkbroue? Waarvoor lyk jy so anders? ’n Man kleur sy hare net om twee redes en jy is te jonk vir ’n prostaatkwaal. Is jy dan in die moeilikheid?” Roux lag. “Dis maar ’n bietjie versiersuiker vir ’n ondersoek waaraan ek werk. Maar sê my, hoe gaan dit met die herstelwerk?” Die werkkamer het rakke tot teen die plafon, als propvol klanktoerusting. De Beer was een van die mees gesiene bedryfsjoernaliste aan die Rand. Hy was die redakteur van ’n invloedryke en insiggewende nuusbrief vir die mynwese, maar is weens transformasie afgelê. Sedertdien het hy sy stokperdjie ’n tweede beroep gemaak: hy herstel hoëtroutoerusting. Hy beduie oophand. “Mense dra die stukkende goed op strepe aan. Maar ek kan nie alles regmaak nie, want daar is nie meer onderdele nie.” “Dit het ’n verbruiksamelewing geword, nè? Wat breek, gooi jy weg.” “Ja, en dan koop jy ’n nog slegter ding teen meer. Maar jy het niks saamgebring wat ek moet regmaak nie?”

“Nee man, ek het jou oor die mynwêreld kom uitvra.” “Mynwêreld! Ja, dis inderdaad iets wat ek nie kan regmaak nie. Maar laat ek hoor.” “Wat weet jy van Vincent Mabena?” De Beer kyk hom ’n lang ruk stil aan. “Ek sien, ek sien … Jou belangstelling is geld, knoeigeld. Het hy geknoei?” “Nee, Sarel, hy het nie. Maar daar is iets fout, en ek probeer agterkom wat. Reg as ek jou vertel wanneer ek uiteindelik weet?” “Goed. Goed …” Hy kyk Roux weer ’n ruk takserend aan. “Jy wil weet wat jy nie op die web te lese kan kry nie?” Roux sê niks nie; sy oë bly net in afwagting op De Beer gerig. “Ek het vier of vyf onderhoude met hom gevoer, en talle onderhoude oor hom. Tog is daar eerlik nie veel te vertel nie.” Hy staan op en trek die deurhandvatsel oop van ’n ou en raserige yskassie wat met ’n kwas bruin geverf is. “Bier?” “Ja, dankie.” Roux trek die ringetjie en beduie gesondheid. “Ook só. Jy moet verstaan mynmagnate is ’n eie soort, van die dae van die Randlords af. Ondernemers. Waaghalse. Verwaande donners. Dis nie ’n bedryf vir beskeie outjies nie. En vreemd, die kultuur wat die uitlandse mynbase saamgebring het, het taamlik deel geword van elke nuwe generasie. Later die Afrikaners, nou ook die nuwe generasie.” “Maar Mabena is anders?” “Weet nie wat jou die idee gee nie, maar kom ek stel dit so: ja en nee. Dis vir my baie interessant dat jy vra, want die ou het my ook nogal getiekel. Steeds tiekel hy my. Eenmaal ’n joernalis … Kyk, wat ek kan onthou, is dat hy ook verwaand is, maar nie vol van homself nie. Jy vra hom ’n vraag oor homself en hy antwoord met sy sakefilosofie. Jy vra hom watter sleutelfaktore het van hom ’n bemagtigingspionier gemaak en hy vertel jou watter vereistes hy as belangrik vir ’n leier beskou … ’n subtiele maar belangrike verskil, en dit is g’n beskeidenheid nie.”

Sarel de Beer krap aan sy ken en glimlag half by homself. “Dis nou baie interessant dat jy my oor dié perd vra. Jy weet daar was altyd iets … Ek wou byvoorbeeld eenkeer spesifiek weet oor sy studiejare in die VSA en met watter mense hy daar te doen gehad het. Ja, dit onthou ek nou. Jy weet, ook sy beginjare in die plaaslike bedryf is vaag. Maar toe kom staan en herhaal hy, toe ek hom destyds vra, toe herhaal hy maar net wat in sy CV staan … alles so hooghartig. Wanneer jy hom druk, knip hy die onderhoud kort asof jy sy tyd mors. Dis iets anders as bloot behep met privaatheid. Dis ’n vreemde soort leemte, jy weet. Ek het dit by ’n klomp openbare presteerders gesien met wie ek onderhoude gevoer het. Hulle het soveel ingesteek om te presteer dat hulle op ander plekke glad nie ontwikkel het nie. Daar was nie tyd nie. Ontwikkelingslugleegtes, kan jy dit noem. Maar dis nie wat ek by Mabena aangevoel het nie. Dit is asof hy … ja, hoe sal ek sê? Dis asof hy net twee of drie rigtings geprogrammeer is, maar nie weet hy is ’n halwe mens nie. Verstaan jy wat ek bedoel? Ek kon by hom geen teken sien van insig in homself nie. Niks. Weet jy, tot vandag toe het ek van niemand gehoor wat sy vriend is nie. Eienaardig, nè?” “Ja-nee, eienaardig.” Eienaardig verby, dink Roux. Mabena het nie net ’n bloedsuier in sy bankrekening nie, daar is dalk ook ’n virus in sy privaat lewe. “Maar wat sê ander mense dan van hom?” “Die meeste respekteer hom. Ja, dit kan jy wel sê. Maar niemand hóú van hom nie. Ek dink die saak staan so: Hy is briljant op sy terrein, maar mense beteken vir hom persoonlik niks nie. Kyk, baie sakemense vertrap natuurlik ander mense, maar dis nie wat hy doen nie, hy verwag net soveel van sy werksmense en sakevennote as van homself. As hulle dit nie lewer nie, los hy hulle net daar. Wat sê ek daarmee? Daar is vir my twee soorte base, veral mynbase. Die een behandel mense voor die voet soos vuilgoed. Die ander soort ken die sakedefinisie van ’n bestuurder as iemand wat werk met die hulp van ander mense gedoen kry. Hulle vorm gewoonlik op die lang termyn ’n verbintenis met mense wat hulle leer vertrou. En dan kry jy iemand soos Mabena. Dis nie dat hy mense as nikswerd beskou nie, nee, hy sluit net geen bande met hulle nie. G’n verhouding nie.” Roux dink ’n oomblik daaroor na. Mabena raak vir hom al hoe onpeilbaarder. “Maar as jy nou moet raai, Sarel. Bespiegel oor die man. Wat sal jy sê? Ons almal is tog gevorm deur ’n kombinasie van ’n paar faktore: oorerwing, omgewing, aanvaarding of verwerping in ons kinderjare, intelligensie, geld,

godsdiens, ras, seks …” Terwyl Roux die faktore op sy vingers aftel, is dit asof hy homself van ’n afstand sien. Iets sien wat die vermomming nie kan wegsteek nie. ’n Seun wat deur die agterruit van sy pa se bakkie kyk hoe die stof op ’n tweespoorpaadjie opwarrel. Dit is asof iets diep binne hom kraak, en hy kyk vinnig van sy hande af op om te sien of De Beer iets gemerk het. Maar De Beer sit ongestoord die leë bierblik op die yskas neer en vleg sy vingers agter sy kop. “Noudat jy só praat … Dit het ek al dikwels gedoen, gedink oor dié man. En jy weet wat? Ek dink Mabena het êrens ’n knou gekry. Nie in sy kinderjare of op skool nie, nee. Dan sou jy daarvan gehoor het. In ons politiek sou só iets net te lekker skietgoed teen apartheid gemaak het om stil te hou. Jy sien, vir iemand wat uit die Struggle kom, is daar darem maar min van die rasseding of politiek by hom. Min. Die knou was ook nie in sy sakeloopbaan nie, want ek sou dit agtergekom het. Nee wat, dit sou ek geweet het. Ag, en uit die bietjie wat ’n ou oor dié klas ding optel, kan ek ook nie sê dit was sy huwelik nie. Dit los jou eintlik net met twee fases van sy lewe: sy tyd as politieke uitgewekene en die ruk wat hy student was in die VSA. Maar ek kon nie ’n enkele bewys daarvoor kry nie. Nie ’n enkele nie.”

Terwyl Roux stadig terugry, bly sy kop met Mabena doenig. Was dit verwerping wat hy as kind ervaar het? Die man kom uit rêrig deurmekaar omstandighede. Sy pa verdwyn en los sy ma net so. Miskien moet ’n mens maar, soos De Beer gesê het, begin met sy tyd as uitgewekene. Maar hoe? Iemand soek wat hom daar sou geken het? Wat van die Quatro-ding wat hy op die internet gelees het? Daar was mos al ’n herrie of twee oor die ANC se opleidingskampe, spesifiek Quatro. Dis ’n idee … dis ’n idee … Roux kyk skielik in sy truspieëltje, verbeel hom hy sien ’n stofwolk en ’n tweespoorpad en kyk weer. Dit moet ’n straatlig se gloed gewees het, dink hy. Ek is nou heeltemal verspot. Hy tuur stip voor hom in die donkerte in.

Die hekwag bekyk Roux en sy bakkie. Hy is ooglopend nie oorweldig nie. Pleks van die knyperbord uithou, staan hy daarmee stewig in die hand. Hy lyk netjies en doeltreffend. Sy broek pas goed oor ’n plat maag en die pype is by

gevegstewels van grys seilmateriaal ingedruk. Die uniformhemp het gebreide moue, rangtekens aan die skouerlussies en ’n plaatjie aan die bors met sy naam op, Xaso. Bokant die plaatjie staan in rooi geborduur Classic Security, en daaronder Inanda Club. “Wat is die doel van die besoek?” vra hy terwyl hy op sy lys na Roux se naam soek. “Hier binne is ’n simposium aan die gang wat deur die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing en die Konrad-Adenauer-Stiftung in Duitsland aangebied word,” sê Roux. Die kyk in die wag se oë laat hom besef ongeduld gaan hier boemerang. “Een van die sprekers se naam is Luzuko Mhlanga, doktor Luzuko Mhlanga van die Instituut vir Eietydse Strategie. Ek het ’n afspraak met hom om twaalf-vyftien, wanneer hy klaar gepraat het.” “Meneer, jy het nie toestemming om in die klub in te gaan nie.” “Ek weet. Doktor Mhlanga sal uitkom sodra hy klaar gepraat het. Ons afspraak is hier op die parkeerterrein. Kan ek maar net gaan wag?” Die wag beduie hy moet parkeer waar hy in die oog gehou kan word, en gee hom die knyperbord om sy besonderhede neer te skryf. Mhlanga laat hom twintig minute wag. Kort-kort kyk die veiligheidswag in sy rigting. Roux sien Mhlanga by die klub se voordeur en waai. Mhlanga skuif sy donkerbril van sy voorkop af na sy neus en kom rustig aangestap. Hy het wyer en swaarder geword. Sy das laat ’n lentesonsopkoms vaal lyk; sy hemp het ’n vals tweede kraag wat met knopies vaskom en swierige dubbele mansjette met knopies van geweefde materiaal. “Snakes!” Hy steek sy hand na die man uit. “Hallo, Venske.” Hulle druk-skud-druk met die hand, gee mekaar ’n skouerdrukkie en ’n kloppie. Mhlanga bekyk hom. “Ek hou van hoe jy lyk. Kom jy nou ook ’n bietjie by?” “Ag, ek was lus vir verandering. Almal dra mos deesdae baard, maar ek wou

darem nie al my hare afskeer nie.” “Van verandering gepraat, my naam is nou Luzuko, nie meer Snakes nie.” “En my naam is Roux. Venske is my van, maar jy ken my nie só nie. Jammer, ek het nie ’n fênsie nuwe naam nie, en ek het ook nie ’n doktorsgraad oor die pos gekry nie. Daarom pla dit my nie dat ons mekaar op dieselfde name noem as vyftien jaar gelede toe ons saam begin werk het nie.” Mhlanga kyk of iemand hulle kan hoor, en praat sagter: “Ek sê maar net. Luister, ons kan nie lank praat nie, want ek moet terug binnetoe.” “Snakes, ek en jy is saam deur baie noutes. Ek het jou deur ’n klomp van hulle gehaal. Moenie nou sulke praatjies met my maak nie. Ek sal jou nie voor jou nuwe mense in die skande steek nie. Niemand sal by my hoor waar jou graad vandaan kom nie. Maar ek en jy gaan nie vergeet wie en wat ons regtig is nie. En ek gaan jou wragtig nie nou iets anders begin noem nie; jy my ook nie.” “’Skuus, Venske man, ’n ou raak … vas aan ’n nuwe patroon. Dan vergeet jy die oue. Jy wou my iets vra?” “Ja, ek soek ’n adres van ’n vegter genaamd Willie Rakgwathe. Ons het hom destyds in Roodepoort vasgetrek. Sy telefoonnommer sal help, maar ek soek eintlik die adres.” Mhlanga dink ’n oomblik. “Met gesteelde wapens? Wat hy verkoop het?” “Dis hy, ja.” “Wat lol jy met daai soort ou? Daardie dae is mos verby.” Roux maak ’n paaigebaar met sy hande. “Is so, ja, en ek soek nie eintlik na hom nie, maar na iemand wat hy vroeër geken het, in …” Iets weerhou Roux daarvan om die naam “Quatro” te sê. Hy sien hoe Mhlanga hom met ’n skewe kop aankyk, ongeduldig. “Hoe gou kan jy vir my die adres kry?” vra hy dan vinnig. “Laat ek dit dadelik probeer doen, want ek gaan vanmiddag oorsee.” “Aitsa, waarheen?”

“Bonn en Frankfurt toe, dan Belgrado en Manchester.” “Wat het van die baie en vriendelike Skandinawiese uitnodigings geword? Uitgekuier met troue ou vriende?” “Nee, maar wel met die nieregeringsorganisasies. NGO’s het ’n bedryf geword, my maat. Dis net so ’n deel van deesdae se internasionale politiek soos skenkergeld. Verstaan jy wat ek sê? In party lande kry ons naderhand weerstand oor alles net by praatjies bly. Maar aan die einde van die dag sien al hierdie skenkerlande dis makliker om die praatjies te ondersteun as om jou te probeer verweer teen die beskuldiging dat jy nie omgee vir agtergeblewenes nie. En dat dit goedkoper is om die praatjies te finansier as om die menigtes te probeer kos gee.” “En oral in Europa lewer jy dieselfde toespraak as vandag?” Mhlanga praat effens uit die hoogte, soos ’n matriekseun wat vir ’n groentjie vertel van grootmansgoed. “Nagenoeg, ja.” “En die ander wat so van die een praatplek na die ander saamtoer? Raak hulle nie moeg om oor en oor na dieselfde praatjies te luister nie?” “Almal weet hoe werk dit, ons luister nie na mekaar se referate nie. Maar laat ek gou vir jou daardie adres probeer kry. Ek kan by net twee mense probeer, en ek het nie baie hoop nie.” Mhlanga trek sy selfoon uit sy broeksak, skakel dit aan en loop vroetel-vroetel daarmee tot buite hoorafstand. Venske sien dat sy oudkollega ’n nommer skakel en hy hoor die man se stem, maar nie die woorde nie. Hy stap ’n paar meter weg sodat ’n nuwe aankomeling, ’n blinkswart sportnuts, langs sy bakkie kan parkeer. Uit die hoek van sy oog sien hy met die uitklim dis ’n vrou – sjiek en duur aangetrek, kwalik lank genoeg om oor die stuurwiel te kyk. Sy stap breed en selfversekerd voordeur toe, en ’n man met ’n uniform aan hou vir haar die deur oop. Sy suis verby sonder om na hom te kyk. Venske kyk by die hoek van die lae hoofgebou verby na die yslike grasperk en die bome laer af. Die gedempte atmosfeer van die klub laat hom nie soseer ontuis voel nie. Dit bevestig net dat hy ’n buitestander is, dat hy nie daar hoort nie. Net so min kan hy gaan rondstaan voor een van die weeldehotelle ’n paar straatblokke noord van waar hy nou is. Ewe min hoort die kinders wat hy nie het

nie, in die privaat skool hier aan die straatkant van die klub, of hý by die Wanderersklub so twee kilometer suid … of op die plat heuwels van die woonbuurte wat hy hier uit die parkeerterrein sien. Vaagweg besef hy dat hy nou waarskynlik minder hier hoort as tien jaar gelede. Daar was ’n tyd dat hy nog die ambisie gehad het om ’n jappie te word, en kyk hoe lyk hy nou … Is dit omdat hy niks anders kán doen nie as om maar net om en om in sy ou modderpoeletjie te bly swem, of verag hy die volslae argeloosheid waarmee mense deesdae alles verwerp wat hulle nog altyd was? En wat is fout daarmee as dit die lewe vir hulle beter maak? Dis tog waaroor alles gaan, ’n beter lewe? Mhlanga se voetstappe knars nader. Hy skud sy kop. “Nee, jong. Hulle probeer ’n databasis van dié mense opbou, maar sy naam is nie daarop nie. Baie van die oues is buitendien te agterdogtig om hulle besonderhede te gee. Hulle is bang hulle kan gestraf word vir die dinge van destyds.” Hulle groet en skud hand. Op die Afrika-manier. Mhlanga stap op sy gemak weg. In die sonlig staan Roux hom agterna en kyk totdat hy nie meer die helderblou van die hempskraag onder die vals wit bokraag kan sien uitsteek nie. Ja, dink hy, dit gaan goed met my ou kollega. Hy is klaar met die dinge van die verlede, hy kyk net vorentoe. Maar hy wat Roux is, sal twee keer dink voordat hy Mhlanga weer opsoek. Dis nou maar van ’n kontak: min werd as hy nie meer in die kringe beweeg waarin jý belangstel nie. En dit, besef Roux dadelik, is een van die redes hoekom hy so sukkel om Willie Rakgwathe se adres in die hande te kry. Hy het óók sy ou modderpoeletjie verlaat.

13

Derek Rawlins skop eers teë. Hy sit oorkant Roux by ’n tafeltjie. Tussen hulle lê ’n koevert met dokumente wat Roux pas met groot opgewondenheid bekyk het. Derek werk by die bedryfsentrum van ’n maatskappy wat gesteelde voertuie opspoor deur die navigasietoestelle wat daaraan gekoppel is, te monitor. Hy en Roux knak enetjie in die skemer kroeg van ’n onthaalplek op die oewer van ’n stroom wat ’n entjie verder in die Jukskeirivier invloei. ’n Mens draai anderkant Muldersdrif en die N1-snelweg links weg uit die pad wat van Honeydew af Hartbeespoortdam se kant toe loop. Naderhand word die teerpad grond en ’n kilometer of wat verder draai ’n mens regs op ’n tweespoor-deurstamper wat kort voor lank afkronkel rivier toe en na die gebouekompleks op sy oewer. Yslike witstinkhoute en vaderlandswilge groei op die oewers, afgewissel deur die digte grysgroen van olien. Olyflysters drentel in die lae takke en die skemerige kolle. Twee mak tarentale skrop tussen die blare op die oorkantste oewer. Deur smal vensters in die buitemuur hoor hulle hoe gesels die water met die klippe en verkondig die tortelduiwe vrede. Hier onder in die vou is die winter, die pienkbleek graslandskap van die Hoëveld en die kortasemige stadsbestaan nog net so ver soos die plakkerskampe daar bo by die snelweg. Naweke gaan dit hier dol. Meestal vind drie troues gelyk plaas, want die kompleks bestaan uit drie afsonderlike eenhede. Hulle is ver genoeg van mekaar af vir ’n illusie van eksklusiwiteit en sodat die een se musiek nie die ander twee se gaste steur nie. Naastenby tussen die drie staan ’n kapelletjie waar die paartjies trou, ook van klip met ’n hoë grasdak. Maar soos nou in die week is die plek feitlik verlate. Kroeë laat Roux Venske meestal koud, veral die modernes met die wit lig van lae-energie-gloeilampe, koue kleure en te veel spieëls. In ’n kantoor, ja, of by ’n ontbyttoonbank of ’n werkbank is daar plek voor. Maar in ’n kroeg hoort daar gelerige lig, gesellige houtwerk en die geur van tapbier. ’n Mens sit dan juis daar om weg te kom van die oë en die vrae en die fronse van die lewe daar buite.

Roux het Derek hierheen genooi vir middagete. Maar nie om dowe neute nie: Derek sou vir hom inligting kry oor die bewegings van ’n kampongtoesigter by ’n myn aan die Oos-Rand. ’n Wilde raaiskoot, dit weet Roux. Nóg een … Maar dié man koop al jare lank smokkelgoud by onwettige mynwerkers, en Roux het begin wonder of goudsmokkelaars nie dalk agter die diefstal van Mabena se geld sit nie. Ja, dit klink ’n bietjie vergesog, maar die gemene deler is buitelanders – Donkerbril se soort mense is betrokke by die smokkelary én by Mabena. Dalk is daar ’n verband, wie weet. En Derek is die man wat kan help. In die gesellige atmosfeer begin Derek ontdooi. Hulle is van die polisiekollege se dae af pelle, en Roux weet, Rawlins se eerste skuif is altyd ’n versigtige een. “Ek weet nie so mooi nie, Roux. Dié ding kan my my jop kos.” Hy sluk van die bier en vee met sy duim strepe deur die klam buitekant van die glas. “En miskien moet jy my maar sê hoekom jy so oor hierdie ou begaan is? Jy is mos nie meer in die polisie nie.” Venske skud sy kop. “Nee’g wat, daar’s g’n kans dat dit jou jou jop sal kos nie. Maar kom ek vertel jou eers hoekom ek dié ou soek. Dis ’n perd wat al jare lank rugoud koop by hierdie zama-zamas, jy weet daardie roofmynwerkers. Hy koop op klein skaal, so klein dat die polisie hom eerder net in die oog hou as om hom toe te sluit. Maar ek vermoed nou daar is ’n verband tussen dié roofgoud en ’n korrupsiegeval wat ek ondersoek. Ek wil met hom daaroor praat, maar hy is moeilik om alleen te kry. Hy bly en werk en eet by die mynperseel. G’n sosiale lewe nie. Dis hoekom dit so belangrik was dat jy vir my dié rekords van sy ryery gekry het. Nou moet ek net nog weet wanneer hy weer die pad gaan vat.” Derek kyk hom stip aan. Roux trek die kelnerin se aandag en bestel met twee vingers nog ’n ronde. Hy praat sag maar dringend met Derek. “Kyk, jy is die opsiener in die bedryfsentrum. Niemand hou jou dop nie. En as daar die vaagste kans is dat iemand in jou rigting kyk, los jy dit tot ’n volgende keer. Al wat jy moet doen, is om my te SMS wanneer jy seker is die man ry dié spesifieke koers. Dis sekondes se werk.” “En sê nou hy ry nie na dieselfde plek toe nie?” “Dis gewoon my probleem, nie joune nie.” “En as iets voorval, iemand in my kantoor inkom?”

“Ek wil hê jy moet net doen wat vir jou veilig is om te doen. In geen omstandighede waag jy enigiets nie.” “En wat gebeur wanneer jy by hom kom, hom in die hande kry?” “Ek gaan hom voorlê by dié plek tussen die bloekombome,” Roux tik op die kakiekleurige A4-koevert op die tafel, “sodat ek hom met die smokkelgoed in sy besit kan vastrap. Dis my hefboom. Daar’s eintlik nie ’n ander manier waarop ek die inligting uit hom kan kry wat ek soek nie.” Roux sit terug in sy stoel. “Die grootste ding het jy gedoen. Danksy jou rekords weet ek nou presies waar die plek is en dat hy gereeld een keer per week soontoe gaan. As ek veilig by sy bakkie kon kom, het ek self ’n oulike seintoestelletjie gaan plant wat ek ’n rukkie gelede gekry het. Dan was dit glad nie nodig om jou te pla nie. Maar dit was nie moontlik nie. Soos ek vir jou gesê het, hy parkeer onder ’n oop afdak met skerp ligte en die bakkie is altyd onder toesig van die kampong se veiligheidswagte. Nou wil ek net nog weet wanneer hy weer bos toe ry. Net ’n leë SMS.” Rawlins knik. “Goed dan. Ons werk tog dikwels met die polisie saam, en dié storie is eintlik dieselfde. Dit gaan ook oor misdaad, net nie oor motorkaping nie.” “Dankie, jy’s ’n pel. Hoe lyk dit nou met iets te ete? Dié ouens het stroganoff op die spyskaart. Hulle maak dit met room gaar: sag, geurig en sappig.” Roux wink weer vir die kelnerin. Terwyl hulle wag, vra Derek: “En Dorothea? Hoe staan sake daar, gaan julle nou nooit weer by mekaar uitkom nie?” Roux is onkant betrap deur die vraag. Maak of hy die kelnerin soek voordat hy antwoord, aanvanklik met sy oë op die spyskaart. “Jong, ja. Hoe moet ek nou sê? Sy’s nie uit die prentjie nie, nee. Ons sien mekaar af en toe. Ons kuier lekker. Dan kry ek partykeer die indruk sy sal weer terugkom. Ander kere praat ék weer so. Maar dis praatjies. Ons bly maar lugtig vir die ding, veral sy.” Rawlins gee ’n skewe laggie. “Ja-a-a-a, swaer … Ek het gedink sy sou gou weer trou. Die manne staan seker tou vir dáái girl.” “Jy dink so? En wat van my?”

“Jy!” Rawlins gee ’n kekkellag. “Nee wat, pappa, jy het knope in jou kop, vandat ek jou ken. Niks het verander nie. Niks, sê ek jou.”

Dorothea kyk skaars op toe hy instap. Haar projek oorheers haar hele bestaan. Hy staan ’n oomblik besluiteloos. Dis te vroeg om aandete te maak, veral ná die middag se stroganoff. Hy loop sitkamer toe en klap sy rekenaar oop. E-pos van Ria, sien hy. Hy klik dit haastig oop. Hy raak koud terwyl hy lees. Sy skryf dié J.D.M. Watkins was benewens van Crop and Stock en Double Take Holdings ook ’n direkteur van ’n derde maatskappy, Hogan and Hogan. Hier was sy enigste mededirekteur ene W.J. Roets. Roux se hande voel sweterig. Ingedagte vee hy dit aan sy broekspype af. Hy skuif die e-pos met die ingeboude muis aan en lees: Watkins een nag 18 mnde na veiling deur inbreker in sy huis doodgeskiet, met eie pistool. Ondersoek na sy sake amper 3 jaar. Speurtak en handelstak het aangehou soek na bates wat van Crop & Stock oorgeplaas is na Hogan & Hogan. Niks gekry. Ook nie bates wat in Roets se boedel gehoort het. Niks. Ondersoek toe maar gestop. Groete !!!

Roux leun agteroor en knyp sy oë toe. Slim Wynand Roets! Dan wás dit hy, die bliksem!

Roux Venske druk die koördinate van die bloekombos op sy GPS in, druk die suier teen die voorruit vas en skakel sy bakkie aan. Waar die Ben Schoeman links en die Johannesburgpad na regs van die N1 afskil, hou hy reguit aan na die N3, die Durbanpad. Teenoor Gillooly se Plaas draai hy

links op die snelweg O.R. Tambo en Oos-Rand toe. Hy hou reguit waar die lughawepad links wegswenk: tussen Edenvale en Germiston deur, verby Boksburg se groot koopsentra en Benoni se mere. Anderkant die eerste vleie draai hy af. Hy verwonder hom oor die kitswerklikheid van Daveyton, ry dan regs oor die snelweg, by die rioolplaas verby en onder die treinspoor deur. Hy draai die GPS se klank harder en volg die aanwysings tussen die verlate mynskagte deur. Van toenterjare se gegrawe is dié bouvalle, verspoelde mynhope en die bloekombosse al getuies. Die bloekoms het nooit juis groot geword nie, dalk weens die besoedeling van die myne. Min ander faktore sou hulle so pieperig kon hou, want dit is oorspronklik waterryke wêreld dié. Bloekom wat genoeg water kry, ken nie perke nie. Die GPS wys vir hom die digte bos wat hy soek. Daar hou hy verby en omtrent ’n kilometer verder trek hy van die paadjie af. Hy versteek die bakkie tussen jong boompies en rond die kamoeflering af met ’n paar los takke. Ook die spore probeer hy onopsigtelik maak. Hy is gans te vroeg, maar dit is nodig. Volgens die patroon van die ontmoetings wat Derek Rawlins vir hom uit die opsporingsdiens se rekenaarstelsel getrek en uitgedruk het, is vandag die dag vir nog een. Die patroon van die ontmoetings is Maandag in die eerste week van die maand, Dinsdag die tweede week, Woensdag die derde, Donderdag die vierde en op Vrydag in die vyfde week solank die dag nog in die ou maand val. Wanneer Derek se SMS kom, moet hy reeds by sy skuilplek wees, want hy bly te ver om dan eers te ry. As die SMS nie kom nie, is dit tot daarnatoe. Dan ry hy môre maar weer. Hy kry sy sit en maak hom reg vir ’n lang wag. Bosdissipline. Dis lank gelede by hom ingedril. Nou raak sy lyf en veral sy oë gou weer gewoond daaraan. Dis belangrik, weet hy, dat die buitelyn van sy fatsoen in die bos verbreek moet wees, met iets soos takke of gras. Selfs hier in die bakkie moet sy lyf en veral kop stil wees. Oë, ore en brein doen die werk. Wakker ingestel op die onnatuurlike: die kunsmatig veranderde fatsoen, die spesifieke voorwerp wat uit plek voorkom, die skielike beweging van ’n hand wat ’n lastige vlieg wegwaai. Nie net gewoonweg luister nie, elke geluid moet beluister en uitgeken word. Die brein beheer die hele proses, hou die ander

sintuie wakker, keer dat die gedagtes dwaal, temper die ongeduld, beheer die hand voor dit na die vlieg kan klap. As alles reg werk, vervaag die krampe in die bene, die styfheid van die rug, die ongelyk grond onder die sitvlak. As kind het hy al iets geleer van die bos, van hoe die wildernis jou help as jy sy eise gehoorsaam. Op Lemoenfontein. Later sy opleiding en operasionele diens in die polisie. Dit was die afronding. Hy het ’n talent hiervoor, dit weet hy lankal. As kind het hy dit al geweet. As sy ma hom by die agterdeur ingewag het, het hy geweet wie en wat sy sien wanneer sy hom sien aankom. Selfs al verwyt hy hom soms omdat hy misdadigers te wreed behandel, of te sag … Dis sy soort lewe dié. Die selfoon tril. Derek Rawlins. Hy klim uit, lig die rugsak se bande oor sy skouers en vat die tou. Hy kan om die dood nie sag loop in ’n bloekombos nie. Alles is hard en droog. Daarvoor sorg die watergulsige bome. Jare se dragte van die houtagtige saadkegeltjies lê oral soos gruis. Tussenin is miljoene smal grys blare wat nooit vermolm nie en bly kraak onder die voet. Sy keuse was stewels met sagte rubbersole sonder spore. Hy probeer sy voete regop optel en neersit soos iemand wat in gladde modder loop. Hoe nader hy aan die oop kol tussen die bome kom, hoe versigter probeer hy loop. Niks roer onder die witbleek bome of hulle donkergrys skaduwees nie. Daar is selfs nie ’n voël nie, net af en toe insekte. Sy klere smelt goed met die omgewing saam. Die wegkruipplek wat hy kies, is naby genoeg aan die plek waar die tekens van die vorige ontmoeting nog sigbaar is en so dig dat niemand hom van voor of van agter af sal kan sien nie. Hy verseker die selfoon se klank is nog af gestel. Volgens die horlosie daarop het hy nog omtrent twintig minute. Hy haal die rugsak van sy skouers af en trek die Canon D550-kamera uit. Hy pas die kompakte 135 mm-lens daarop. Die langer 350 mm was ’n versoeking, maar dit raak ’n waagstuk om sonder ’n driepoot daarmee skerp foto’s te kry. Eerder ’n bietjie kleiner beeld maar skerper. Buitendien is die kamera met dié lens op nie stil wanneer hy video skiet nie. Hy verseker dat die geheuekaart reg in is en dat die datum en tyd vertoon word. Van kant tot kant bekyk hy die bos om hom deur die kamera, neem ’n foto van waar hy dink die ontmoeting gaan wees en

bekyk dit. Die beligting lyk reg. Hy skakel van die stilfoto- na die videofunksie oor, kyk weer of die lens skoon is en skakel die kamera af. Die gedreun word hoorbaar ’n ruk voordat hy enigiets sien. Uit die pad se rigting hoor hy die enjin stadiger loop en dan sien hy iets swarts tussen die bome deur. Agtermiddagsonlig blink op die voorruit. Dis ’n vernielde Vollabakkie, goed twintig jaar oud. Die verf dop plek-plek af en hy brul soos ’n trekker. Hy maak ’n halwe U-draai en hou stil. Rook krul by die uitlaappyp uit. Die bestuurder skakel dadelik af, maar die enjin vrek sekondes later eers ruk-ruk. Uitlaatgas met die reuk van onverbrande petrol sweef in Roux se rigting. Die bakkie se agterflap is af en hy sien die bak is vol duike van jare se swaar laai. Hy lig die kamera en neem ’n sarsie video. Die kamera is doodstil, een van die redes hoekom Roux dié model gekoop het. Dis ewe stil in die grysbont koelte van die bos. Die son skyn skuins en halfhartig tussen die bome in. Stoffies sweef van die een ligstraal na die ander. Die koue begin voelbaar opslaan. Roux skuif die koue en die droë stof en die tik-tik van die warm enjin uit sy gedagtes en konsentreer op die bos om hom: geluide, reuke, bewegings. Hy hoor dit en ná ’n paar sekondes eien hy die geluid: die rek-knars van ’n ongeoliede fietsketting. Dan raak die gesuis van fietsbande in los sand ook hoorbaar. Die geluid kom van links, van die voetpaadjie tussen die bome deur. Weldra sien hy ’n beweging. Die fiets draai tussen die bome in tot waar dit ruig word. ’n Man klim af, tel die fietsraam oor sy skouer en loop na die bakkie toe. Hy maak die fiets teen ’n boomstam staan en loop regs agter die bak om. Die man in die bakkie klim uit met ’n gekraak van die deurskarniere. Hy is maer en krom met yl en styl vaalrooi hare. Die fietsryer dra tradisionele swaar mynstewels, die broek van ’n oorpak en ’n flenter rooi T-hemp. Om sy nek is ’n doek geknoop, kol-kol donker van die trapsweet. Hulle skud hand. Die vaalrooie vee syne aan sy broek af. Roux neem ’n sarsie foto’s.

’n Rukkie staan die twee en praat. Die fietsryer trek sy hemp op en vroetel by sy broek. Sy gordel is die tipiese arm mynwerker s’n, ’n reep van ’n rubbervoerband waarmee myne erts in maar veral buite myne karwei. Hy staan wydsbeen en laat sak die broek ’n ent. Onder het hy ’n kort sokkerbroek aan. Hy druk sy hand voor in, haal ’n lapsak uit en hou dit vir die ander man. Dié buk by die bakkie se kajuit in en haal iets in ’n swart fluweelsloop agter die sitplek uit. Hy trek ’n voorwerp daaruit wat lyk soos ’n groterige selfoon en plaas dit op die bakkie se dak. Die voorkant klap hy oop en sit wat lyk na ’n glasbakkie daarop neer. Roux besef wat dit is: ’n skaal, die soort elektroniese weegskaal wat mense in die edelmetaalbedrywe gebruik. Hy skakel die kamera se knoppie aan. Die man druk-druk-druk op die skaal se sleutelbord. Hy vat die sak by die ander man en gooi die inhoud versigtig in die glasbakkie. Selfs in die halfskemerte tussen die bome flits die kleur onmiskenbaar. Dis die helder, blink oranje-geel van rugoud, nie die valer geel wat ’n mens sien in juweelstukke wat met ander allooimetale harder gemaak is nie. Roux verstel die lens, fokus weer en neem ’n sarsie. Die man haal sy selfoon uit, druk-druk daarop en raadpleeg die skaal. Hy dra die lesing, raai Roux, oor na die rekenaar van sy selfoon en voltooi die sommetjie. Hy wys vir die ander man die lesing, waarskynlik die bedrag. Dié vra ’n vraag, kry ’n antwoord en haal sy skouers op. Die vaalrooie haal ’n muntgordel van blou materiaal onder die sitplek uit en trek ’n pak note daaruit. Hy draai hom na die bakkie se enjinkap en begin die note uittel. Roux wens die lens kan nog nader fokus. Tussen die twee se rûe is net genoeg ruimte dat die kamera die telhand en die stapeltjie note kan opneem. Maar tot sy frustrasie kan hy nie die waarde of kleur van die note sien nie. Die fietsryer vat die note en druk dit voor by sy broek in. Hy groet en loop na sy fiets toe. Tot by ’n oop kol tussen die bome stoot hy die ryding, klim op en verdwyn kraak-kraak met die voetpaadjie langs. Die ander man kyk rond, tel ’n tak op en begin spore halfhartig doodvee.

Roux sit die kamera op die rugsak neer, hang die blou-en-wit nylontou oor sy skouer en trek die wolmus oor sy oë af. Hy wag dat die man sy rug draai voordat hy links om sluip tot langs die bakkie. Die maer man bekyk sy veewerk, sit die tak regop teen ’n boomstam neer en vat die deurhandvatsel. Roux weet nie of die kêrel net wil uitry tot op die rand van die pad en dan die laaste spore kom doodvee nie. Maar dis vir hom te veel van ’n waagstuk. Sê nou die vent bly net ry? Die man maak die deur oop en stryk ’n kombers oor die stukkende sitplek reg. Roux stamp hom hard tussen sy maer skouers. Sy snak van skok word oordonder deur die slag van sy kop teen die voorruit. Met sy linkerhand gryp Roux die man se maer polse agter sy rug vas en trek hom aan sy nek uit die kajuit. Buite stamp hy hom teen die kant van die bakkie vas. Hy sit ’n plastiekkabel om die twee gewrigte en trek dit styf. Die maer man kry net steungeluide uit soos Roux hom met die skouer teen die bakkie vasdruk terwyl hy ’n breë plastiekstrook oor sy mond plak. Hy tel die man met gemak oor die sykant en laat hom vir die effek hard op die staalvloer val. Met die tou maak hy die man se voete aan een van die ankerplekke aan die binnekant van die bak vas, gaan haal sy rugsak en kamera en klim in die bakkie. Die sleutel hang nog binne. Met die derde draai van die sleutel vat die enjin uiteindelik. Roux ry stadig dieper die bos in tot onder ’n boom met ’n belowende dwarstak. Hy haal die tou van die man se bene af en maak rustig aan die een punt die tradisionele galgstrop. Die lus pas hy om die man se nek, al probeer dié met mening sy vaalrooi kop teen die bakkievloer hou sodat die tou nie om sy nek kan kom nie. Soos ’n vakman wat op sy werk gesteld is, verstel Roux die tou versigtig sodat die knoop mooi onder die man se linkeroor sit. Van onder af staar die maer man hom aan met paniek in die oë. Roux soek-soek rustig in die halfskemerte rond totdat hy ’n klip kry wat ’n raps groter as sy vuis is. Dié bind hy stewig aan die ander punt van die tou vas. Hy swaai die tou om en om sy skouer en gooi. Teen ’n hoër tak vas. Weer. Te laag.

’n Derde poging. Die klip trek oor die dwarstak en val anderkant op die grond. Hy trek die tou styf en beduie die man op die bakkie moet opstaan. Dié sukkelsukkel orent sonder die hulp van sy hande. Hy staan bewerig, sy hande agter sy rug, sy nek gestrek weens die spanning van die tou. “Op! Op die rand,” sê Roux. Die man probeer, maar hy kry dit nie reg nie. Roux maak die tou se punt aan ’n boomstam vas en spring op die bak. Hy tel die man op die smal rand van die bak, maar hy wankel en wieg buite beheer. Asof hy met ’n kind praat, sê Roux: “Staan wyer en draai jou voete oop dat jy nie afval nie.” Die man konsentreer om sy ewewig op die rand van die bak te behou, maar die afgryse lê vlak in sy oë. Hy probeer geluide uitkry, maar Roux maak of hy hom nie hoor nie. Hy loop terug na die boom toe waaraan hy die tou se punt vasgemaak het en trek dit styf. Die tou wurg die man, maar hou hom ook regop … solank hy sy voete op die smal rand kan hou. Sy bene begin bewe. Roux klim in die bakkie en skakel die enjin aan. Bo die gekreun van die verwaarloosde enjin hoor hy die steungekerm van die man. Hy laat die enjin loop en klim uit. “Watse gesanik is dit? Ek het werk en dit word laat, man.” Die man roggel en sy oë tol soos ’n animasiekarakter s’n. Roux skakel die enjin af, klim op die bak en pluk die kleefband halfpad af. “Wat is dit? Gou!” Trane van verligting en die pynlike afpluk van die kleefstrook loop teen die man se wange af. Hy praat Engels met ’n Britse arbeideraksent. “Wat wil jy hê? Wat dóén jy aan my?” “Ek wil niks van jou hê nie. Ek is net gestuur om jou te kom klaarmaak.”

“Klaar …? Jy’s dol, man. Hoekom? Wat het ek gedoen?” “Jy het baie gedoen. Dit kon jou baie vroeër al ingehaal het, maar dis nie hoekom ek hier is nie. Vir my is dit niks persoonliks nie, hulle wil jou net weg hê.” Hy mik om die man se mond weer toe te plak. Dié ruk sy kop so woes weg dat hy byna van die bakkie afval. Hy is bleek soos ’n bloekom se binnebas en sy oë staan styf in sy kop. “Asseblief! Ek is onskuldig, sê my net …” Roux hou hom ongeërg. “Jy moet verstaan, dis nie ek nie. Hulle sê my jy het baie aangevang, altyd sodat jy ’n deel vir jouself kon hou. In die Struggle het jy eers inligting aan die Veiligheidspolisie verkoop. Toe die wêreld vir jou hier te warm geword het, is jy Zambië en Angola toe waar jy hulle met ’n lang Strugglegeskiedenis belieg het. Jy is by een van die strafkampe ingeskakel waar jy dié gehelp het wat die comrades gemartel het totdat hulle bieg. Maar ek verstaan jy het geneul dat die marteling aangaan totdat hulle vertel het waar hulle noodgeldjies weggesteek is. Dan het jy dit gaan haal, ’n deel vir jou en ’n deel vir jou maatjies wat die marteling gedoen het.” “Dis nie … Hulle was skuldig, daai mense! Hulle sou …” “Maar nou het die Chinese besluit dis tyd dat jy gaan. Dit het niks te doen met wat jy destyds aangevang het nie. Dit gaan oor nóú. Jy ontvang die onwettige goud van die zama-zamas en verkoop dit aan … Wag, laat ek liewer nie die naam noem nie … aan dié mense. Hulle het besluit jy voeg nie waarde toe nie. Hulle kan sommer self by die zama-zamas koop soos in die ander provinsies. Hulle sê niemand sal jou mis nie. Jy het geen familie nie, ook nie vriende nie. Net die paar mense in die kampong, jou kontakte. Ek het alles met die kamera opgeneem vandag: jou aankoms, die zama-zama op die fiets, die goud, en die geld wat jy hom betaal het. Ek moet nou net die geheuekaart in jou sak sit, en die bakkie so bietjie wegtrek dat jy …” “Luister, ons kan mekaar help, ek en jy! Ek het geld, baie geld. En die goud van vandag … ” “Dink jy ek wil dieselfde pad loop as jy? Hierdie mense praat net een keer. En hulle betaal my genoeg hiervoor. Ek raak nie aan die goud of die geld nie.” “Asseblief, laat my net gaan. Ek is vanaand nog oor die grens …”

“Wat praat jy? Ek moet vir hulle ’n foto van jou neem, ná die tyd …” “Asseblief!” “Ek sê jou wat, ek gee jou nog so vyf minute. Sê my, het jy regtig destyds die comrades se geld gaan uithaal waar hulle dit weggesteek het?”

Met die grootste moeite oorwin Roux Venske die drang om hom besimpeld te suip. Hy gooi die vierde dubbelwhiskey in die wasbak uit, was die glas en gaan sit in die donker sitkamer. Dorothea was by sy terugkeer met haar dagklere aan vas aan die slaap op haar bed. Die lang werkery moes haar die een of ander tyd inhaal. Hy het haar warm toegemaak en met die bottel in die sitkamer kom sit. Die depressie hang aan hom soos ’n nat, stink badhanddoek. Lank sit hy net so in die donker, sy gedagtes traag soos heuning wat gesandsuiker het. Dié armsalige Engelsman was die laaste strooi. Nader aan die waarheid: dat hy selfs met sy teregstellingsdrama, daardie allerverskriklike sepie van hom, geen inligting van waarde uit die patetiese man kon kry nie. Dít tipeer vir hom die gemors waarin hy beland het. O, die Engelsman het gepraat soos ’n mal ding. Hy het elke stukkie inligting uitgeryg, van sy manteldraaiery in die vryheidstryd tot sy handel in onwettige goud. Die name en kontakbesonderhede van sy goudvoorsieners, die name en besonderhede van die uitlanders aan wie hy die goud verkoop, de lot. Maar nie ’n woord oor Vincent Mabena en Willie Rakgwathe nie. Niks nie. En dis wat hy wat Roux is wou gehad het. Die Engelsman het nooit met een van hulle kontak gehad nie, ook nie met ’n klompie ander mense wie se name Roux los en vas bygeklits het nie, net om verwarring te saai. Al wat Roux uiteindelik vir hom kon sê, daar in daardie skemer bos, was: “Bly stil. Nog een woord en ek stamp jou hier van die bakkie af, verstaan?” Hy het die tou van die man se nek afgehaal en opgerol. Die vaalrooie het soos ’n sak meel op die grond geval, die skaafmerke van die harde nylonkronkels duidelik tussen die yl baardstoppels aan sy keel. Roux het die plastiek om sy

polse afgesny en tussen die bome ingeloop. Daarvandaan kon hy die Engelsman nog hoor huil. Dis asof Roux homself vanuit die lug sien, waar hy ’n ruk nog in sy bakkie in die bloekombos bly sit het. Sy veragting vir die man soos ’n naarheid in sy keel. Dié treurige vent wat ander mense in hulle oomblikke van nood uitgebuit het, wat so gladweg skep uit die bak smokkelgeld asof die stelsel hom dit skuld. Dié armsalige nikswerd wat by die eerste ontmaskering lostorring en tjank soos ’n graadtweetjie wat betrap is waar hy die ander se toebroodjies steel. Net soos die professor nou die dag, gewetenloos genoeg om ernstig te steel, maar so ruggraatloos by die konfrontasie dat hulle net op ’n hoop gaan sit en hulle natmaak. Dis vir Roux asof die nasmaak van sy wrokkigheid nog in sy mond is. Is dit regtig ek? dink hy. Hy verbeel hom hy hoor Dorothea inkom, en kyk vinnig om, maar daar is niks nie. Hy is alleen. Net met die wete dat hy vanmiddag verskriklik naby daaraan gekom het om die vaalrooie net so ’n stampie te gee. Verskriklik naby.

14

Roux Venske swets driftig. Nóg een van sy kontakte kon nie die adres van Willie Rakgwathe opspoor nie. Dit beteken hy het net een moontlikheid oor, en dis ’n moontlikheid wat hy tot feitlik elke prys sou wou vermy. Hy vat teësinnig die pad Pretoria toe, maar bedink hom voordat hy die snelweg kies. In sy beheptheid met sy soektog het hy byna vergeet die tolgedeelte van die snelweg na Pretoria het dosyne kameras, en as daar nou een ding is wat Nono Baloyi hom ingeprent het, is dit om weg te bly van kameras. Hy moet dit ook nou nie staan en maklik maak vir die polisie nie. Hulle het blykbaar nog nie sy naam nie, maar soek soek hulle hom. Hy kies dus die ander snelweg Pretoria toe, dié van Krugersdorp af, en swenk voor die volgende tolgedeelte weg. By die Fonteine kies hy koers deur Groenkloof en ry by Queenswood verby na die aftreeoord toe. Hy druk die interkomknoppie by die veiligheidshek, wag. “Goeiemôre.” ’n Vrou, baie onduidelik. “Môre. Ek kom na generaal Koch toe. My naam is Venske.” Die vrouestem is byna onhoorbaar, maar die skuifhek rammel oop. Hy ry deur en hou op een van die besoekersplekke stil. Net een ander voertuig staan in die vroegwinterson en blink. Van die rose in die bedding tussen die parkeerplek en die agtverdiepinggebou se ingang het nog pienk blomme aan. Agter die asiersitplek haal hy ’n geskenksak van gestreepte papier uit en loop daarmee by die dubbele glasdeur in. Twee outydse rusbankies staan weerskante van ’n koffietafel. Op die kennisgewingbord agter is verskeie opskrifte met ’n stensil op wit, pienk en blou karton geskryf: Etenstye, Biblioteek, Aktiwiteite dié week. Links is die ontvangstoonbank wat hy goed onthou, met sy venstertjie agter houttralies. Bokant die venstertjie staan Navrae, swart op pienk karton.

“Waarmee help ek, meneer?” Die vrou agter die venstertjie vat aan die middeljare en sy praat Afrikaans met ’n geoefende tong. Soos baie Johannesburgers verwonder Roux Venske hom opnuut oor die kultuur wat in Pretoria steeds in sulke duidelike polle groei. Saans by die huis is dit sekerlik Sotho, maar bedags hier in haar werkomgewing tussen die oumense praat die vrou ooglopend met almal Afrikaans. Engels het hier net so min plek as Afrikaans enkele kilometer suid, agter die ou sandsteen en die nuwe beton van die regeerders. “Môre, mevrou. Generaal Koch se woonstel is op die agtste verdieping, nè?” “Ja, meneer, 803.” “Dankie.” Hy loop in ’n kort gang af verby die eetsaal links na die hysbak aan sy regterkant. In die hysbak is nog kennisgewings geplak: die tye waarop die aftreeoord se minibus stad toe loop, die pligte van die faktotum, die week se verjaardae. Alles is eentalig Afrikaans. Uit die hyser draai hy regs en loop met ’n stoepgang tot by 803. Pretoria oggenddut tussen sy dynserige rante, oostelike voorstede links en die middestad meer regs, westekant toe. Die geelkoperklopper aan die deur is in die vorm van die Voortrekkermonument met ’n kruithoring aan die armpunt. Hy lig die klopper, maar sy hand stol ’n oomblik in die lug. Soos altyd voordat hy met die ou man praat, skraap hy as ’t ware van vooraf moed bymekaar. Al het hy soms die ou se hulp nodig soos nou, wonder hy hoekom hy nog kontak hou, hoekom hy hom steeds laat boelie soos ’n graadeentjie, hoekom hy ná soveel jare volhou met die hiërargiese kaf van die verlede en die bombasme van iemand wat selfs op sy oudag nie ’n lekkerder mens word nie. Hy klop. “A, Venske! Dan wéét jy nog waar jou ou generaal bly. Ek dag jy het lankal vergeet.” Hy sluit die traliedeur oop, en Roux skuur verby tot in die sitkamertjie. Die meubels is te groot en te veel, die mure kaal behalwe ’n groepfoto van ’n dosyn mans in uniform. Die plek ruik vaag na oumens en urine.

Generaal Adriaan Koch gaan sit op die groot leergemakstoel (wat sy manne vir hom as geskenk gegee het met sy aftrede) terwyl die jonger man oudergewoonte bly staan. Hy beduie met die hand vir Venske. “Wat het jy daar? Iets vir my?” Venske gee die geskenksak aan. “A, ’n bietjie whiskey!” Hy spreek dit whieskie uit. Roux wonder of die generaal ook van ’n bietjie whiskey sal praat as hy op ’n dag met ’n vyfliterfles daar aankom. “En dié?” “Koedoe, generaal.” “Self geskiet?” “Ja, generaal.” Dis ’n strategiese leuen, wat hy hom af en toe begin veroorloof het sedert die generaal met die bewindsverandering vroeg afgetree het. As hy nou erken dat hy die biltong by ’n slaghuis in Northcliff in Johannesburg gekoop het, kry hy nog ’n preek oor hy die offisier minag wat vir hom soveel in die polisie beteken het. So asof die vleis lekkerder sou wees as hy self die sneller getrek het. Maar oor iets belangriks sal hy waaragtig nou nog nie vir die ou man lieg nie. “Kom sit, kom sit.” Die generaal beduie na ’n regop en klipharde rusbank. “En dié baard en goed? Is dit vermomming of ydelheid?” “Ek werk aan ’n saak, en ek wil dit nie vir die spul skelms daar onnodig maklik maak nie, generaal.” Roux gaan sit en verander die onderwerp met ’n vraag na die ouer man se verblyf in die aftreeoord. Generaal Koch praat outydse Afrikaans met woorde soos “gesteld” en “nors” en “vent”. Tussenin gebruik hy kru sêgoed, en vir ras net die ou name. Hy praat bitter oor die vrou by die ontvangstoonbank wat vir soveel van sy besoekers sê hy is nie daar nie. Dis hoekom hy so vereensaam. Roux verander weer die onderwerp, dié keer met ’n vraag oor die generaal se gesondheid.

Terwyl die ouer man langdradig vertel, besef Roux hoe oud die generaal geword het sedert hy laas hier was. Hy is maerder en krommer. Sy grys hare wat altyd so dig en netjies gekam was, raak opvallend yler. Die snor is spierwit. Selfs die gitswart wenkbroue slaan grys deur. Daai wenkbroue. Hoe goed onthou hy hulle nie toe hy en die ander jonges destyds aan die generaal voorgestel is nie! Die dag toe die grys man met die snor as hulle bevelvoerder aangestel is. Hy self was nog volgens destyds se range ’n konstabel, grasgroen en vatbaar vir indrukke. Die generaal was ’n kolonel met ’n reputasie dat hy ’n harde man was: uit die Veiligheidstak, waarheen hy later met bevordering teruggestuur is en waar hy uiteindelik ’n generaal-majoor geword het. “Kyk,” het hy vir sy twee ondergeskikte offisiere en die jongeres gesê, “julle sal stories oor my hoor. Daarvan moet julle net een glo: ek loop nie draaie nie. Wanneer ek met julle praat, praat ek reguit. Wanneer ek julle iets vra, wil ek nie stront hoor nie, verstaan? Julle is my manne en ek sal julle beskerm, want ons gaan baie nagte deur werk en baie vyande maak. Ek sal vir elkeen van julle sorg, al loop ons paaie ook later uitmekaar. Maar as ek één, net één, vermoedetjie kry dat een van julle ander lojaliteite het, sal julle waar–ag–tig jammer wees dat julle Adriaan Koch ooit geken het.” Die wenkbroue het die grou bedreiging van die man se woorde onderstreep. Hy wou Roux saamneem toe hy jare later terugverplaas is na die Veiligheidspolisie. Eerlik maar met die grootste diplomasie het Roux hom daaruit losgepraat: hy sou die brigadier – soos hy toe al was – altyd dankbaar bly vir al die leiding wat hy hom gegee het. Maar sy studie het vir hom die wêreld van geldskelms ontsluit. Dís waar hy hom in die Polisie wil uitleef. Die offisier het kop geskud toe Roux sy weiering probeer verduidelik. “Ek ken jou deur en deur,” het hy afgemete gesê. “Jy is ’n goeie seun. Ek moet streng gesproke seker nie, maar ek weet van jou pa en wat met hom gebeur het. Dis hoekom ek altyd oor jou ’n bietjie meer besorg was as oor die ander manne. Maar jy het ’n koppige streep en dan baklei jy teen jouself. Jy het ook ’n safte streep, dan neuk jy weer anderkant toe oor … vir mense en dinge wat vir jou geen voordeel inhou nie. Jy dink jy is al een wat kan sien hoe ’n ding moet wees. Kom ek sê jou iets: reg is partymaal nie reg nie en verkeerd partymaal nie

verkeerd nie. Die kuns is om te weet wanneer is reg reg en wanneer verkeerd. Dis die kuns wat jou soms aan die lewe hou wanneer jy eintlik dood moes gewees het. Ander kere oordeel jy die ding verkeerd en dan sien jy jou gat.” “Is daar ’n formule voor, brigadier?” “Nee, as dit maklik was, was dit nie ’n kuns nie. Bekyk die ding só: ’n rinkhals is mooi wanneer hy langs die stofpad deur die bossies seil. Hy doen dit so mooi en glad dat jy geen spiersametrekking sien nie, dis soos water wat vloei. Dis sy reg. Hy pla niemand nie. Maar dis jou reg ook om met die pad langs te loop. Nou kom julle in mekaar se pad en daai rinkhals maak bakkop voor jou. Wie se reg tel nou? Waar is die reg en waar is die verkeerd? Jy is ’n verdomde softie, Roux. Jy het iemand nodig wat jou plat op die aarde hou. Ek dink jy sal onder my bevel in die polisie bly. Maar sonder my weet ek nie so mooi nie, want jy dink net óns ly aan dié siekte van reg en verkeerd. Jy dink oor ons polisie is, haak-en-steek die lewe ons nie. Ons moet maar net ons werk doen, want ons raak nie moedeloos nie en al die kritiek doen niks aan ons nie en ons raak nie ook dik vir armoede en gevaar en die politieke geneuk in ons werk nie. Maar wat ook al word, jy moet onthou jy bly altyd een van my manne. Kom praat met my wanneer jy my nodig het. Ek sal altyd vir jou sorg.” Dit was die enigste keer dat hy Roux op sy voornaam genoem het. Dis altyd net Venske. Eienaardig genoeg kon Roux nooit finaal wegbreek nie, en dié paternalistiese verhouding het die tyd en die verandering in hulle loopbane oorleef. Die grys man se kenniskringetjie het gekrimp, maar hy het steeds kontakte op plekke waarvan die meeste van sy oudkollegas nie eens weet nie. Dis die grootste rede waarom Roux af en toe nog by die generaal uitslaan, omdat hy inligting soek. Maar dis nie al rede nie, dit weet hy. Hy het nog altyd met ’n mengsel van angs en opgewondenheid by die generaal kom aanklop. Asof hy ’n skoolseun is, ’n rekruut, en altyd ene sal bly. Maar dan is die besoek altyd ’n effense teleurstelling. Die ou man is pynlik langdradig. Ná die klagtes oor die verwaarlosing en die eensaamheid en die gesondheid kom die uitvaar oor die nuwe regering. “Kyk ons weermag! Kyk ons polisie! Dis ’n grap, man! Alles natuurlik die bevelvoerders se skuld. Verstaan my mooi, ek is geen rassis nie. Maar nou die dag nog het ons een van die beste weermagte gehad. Raai onder watter bevelvoerders. En nou onder die nuwe bevelvoerders kan ons nie ’n vliegtuig in die lug kry nie, want ons het nie brandstof nie. Bid jou dit aan!”

Roux verwonder hom oor dié kuiers altyd dieselfde verloop. Van hom word altyd verwag om iets te drink en te peusel saam te bring, anders word die besoekie sommer kortgeknip. Maar die generaal bied nooit iets te drinke aan nie. Roux se rol is om te bring en te luister. Wanneer die generaal klaar gepraat het, sê hy gewoonlik vir Roux dis tyd om te loop. Dan kry Roux hopelik die kans om die inligting te vra wat hy soek. “Die grootste probleem met die polisie is misdaadintelligensie,” brom die generaal met sy oë opgeslaan na die plafon. “Hoe kan jy ’n polisiemag bedryf sonder misdaadintelligensie? Jy sit mos soos ’n voël op ’n tak en wag dat die skelms eerste skiet – dán gaan soek jy hulle. Hoe werk dit? Toe, sê my.” “Nee, generaal, só gaan jy nooit voor kom nie.” “Presies! En jy weet, ons het nog genoeg manne wat die ding kan regmaak. Opgeleide manne. Iemand moet hulle net bymekaarmaak en oorvat. Maar almal is te verdomp slapgat. Elkeen sit en wag dat iemand anders dit doen; tot die taai manne van destyds kyk nou maar of iets gaan gebeur. Ek sê jou, dit het luilekkerland geword hier.” “Is so, generaal.” “Nou goed. Vroeër, ja, maar nou is ek nie meer die een wat die manne bymekaar kan maak nie. Te oud nou. Deesdae raak ek gou moeg, en ek dink ek moet nou ’n rukkie gaan rus.” Roux staan op. “Dit was goed om generaal ’n slag te sien.” “Ja. En hoe gaan dit daar by jou?” En voordat Roux kan antwoord, voeg die generaal by: “Maar magtag, man, die baard en hare van jou … jy lyk skoon soos ’n makgemaakte Ingelsman.” Roux lag verleë, vee oor sy kuif, maar besluit om die aanmerking te ignoreer. “Ons oorleef, dankie,” sê hy. “Maar dis ’n gesukkel om iets gedoen te kry. Halfdaggoed vat ’n week. Inligting is die grootste probleem.” “Watse inligting?” “Ek soek een van daai insypelaars wat ons destyds in Roodepoort met ’n kis vol handgranate en kleefmyne vasgetrap het; dié wat die wapens en ander goed

gesteel en verkoop het om lekkerder te lewe. Dié wat ons toe net as informante gebruik het. Sy naam is Willie Rakgwathe. Hy het, lyk dit my, van die aardbol af verdwyn.” “En wat wil jy met dié verdomde terr doen?” “Ek ondersoek ’n saak waarvoor ek inligting nodig het oor wat met iemand in ’n strafkamp in Angola gebeur het, Quatro. Dié Rakgwathe het my destyds vertel hy was daar.” “Quatro? Jong, jy krap nou aan ’n ding … Maar ek sal kyk wat ek kan uitrig. Skryf vir my die vent se naam en jou telefoonnommer hier op die boek dan laat weet ek as ek ’n adres kry. Onthou, ek is altyd hier as jy nog hulp soek.” “Nou lyk dit nie nodig nie, maar ek sal laat weet as die ding skeefloop. Baie dankie daarvoor, generaal. Alles van die beste.” Hulle skud hand terwyl die generaal bly sit. In die spieël teen die wand van die hysbak bekyk Roux homself: ’n raps te lank vir die spieël sodat die bokant van sy hare afgesny is. Dit versag die skok van hoe anders hy vir homself lyk. Pleks van die blond waaroor hy gespot het, het Dorothea sy hare donkerbruin gekleur. Waar dit plek-plek teen sy slape grys begin wys het, is daar nou net donker egaligheid. Sy het ook die styl verander: langer bo en korter by die slape. Sy wenkbroue is ’n nuwe, donker teenwoordigheid op sy gesig. Die baard jeuk en krap teen sy hempskraag soos ’n onrustige mopaniewurm. Dit alles laat hom voel soos ’n ou rusbank met ’n nuwe laag vernis op. Kalm bruin oë. Arms hang ontspanne. Hande deugsaam eerder as grof. Fatsoen sal nooit vir skraal of atleties kan deurgaan nie, maar skaflik noudat hy die gimnasium kan bekostig. Tog, soos die generaal het die tyd hom nie misgetrap nie. Die spore lê om sy oë en die lyne van sy mond en die vel onder sy ken. Makgemaakte Ingelsman …! Roux skud sy kop. Maar watter spore het die tyd en ervaring in sy gemoed getrap? Is hy nou tuiser in die generaal se geselskap as voorheen? Die klagtes en die praatjies, die opmerkings oor ’n opstand … Is dit bloot die gebabbel van ’n gefrustreerde ou man wat eens op ’n tyd invloed gehad het? Dis sekerlik, soos hy sê, ’n strategiese gemors, maar hoe belangrik is dit nou? Vir die polisie en die stryd teen misdaad in Suid-Afrika weeg dit swaar, maar internasionaal is dit nogal

verbasend vreedsaam. Die militêre vyandskappe ná die Koue Oorlog is nog te jonk om saad te skiet. Kan die vrot kolle betyds reggedokter word wanneer die skietgoed vir die volgende ronde se vyandskap uitgehaal word? Reguit gevra: Is hy tuis by die generaal? Of dan: Waar is hy die tuisste? Koch of Baloyi? Die herfskleure en pofhare en onkritiese selfversekerdheid van tóé, of die glans en spandabelrigheid en onkritiese selfversekerdheid van nou? Hy wens net hulle albei wou ’n bietjie minder oortuig wees dat hulle s’n die enigste regte pad is, ’n bietjie ruimte laat vir die ander se siening. Die hysbak ruk op die grondverdieping tot stilstand. ’n Oomblik sien hy sy eie diep frons raak. In die voorportaal groet hy hand omhoog en sê dankie vir die vrou agter die tralies. Sy glimlag en sê: “Mooi ry, meneer.” Buite skreef hy sy oë teen Pretoria se skerp winterson. Terwyl hy wag dat sy bakkie se kajuit effens afkoel, kyk hy hoe drie stewige vroue met oordrewe armswaai in die parkie oorkant die aftreeoord oefenstap. Regs loop die straat steil op teen ’n rant. Hy besef hy is by Koch en Baloyi ewe ontuis. Daar is aan albei goeie eienskappe. Nóg Nono, nٕóg die generaal het hom ooit in die steek gelaat. Nono is reguit, en dit tel. Sy is wel nog taamlik ongetoets, maar daar was sekerlik al genoeg kans om hom onderdeur te spring as sy wou. Die generaal, ou knol wat hy is, is ’n wandelende getuigskrif vir sy soort persoonlike integriteit; ja, ’n man van sy woord, al laat hy jou partymaal stik. Vir werk is hulle albei goed, eintlik ideaal. Roux weet hy kan op albei vertrou en hulle sekerlik op hom. Maar die feit is hulle verhouding gaan oor werk, en oor niks meer nie. Só verkies hy dit ook. Hulle is dáár, hy hier. Elkeen is op ’n eie, parallelle baan. Hulle hou mekaar in die oog, want almal het mekaar nodig. Dis pragmatisme met ’n strooisel agtingvir-die-medemens daarby. Hy wonder hoekom die ding hoegenaamd in sy gemoed sit. Probeer hy dalk heimlik albei se goedkeuring kry? Is dit dalk selfs een van die redes hoekom hy met dié Mabenakruistog van hom begin het? Omdat hy goedkeuring soek? By wie dan?

Een ding weet hy goed: By Nono gaan hy hiervoor geen goedkeuring kry nie. Trouens, as hy die ding nie reg afgehandel kry nie, gaan sy kop waai. En dis nou te laat om sy kop uit die lus te trek.

15

Ná die versterking van ’n bord spek en roereier met gerasperde skerp cheddar daarop, gebraaide tamatie en bros roosterbrood, skink Venske ’n tweede beker filterkoffie. Dorothea is ongeduldig oor die yslike klomp kos wat hy sommer op ’n weeksoggend gemaak het, en sê nee dankie vir nog ’n beker van haar kitskoffie. Sy loop na haar werkkamer toe. Roux is die eerste keer sedert die skietery in Northcliff opgewek, en besluit om haar irritasie geen vatplek aan sy gemoed te gee nie. Met sy koffie loop hy sitkamer toe. Hy klap sy rekenaar oop. Quatro, tik hy by die soekvenster in. ’n Oomblik later sit hy met 34 600 soekresultate. Traag bekyk hy die eerste inskrywings. Hy soek agtergrond oor die plek voordat hy met Willie Rakgwathe praat … as generaal Koch die man se adres in die hande kan kry. Hy wil ook die gevoel kry van presies watter soort plek dit was. Maar dié soek-oes is oorweldigend. Die eerste rede daarvoor, kom hy byna dadelik agter, is dat dit die Portugese spelling van vier is. Spaans spel syne met twee t’s. Die meeste van die soekitems is dus gewoon plekke of artikels op die web wat die Portugese woord vir vier bevat. Die duisende inskrywings is boonop maar net die eerste klomp: Portugees is die sewende grootste taal met baie, baie miljoene woorde wat uit baie duisende rekenaars web toe stroom. Vernou jou soektog, sê hy vir homself. Quatro camp, tik hy in. Kopskuddend sien hy hy het skielik ’n lys van 3 220 000 items. Quatro camp Angola verskraal dit tot 191 000. Hy begin bo. Kort voor lank raak hy verdiep in wat hy lees. Met sy stigting in 1979 is Quatro bedoel as rehabilitasiesentrum waar vyandelike agente wat die ANC binnegedring het, “heropgevoed” sou word. Hulle sou die beweging kon “liefkry” deur die geleentheid om die menslike karakter van sy ideale self te beleef. Roux sit regop. Rehabilitasiesentrum? Heropvoedingsplek? Mabena was tog

sekerlik nie ’n vyandelike agent nie. Om watter rede op aarde sou hy daar beland het? Hy was dan pas uit die skool. Quatro was noord van Luanda naby die dorp Quibaxe, lees Roux. Amptelik is dit Kamp 32, genoem na ene Morris Seabelo, wie se regte naam Lulamile Dantile was. Hû? Wat die verband tussen die syfer 32 en Dantile is, is nie duidelik nie. Wat wel genoem word, is dat Dantile ’n gerekende aanvoerder was, militêr en ideologies in die Sowjetunie opgelei, en – hier laat Roux die rekenaar se loper huiwer – in 1985 is hy in geheimsinnige omstandighede dood. Ook nie een van sy huismaats in die geheime skuilplek in Lesotho het die voorval oorleef nie. (Eendag, besluit Roux, moet hy tog nog die generaal daaroor vra. Maar dan val dit hom by: Is hy nou verspot? Die generaal vertel nóóit.) Net ’n handjievol ANC-leiers het van die plek geweet. Die beheer was in die hande van ’n paar rammetjies met Sowjet- en Oos-Duitse opleiding. Een van hulle se sielsiekte het gereeld uitgeslaan. Heelparty van die wagte en bewaarders was trouens ook hulle wysie kwyt. Hulle is gewerf uit die geledere van die naïewe jong vuurvreters. Geheimhouding was streng. Aankomelinge is geblinddoek en plat op hul maag die kamp ingebring. Hulle is nie toegelaat om by vensters uit te loer nie. Daar was sewe kommunale selle en vyf vir afsondering, alles voorheen pakkamers, toe die Portugese nog in Angola baas was. Die selle was so vol dat ’n enkele slapende wat omrol, al die ander wakker gemaak het. Binne was dit donker en verstikkend bedompig. Die komberse was vol luise. Daar was nie genoeg drinkwater nie, wat nog te sê waswater vir slaapgoed. In die een hoek het die toilet gestaan: ’n vyfliter-plastiekhouer met ’n los kartondeksel. Wanneer die groot manne kom kyk het, is die deure vooraf ure lank oopgelos. Roux sluk die laaste van die koffie. Die ontbyt lê soos ’n luislang op sy maag. Nie net Quatro en Lulamile Dantile het ander name gekry nie: almal se name is by hulle aankoms verander, lees hy. Hoe meer verdag, hoe kwetsender was die nuwe naam. Dikwels het dit te doen gehad met die politieke skande waarvan die draer verdink is, name soos verraaier of aanhitser. Elke dag was daar dwangarbeid, gevolg deur eindelose aanrandings met elke

denkbare slaanding. Die taak wat die aangehoudenes die meeste gevrees het, was die sleep van die watertenk. Elke dag is dit kilometers daarvandaan by die rivier volgemaak en terug kamp toe gesleep terwyl die opsigters links en regs geslaan het soos slawedrywers in die Romeinse tyd. Sielkundige speletjies het geil groeikans gekry. Aankomelinge is tot sewe jaar daar aangehou. Talle is tereggestel. Baie het bloot verdwyn. ’n Klomp het selfmoord gepleeg. Sommige van die feite is nuut en ander het Roux al vergeet. Van die inskrywings is eerstehandse getuienis, onder meer voor die Waarheids-enVersoeningskommissie. Agter die duisende woorde groei daar stelselmatig ’n oorweldigende beeld van die stadige, lui, eindelose minagting vir mense en hulle ontbering. Daar skyn ook iets deur van ANC-lede se ontnugtering. Baie het met kinderlike idealisme gegaan, onder die indruk dat hulle die land gaan vrymaak. Pleks daarvan het hulle hulle vasgeloop in ’n trae, sadistiese maalkolk waar ’n klompie mense met die steun van die Angolese weermag soos outydse ridders oor die landskap geheers en hulle die reg toegeëien het om te beslis oor die lewe en dood van ander. Is dit ook deel van sý geskiedenis? wonder Roux. Sý persoonlike geskiedenis in hierdie land? Sy gestoei met reg en verkeerd het niks te doen met ’n stryd of ’n struggle of oorlog nie. Goed, seker nie niks nie, maar baie min. Hy is ’n oudpolisieman, demmit; sal as een doodgaan. Hy het baie aaklige goed gesien en ’n klomp daarvan uitgedink en gedoen. Nou nog ruk hy soms van sy informante hard in die bek, want hy werk met misdaad, nie liefdadigheid nie. Lelik is net so deel van die lewe soos mooi, die een kan nie sonder die ander bestaan nie. Al behoort alles perke te hê, kan jy nie ’n terreurveldtog beveg sonder teenterreur nie. Jy kan nie ’n strafkamp bedryf sonder straf nie. Dis die reëls as jy wil wen. As jy wil wen. Wat dan …? Wreedheid raak maklik. Hoe meer jy dit doen, hoe makliker word dit en hoe minder pla dit jou. Die Engelsman daar in die bloekombos. Roux sit en staar bokant die rekenaarskerm uit. Bloekombome, sonlig wat deur die blare skerf, ’n duif wat flap-flap deur die takke val. Hy voel ’n ou, ou warmte in sy bors, iets soos ’n klip wat deur oggendson warm gebak is. So ingedagte druk hy die knoppie wanneer sy selfoon begin lui. Dis die generaal.

16

Net ná die derde spooroorgang deur Magaliesburg draai die R509 links weg uit die hoofpad Rustenburg toe, nog voor ván die oulike plekkies waar die toeriste elke naweek soveel geld uitgee. Daar ry ’n mens Noordwes uit Gauteng binne. Oorkant die eerste bult in dié rigting sien Roux Venske ’n allemintige HOPontwikkeling, groter as die toeristedorpie self. Hy bekyk die lang rye identiese huisies met hulle silwer sinkdakke kortliks, want sy oë bly op die truspieël. Maar die een voertuig wat verdag kon gelyk het, draai links weg. Hy is ongemaklik, soos ’n krap met ’n nuwe dop. Al is hy tevrede met hoe anders Dorothea se paar veranderinge hom laat lyk, is hy nog nie tuis daarin nie. Een aspek waaraan hy nie vooraf gedink het nie, is kort-kort se skok wanneer hy homself in ’n spieël of weerkaatsing sien. Hy moet homself dwing om nie om te kyk na dié vreemdeling nie. Dit laat hóm vreemd en onrustig voel, asof alles hulle aan hom opdring. Boonop ry hy met Dorothea se Koreaanse sportnutsie, want sy het bly sê dat sy bakkie te herkenbaar is. Dié kar het allerhande helder liggies en wonderlikhede, maar min krag, en sy knoppe en hefbome werk verkeerdom. Die bulte word platter, kleinhoewes gaan oor in hoenderplase en dié word mettertyd mielieplase. Hy voel aan die nutsie se stuurwiel hoe uitgery die pad is. Al is dit nog skaars tienuur, is daar reeds druk swaarvoertuigverkeer wat met dié kortpad Botswana se invoere aanry. Die belangrike ding is dat hy nou die adres het. Willie Rakgwathe s’n. “Het jy ’n skryfding byderhand?” het die generaal gevra. Roux kon hoor hy is in sy noppies met homself. Afgesluit met daardie kenmerkende, effens geringskattende “en sê maar as ek kan help, nè”. As die generaal maar geweet het hoe deurmekaar dié saak begin loop. Of dalk voel hy dit aan, wie weet? Hoeveel keer het hy nie al gesien hoe die man ’n kinkel in ’n saak kon aanvoel nie? Die padpredikant wys Boons, ’n rukkie later ry hy deur Derby en dan is hy op Koster. Die dorp lê teen die Hoëveldse winterlandskap vasgebrand, om die beurt deur droë somerhitte en vrieskoue. Soos soveel ander op die Suid-Afrikaanse

platteland is dié dorp se betekenis vir sy gemeenskap geteken in ou stasie en kerke en prokureurskantore, en in die nuwe drukte op straat – veral by die eetplekke – en die HOP-ontwikkeling. Hy hou by die middedorp verby en draai by die bordjie Reagile in. Dis ’n taamlik nuwe ontwikkeling en hy ry hom op twee plekke vas. Uiteindelik vra hy pad by seuns wat hom met siniese oumensoë deurkyk. Hulle hou hulle dom oor sy vrae. Uiteindelik haal hy geld uit, en hulle beduie pad. Hy maak ’n driepuntdraai in die stofstraat, bedank hulle vir die hulp en groet met ’n waai van sy hand. Hulle groet nie terug nie. Die verspoelde grondstrate laat die nutsie se skokbrekers kreun. Uiteindelik sien hy die plek en hou stil. Deur die oop venster voel hy die droë luggie aan sy voorkop en slymvliese. Die sifdraad is gelap, maar die heining is netjies. Van die voorhekkie af loop ’n stofpaadjie huis toe. Aan die een kant is ’n kaal en knoetserige perskeboom, aan die ander drie groentebeddinkies. ’n Man van omtrent sestig kom stram orent. Hy druk sy laphoed agtertoe, trek ’n suur gesig en loop stadig hekkie toe. Sy linkerbeen is styf. Tja, dit gaan nie maklik wees nie, weet Roux. Rakgwathe het sy eie lojaliteite. Al wat in sy guns tel, is die man se buigsame beginsels as dit by geld kom. Dít het Roux destyds met die smokkelwapens agtergekom. Vroeër sou hy wat Roux is dit nimmer oorweeg het om geld as hefboom te gebruik nie, maar nou is die polisie op sy hakke en as jy nie tyd het nie … ja, dan moet jy maar jou hande diep in jou sakke steek. En as geld nie werk nie? Ja, daaraan het hy ook gedink. Dan bly daar nog een ding, en dit is juis Rakgwathe se politieke verbintenisse. “Le kae, Willie Rakgwathe?” “Môre, Venske. Ek het jou nie herken nie. Hoe het jy agtergekom waar ek bly?” “Ag, ek onthou nie so mooi nie. Seker maar êrens gehoor. Maar jy weet mos teen dié tyd jy kan nie vir my wegkruip nie.” Rakgwathe kyk hom met klipoë aan, sy voorarms lank uitgestrek en op die hekkie gestut. “Wat soek jy?” vra hy in Engels.

Nie een van die twee steek ’n hand uit nie. “Die Struggle is al jare verby, maar ek sien jy baklei nog. Jy is seker die enigste mens op Koster wat Engels praat.” “Miskien, maar ek praat hom ordentlik, nie soos jy Tswana probeer praat nie. Le kae? is Noord-Sotho. Tswana sê O tsogile jang? Maar, jong, ek skuld jou niks, ook nie ’n taalles nie. Hoekom is jy hier?” “Willie, vergeet nou wat verby is, man. Wat ons daai jare gedoen het, het ons gedoen oor dit die pad was wat ons moes loop. Nou is nou. Ons is nie vriende nie, maar ons baklei nie meer teen mekaar nie.” Rakgwathe beduie met ’n swaai van sy arm. “Kyk hoe lyk dit hier. My struggle is nie oor nie. Waarvoor het ek baklei? Dat die manne met die gladde monde nou in die groot huise bly en in die blink karre ry? En ek? Ek het net genoeg om my hier te hou. En nou is jy ook nog hier. Elke keer, nes ek dink ek het vrede, kom krap jy my kop om. Wat is dit dié keer?” “Ek het jou iets kom vra wat ek vir niemand anders kan vra nie. Vertel my van Vincent Mabena, en daai tyd in die kamp by Quatro.” Lank staan Rakgwathe woordeloos. Hy spoeg eenkant op die grond. “Jy wil weet van Mabena en van Quatro. Hoekom? Jy self sê die dinge van daai dae is verby.” “Daai dae is verby, maar die dinge wat toe gebeur het, is nog in party van ons se hart.” “Van watter dinge praat jy?” “Willie, ek weet self nie mooi nie. Daar is fout met Mabena en ek probeer agterkom hoekom. Ek is bang dit sal vir jou gevaarlik wees as ek jou daarvan vertel, want ander mense het al seergekry. Dit lyk my die moeilikheid het vroeër al begin, voor hy ryk geword het. Maar ek weet te min. Ek soek iemand wat daar was, wat verstaan wat aangegaan het.” “Wil jy sy geld vat?” Roux lag. “Glo jy my, ek wil eintlik keer dat ander sy geld vat. Groot geld.”

Weer bekyk Rakgwathe hom skreefoog. “Ha! Ek dag ek sal ook ’n bietjie kry as jy sy geld vat. Nou sê jy my dié ding. Waarvoor sal ek jou help?” Inderdaad nie so maklik nie, dink Roux. Nou moet hy fyntrap. “Ek kyk hier na jou huis,” sê hy en beduie met sy hand, “en ek dink dit sal goed wees as ek Willie ’n bietjie help. Dis wat ek dink. Maar ek weet nie of Willie vir my die hele waarheid gaan vertel nadat ek hom gehelp het nie.” Rakgwathe laat sak sy kop tot byna tussen sy arms, praat met die grond tussen sy voete: “Help? Jy! Hoe sal jy help?” “Met ’n paar rand dalk.” Rakgwathe lig sy kop stadig, sy oë skrefies. “’n Paar rand? Hoeveel is ’n paar rand? Jy wil baie dinge van my weet.” “Duisend?” Rakgwathe kyk weer tussen sy arms af. Hy skud sy kop. “Twee?” Rakgwathe skud sy kop, sonder om op te kyk. Roux kyk na waar die son teen die witblou lug klim. Laat die verdekselse Willie dan self sê wat hy wil hê. Hy wag. “Vyf,” sê Rakgwathe steeds tussen sy arms deur grond toe. Hy kyk stadig op, meet vir Roux met die oë. Roux kyk hom reguit aan. “Drie,” sê hy. Rakgwathe bly hom net met skrefiesoë aanstaar. “Oukei,” sê Roux en draai om, “dan gaan ek maar.” “Drie en ’n half,” sê Rakgwathe teen sy rug vas. Roux draai net so stadig terug. “Ek gee jou nou die helfte,” sê hy. “Maar as ek agterkom jy hou iets terug, vrek ek voor ek jou nog ’n enkele sent gee, verstaan? Kom, laat ons praat.”

Rakgwathe skud sy kop. “Ek sal alles vertel. Maar jy moet weet, dis nie iets waaroor ek sommer so kan praat nie, en ook nie hier nie. Netnou begin die mense van my praat oor ons twee hier staan. Jy moet ook nie hier vir my geld gee nie. Ons moet ry, en jy moet op pad gaan kos koop. Drank ook. Laat ek my huis gaan sluit.”

Op Willie Rakgwathe se aanbeveling ry hulle met die agterste pad wat hom uiteindelik net wes van Rustenburg by die Swartruggenspad aansluit. Al is dit suid van die Magaliesberg tegnies nog Hoëveld, is die landskap ruie Middelveldse boskaas in ’n vallei tussen rante. Plek-plek sien hulle landerye, ook heelwat wildheinings met hoë hekke. Die wind van boerderyveranderinge waai duidelik sedert hy laas in dié geweste was. Maar die veld is nog meestal dieselfde digte stanings karee, olienhout en dorings. Ná omtrent vyftien kilometer beduie die oudvegter vir Roux waar hy van die pad moet afdraai. Hy wurm die nutsie by ’n sanderige lopie in sodat niemand hulle van die pad af kan sien nie. Dis warm en stowwerig en geen blaar roer nie. Rakgwathe gaan sit op ’n stomp met sy rug teen die groenwit stam van ’n vaderlandswilg en kyk hoe die note in sy hand uitgetel word. Roux loop rond en tel ’n paar klippe vir die vleisbraairooster op. Hy sleep ook stompe hout nader en pak ’n vuur. Selfs in die koelte is die lig skerp en hy moet mooi kyk dat die vuur brand. Hy hang die sak met ys aan ’n skerp takkie op en skeur ’n bek in die plastiesak oop. Met twee plastiekglase in sy hand kyk hy vir Rakgwathe. “Ys?” Die oudvegter knik, skuif sy stywe been effe. Roux skink brandewyn oor twee blokkies ys en maak die glas driekwart vol Coke. Vir homself skink hy mangosap oor ys. “Gesond,” sê hy en lig sy glas. Rakgwathe lig syne woordeloos. “Ek het redelik nagelees oor Quatro.” “Ek sal op my manier vertel.” Die man drink sy glas leeg en hou dit na Roux uit. Met die vol glas in sy hand trek hy skreefoog. “Jy moet eers verstaan hoe dit was

voor ek oor Quatro praat. Afrika se bloed was warm, daai tyd. Selfs binne die OAE was daar ’n spesiale groep, die Groep van Ses. Mense soos Ben Bella, Nkrumah, Nyerere, Modibo Keïta. Onthou jy Keïta? Eerste president van Mali.” “Nee, dit was voor my tyd.” “Hulle het in die geheim saamgewerk vir die vrymaking van Afrika, los van die ander. Onder dáái was mense wat ons genoem het wittes met swart velle, mense soos Hastings Banda.” Hy sit sy glas neer en steek tydsaam ’n sigaret aan. Roux trek twee dikker stompe oor die vlamme. “Daai met die wit harte en die swart velle, húlle. Hulle was erger as die Boere. Daai dik poliesmanne …” “Willie, ons is nie kinders nie. Hou by Quatro en los die politiek vir iemand wat nie van beter weet nie.” Rakgwathe snuif en kyk eenkant toe. Sy mondhoeke trek af. Hy hervat asof daar geen onderbreking was nie. “Daai mense het ons ook by ons gehad, hier in die land én in die buiteland. Hulle is die informante wat ons leiers van die begin af verraai het. Die impimpi’s. Ons het hulle in die townships al begin uithaal, daai wat gedink het dié in die regering is hulle leiers. Ga! Party van hulle was askari’s, ons mense, mense wat later vir die polisie gewerk of in die hofsake teen ons gaan praat het. Van hulle was leiers by ons.” ’n Fiskaallaksman met sy saagstem en moordvisgesiggie kom sit op ’n lae doringtakkie. Hy duik weg agter ’n insek aan en vlieg daarmee in sy snawel na ’n volgende boom. “Die regime het dié dinge goed geweet. Hulle het geweet waar is ons swak plekke. Toe ons al in die buiteland was, het hulle baie agente tussen ons vegters ingestuur. Baie. Mense wat gesê het hulle is ons mense en hulle bring bevele van ons leiers af. Hulle het vir die mense vertel daar is uitverkopers tussen hulle en hulle beveel om hulle eie mense dood te maak. Só het die regime van ons goeie mense laat doodmaak. Naderhand was ons nie meer seker wie ons kon vertrou nie. Dit het oral gebeur: Quatro, ook ander kampe in Angola, die Groen Huis in Lusaka, Tanzanië, Botswana.” Hy gooi sy kop agteroor en drink die glas leeg. Roux vee die rooster af wat hy by die slaghuis op Koster gekoop het en laat dit

op die vuur skoon brand. Hy skink nog ’n ronde. “In ’81 kry ons toe die spy scare. Daar is ’n klompie van ons vegters vergiftig. Toe ons van ons kamerade begin ondervra, dié wat ons verdink het, kom ons agter die Suid-Afrikaanse agente het ons geïnfiltreer. Dis hoekom Operasie Shishita begin het, en toe weet ons hoe diep hulle tussen ons in is. Diép, man! En toe begin die paranoia, by ons leiers en onsself ook. Ons kon niemand vertrou nie.” “Was dit die tyd van die rebellie?” “Wat, die Mkatashinga-muitery? Nee, dit was by die Vianakamp, maar dit was ’n paar jaar later. ’n Rukkie daarna was daar in Pango ook ’n muitery. Maar ek vertel van Quatro, dis Kamp 32 op sy regte naam. Daar het kort-kort nuwe mense aangekom, van hulle bloedjonk. Een van hulle was Vincent Mabena. Hý. Toe net klaar met matriek. Ek onthou hom goed. Maer. Met ’n groot bos hare en ’n bril. Kort broek, baie kort. Té kort.” Rakgwathe beduie driftig met sy een hand. “Nee, sit al die wors en tjops op. Wat ons nie eet nie, vat ek saam. En ek dink jy moet die bottel aangee, want dit lyk my ek drink alleen.” “Ek moet terugbestuur.” Rakgwathe gaan dan weer onverstoord voort. “Slim mannetjie en taamlik astrant. Dit was sy probleem. Jy weet, daar was toe al mense wat gedink het hulle kan die beweging beter lei as ons. Tóé al. Maar toe begin die manne praat, kort voor lank. En hulle praat oor van die jongetjies. Oor Mabena. Veral hý. Jy moet weet dit was oorlog, en ons het gemaak soos jy in ’n oorlog maak. Ons het hulle geroer. Ons het hulle geroer …” “Hoe?” “Wat vra jy hóé? Al die maniere, man. Onder die voete, dáár slaat jy hom, want die vel bars nie oop nie. Elektrisiteit. Jy trek ’n sak oor sy kop. Druk sy kop in ’n emmer. Net ’n dag of drie, dan skreeu hy. Ons het hulle geslaan! Op die rug, op die boude. Met ’n lat van die koffieboom, of met sambokke. Met ysters of rottangs. Party van hulle … dan sê jy: Sien jy daai boom, gaan kap hom af. Dan is die boom vól bye. Of jy laat hom klim tussen die perdebyneste in. Ken jy ’n perdeby? Of miere? Jy trek hom kaal uit en laat hom tussen die miere lê. So. Jy vat plastiek, brand dit. Jy laat daai warm plastiek op sy rug drup. Of jy vat wilderissies en jy smeer hom hier onder. En dan vat jy hom, jy gee hom ’n graaf

en jy sê maak ’n gat. En jy sê vir hom dis sy eie graf wat hy grawe.” Alles klink vir hom bekend, dink Roux. Hy hoor die gesis van die vleis op die kole. Vlakplaas. Polisiemanne wat vleis braai terwyl ANC-vegters se oorskot uitbrand. ’n Bloekombos. ’n Bleek man wat op sy bakkie se rand aan ’n tou bengel. Hy buk vinnig vorentoe en draai die rooster om. “Die vleis is amper reg,” sê hy en probeer alle gedagtes uit sy kop weer. “Ek maak net gou slaai en smeer dié broodrolletjies. Jy kan verder vertel terwyl ons eet.” Ná die eerste hap of twee vra Roux: “Wat was die doel met die marteling?” “Ons wou hê hulle moet sê hulle werk vir die Boere. Dán was dit maklik om so iemand se doppie te klink. Jy verhoor hom en dan skiet jy hom. Vuurpeloton.” “En Mabena?” “Ek kan self nie mooi sê nie. Was nie sélf by nie. Maar van wat ek gehoor het, is dit nie dat hulle nou gedink het hy was een van daai nie. Hy moes net op sy plek gesit word, dis wat die ou manne gedink het. Hy was cheeky. Te veel. Toe slaat hulle hom. Maar toe is hy éérs cheeky. Want hoekom? Hy sê vir dié wat hom geslaan het, hy sê dis húlle wat die mense gelos het. Hulle moet die vyand slaan, nie hulle eie mense nie. Toe sê hulle kom, en hulle sit hom in ’n konka. Ken jy ’n konka? Hy’s klein en swart en hy staan heeldag in daai son van Angola. ’n Dag in hom en jy is mal. Toe Vincent Mabena uitkom, kan hy nie praat nie. Niks. Nie weer het hy ’n woord gepraat daar in Quatro nie. Niks, niks, niks. Toe, ’n paar maande daarna, toe kom daar ’n man van Oos-Duitsland daar aan. ’n Sielkundige of ’n ding. Hulle hét partykeer daar gekom. Maar hy was nie soos die Russe nie. Dié man het gesê nee, as jy iemand se kop wil draai, as jy hom wil regmaak, dan slaan jy hom nie, jy maak hom nie seer nie. Dit is toe hierdie man, hierdie Oos-Duitser, hý het Mabena weggevat na ’n kamp in Tanzanië.” “Wie was in beheer toe Mabena in Quatro geslaan is? Het jy nog kontak met ander mense wat toe by was? En ken jy iemand wat weet wat in Tanzanië gebeur het? Van die mense in Tanzanië het blykbaar eers ’n jaar of twee ná die groot handeskud in 1990 daar uitgekom. Ek wonder wanneer Mabena daar weg is en hoe hy dit toe reggekry het om in die VSA te gaan studeer.” Roux besef dat hy nou omtrent ’n snelvuursarsie op Rakgwathe afgeskiet het. “Jammer,” sê hy. “Vertel maar soos jy wil, ek is net …” Dit lyk egter nie asof die oudvegter enigiets agtergekom het nie. Hy is nou

heeltemal meegevoer deur sy eie verhaal. “Nee, ek weet nie wie toe die baas was nie. Soos ek sê, ek was op ’n ander plek. Met iets anders besig. Ek weet ook nie watter ander mense daar was nie. Tanzanië? Nee, ek ken niemand wat kan praat oor Tanzanië nie. Daar was ’n plek vir die siekes in Quatro, maar nie dokters of so nie. Al wat daar was, is mense wat gesorg het jy wil nie weer terugkom na die siekeboeg nie. Dit was daar. Toe kom die Oos-Duitser. Toevallig. Ek dink dis hý wat gesê het, of het ek dit agterna gehoor? Maar in die kamp in Tanzanië was daar ’n dokter. ’n Nigeriër. Nee, dit moes daarna gewees het dat ek dit gehoor het, want ek weet dié dokter het in Amerika gaan studeer en Amerikaanse burgerskap gekry. Dis hoekom hy in Tanzanië was. Ja. Hy wou ’n psigiater word, en in Tanzanië, daar in die kamp, het hy prakties gedoen. Navorsing. Miskien het dié dokter vir Mabena saamgevat Amerika toe, wie weet. Miskien.” “En hom daar weer aan die praat gekry.” “Ja.” “Willie, ek soek daai Amerikaanse dokter se naam. Dis belangrik.” “Sy naam? Vergeet dit. Hoe sal ek nou sy naam ken? Ek het hom nooit gesien nie. En hoe lank terug is dit nou al? Ek het al soveel van daai goed vergeet. Kyk, hier sit ek dan saam met ’n agent van die regime en vleis eet en drink.” “Die regime is nie meer die regime nie en die agent is nie meer die agent nie. Toe hy die agent was, kon hy jou in die tronk gesit het. Maar hy het eerder jou stelery oorgesien en verseker dat daar nie kwaad gedoen word met die wapens waarmee jy gesmokkel het nie.” “Ja, dis waar, dis waar … Maar nie uit jammerte nie. Nie oor hy ’n arm en kruppel veteraan wou help nie. Dis oor hy inligting wou hê. Soos nou. Nou moet ek kort-kort uitpraat soos ’n impimpi.” Roux staan op en vee sy hande aan sy broek se sitvlak af en haal sy beursie uit. “Wat sal gebeur as die ander mense begin dink jy is ’n impimpi?” “As hulle my saam met jou sien? Wie?” “Daar by jou huis het jy gesê die mense moet ons nie sien nie. Wie’t jy bedoel, die askari’s of die comrades?”

“Nee, nie daai mense nie! Die mense hier langs my. Die mense se oë is oop hier op die platteland, hulle sién vreemdes. Hulle praat. Hulle sal praat oor ek so lank staan en gesels met ’n wit man wat met GP-nommerplate ry. Hulle sal vra: Wat maak daai man hier? Gaan hy vir Rakgwathe wegvat?” Hy kom orent en dink ’n oomblik. “Die askari’s tel nie meer nie. Hulle is mahala, verby. Die comrades? Wie is comrades? Ons het almal baklei. Maar daar is nie meer baie mense wat oor daai dinge praat nie. Net hier en daar is daar een wie se hart nog kwaad is. Álmal kyk nou maar net uit vir ’n huis. Vir kos. Ons moet ’n lewe maak, dis al,” sê hy en hou ’n oop hand na Roux uit.

17

“Wat sug jy só? Ek hoor jou tot hier.” So af en toe laat Dorothea van haar hoor waar sy in haar werkkamer agter haar rekenaar gekluister sit. Haar groot projek. Sy roer skaars agter daardie skerm. Roux sit op die sitkamerbank met sý blikbrein op sy skoot. Hy klik met die muis en lees van die skerm af, hard genoeg dat sy kan hoor: “Daar was ’n jaar of wat gelede 813 770 dokters by die Amerikaanse mediese raad geregistreer. Psigiatrie is die vierde grootste spesialisterrein onder hulle. Daar is 45 615 psigiaters in daai land! Hoe gaan ek één man onder hulle opspoor wat kliniese navorsing in Tanzanië gedoen het?” Sy inligting moet om die een of ander rede vir Dorothea interessant wees, want toe hy opkyk, kom syg sy in die gemakstoel by die venster neer, rol haar nek heen en weer om die stywigheid uit te kry. “Ag, dis maklik. Maak koffie, en dan vertel ek jou.” Hy peuter met die nuwe eenkoppie-filtreerder wat sy spesiaal vir hom gekoop het terwyl die ketel water vir haar koffie kook. By die koffiegoed op die skinkbord sit hy ’n bakkie skaflike gekoopte beskuit en sny ’n paar skyfies kaas sodat sy darem iets kan inkry. Hy buk met die skinkbord voor haar, maar sy het in dié tydjie dat hy besig was, weggeraak. Haar kop lê skuins teen haar skouer en haar bors dein. Haar lippe tuit met die sagte pff-geluid wat hy so goed onthou. Sy gedagtes sit op loop, maar by bedink hom. Hy roep haar naam en sy sit vervaard regop. “Hm?” “Koffie, behalwe as jy liewer wil dut.” “Nee, heerlikheid! Daar is nie tyd vir dut nie.” Sy vryf oor haar gesig en vat die koffie aan. Die eerste sluk bring haar by en sy vat ’n beskuit.

“Do, jy moet rus ook. Jy werk jou dood.” “Rus terwyl ek aan só ’n ding werk? Nee, jong, ek het te lank daaroor gedroom. En ek het gehoor ek het dit ook maar net gekry omdat ’n ander vrou aan my kant vasgebyt het. En jy weet hoe ek is. Wil vir al daai mans wys ek kan dit doen. Eintlik wil ek dit invryf. Voor die spertyd al klaar wees. Lank. Dan sal hulle weet.” Mmmm, dink Roux, eintlik wil jy maar jou pa ’n ding wys. Hy hou haar dop. Proe-proe aan die kaas. “Jy het vir my ’n maklike plan?” sê hy kouend. “Nie maklik nie, maar ’n beginplek. Daar is nou wel veertigduisend psigiaters, maar ek sou sê ’n mens kan begin deur hulle in spesialiteitsvelde te verdeel. Hulle spesialiseer seker maar net op ’n klompie terreine, sê nou maar twaalf of so. Ek weet nie, ek raai. Enige professor in psigiatrie by enige van die groot universiteite sal vir jou die name kan gee van die groot deskundiges op die verskillende terreine. Dan vra jy vir so ’n deskundige of hy jou op die man se spoor kan bring. Maar dit kan ook wees dat die man lankal dood is.” Roux dink ’n oomblik oor haar voorstel. “Ja, dit kan werk. Dis in elk geval beter as om hier te sit en duime draai. Nou moet ek net besluit wat sy terrein waarskynlik sal wees.” “Moenie probeer slim wees nie. Vra in jou e-pos vir die proffie of daai deskundige met wie jy gaan praat.” “Weer praat jy sin.” “Miskien. Maar my plan met Mabena se selfoon was sommer nonsens. Ek kan nie glo dit lewer niks op nie.” “O, daar is ’n klomp oproepe en SMS’e. Dit hou my besig om net naastenby alles te volg. Maar dis sommer … sommer onpersoonlike goed, net te doen met sy besigheid, New Dimension Minerals and Mining. En net dieselfde assistent wat antwoord. Hy is ooglopend ’n uitlander, dié assistent, maar hy praat of tree nie baie professioneel op nie. Jy moet hoor hoe hy klink … Dit maak my nog sekerder dat iets fout is met Mabena.”

Ná ’n halfdag se rondswerf op die web begin hy rigting kry. Aanvanklik probeer hy te hard verstaan waaroor die navorsing, artikels en standpunte handel, maar ten minste maak hy seker daar is niks gepubliseer oor sielkundige gevolge van kampe in Tanzanië nie. In elk geval nie iets wat jy op die internet kan kry nie. Behalwe, sê hy vir homself, as dit dalk as geklassifiseerde inligting in weermagbronne opgeneem is … En dan sal selfs Dorothea nie vir hom toegang kan kry nie. Met die bietjie inligting wat hy in die soektog kry, stel hy ’n kortlys van agt professore op, mense wie se e-posadresse hy ook kon opspoor. Hy rangskik hulle op ’n lys en gee voorkeur aan dié by universiteite in die oostelike state waar die tydsverskil met Suid-Afrika nie so groot is nie, en ook aan dié wat nie by die heeltemal topuniversiteite is nie. Sy redenasie: Die boonste laag sal dalk te besig of belangrik wees om met hom te praat. Pynlik versigtig skryf hy ’n e-pos wat hy vir die professore op die lys wil stuur. Ná vele herskryf en verandering lees hy dit weer deur en probeer hom indink in die posisie van ’n Amerikaanse professor. Netnou is dit een van daardie Amerikaners wat nie eens weet Suid-Afrika is ’n selfstandige staat nie, en ook g’n flenter omgee nie. Geagte professor – Die dilemma van een van die belangrikste figure in die suksesverhaal van die Republiek van Suid-Afrika se oorgang tot ’n demokratiese samelewing – dit is hoekom ek aan u skryf. Ek is ’n Suid-Afrikaanse navorser wat in die loop van my navorsing inligting bekom het wat lewensbelangrik is vir dié uiters gesiene figuur. Dit is persoonlike inligting en boonop, vanweë dié figuur se status, noodwendig vertroulik. Vergeef my dus dat ek geen nader besonderhede daaroor verskaf nie. Ek wil u ook vra om my navraag as vertroulik te beskou. Terselfdertyd wil ek u egter verseker dat die implikasies van wat ek navors, veel verder strek as dié figuur se persoonlike belange. Dit het inderdaad betekenis vir die breë Suid-Afrikaanse samelewing. Dan noem Roux dit: Die die sleutel tot die hele saak lê waarskynlik in die hande van ’n Amerikaanse psigiater. Die probleem is hy het nie dié man se naam nie. Dit is wat hy met die e-pos probeer regkry, die man se naam kry. Sy enigste leidrade is dat dié dokter oorspronklik uit Nigerië kom, hom in die VSA gevestig

het en tien teen een dáár psigiater geword het. Hy was in die middel 1980’s by ’n rehabilitasiesentrum in Tanzanië waar hy navorsing gedoen het oor getraumatiseerde Suid-Afrikaanse guerrillavegters. Bes moontlik het hy ook elders navorsing gedoen. Roux besef die kans is skraal dat hy ’n naam sal kry. Hy hoop eerder ’n gesiene akademikus, wat die Amerikaanse psigiatriese wêreld goed ken, sal vir hom riglyne kan gee van waar om te soek. Dalk die kontakbesonderhede van mense wat op relevante spesialisasieterreine werk. Ek besef maar alte goed hoe besig u is, maar die saak is werklik belangrik. Verskoon dus dat ek u eerder as u fakulteitsekretaresse daarmee lastig val. Die uwe Roux Venske Johannesburg, Suid-Afrika

Voila! Binne ’n uur is daar ’n antwoord van een van die geleerdes. Jammer, hy is nie bewus van só iemand nie. Hy wil ook net daarop wys dat die VSA se psigiatriegemeenskap ’n ope beroepsgemeenskap is wat geen rekords hou van sy lede se lande van herkoms of hulle aan enige ander maatstawwe meet as hulle kliniese prestasies nie. Oor die name en adresse swyg hy. Roux swets hardop. As die man nie wou help met die name nie, kon hy gerus maar sy sedeprekie ook gelos het. “Hoe sê jy?” vra Dorothea uit die kamer langsaan. “Nee, ek het nie gepraat nie.” “Ja, in ieder geval nie met iemand wat kan terugpraat nie.” Van die tweede professor op die lys is daar ’n masjienantwoord dat die hoogleraar met sabbatsverlof is en in die woude van Noord-Kanada navorsing doen oor die trauma wat mense beleef by die vernouing wat hulle woordeskat ondergaan wanneer hulle ses maande van die jaar toegesneeu is en net met die

paar mense om hulle kan praat. Jammer, maar hy kan nie tot April aanstaande jaar per e-pos bereik word nie. Van die derde een geen reaksie nie. Hoe lank moet hy wag? Miskien moet hy onthou dis hoogsomer in die VSA, die dae is lank daar, bitter lank. Dalk maar gou met Dorothea gaan ginnegaap. Hy staan op en gaan leun teen die kosyn van haar kamer aan. Voordat hy iets kan sê, sien hy haar oë oor die skerm na hom flits. En dáárdie blik … Hy sluip druipstert terug bank toe. Maar daar’s niks nuuts in sy inboks nie. Nie eens ’n afjak nie.

Lank ná middernag kom die vierde professor se antwoord. Roux is knorrig gewag en lyfseer van die sit-lê en dut op die bank met die rekenaar op sy skoot. Net die feit dat hy Dorothea se huishouding eintlik oorgeneem het, keer dat hy gek word van verveling. Sy sit soos ’n masjien en klikke-klikke in haar werkkamer. Tyd en alle ander oorwegings staan vir haar stil. Wanneer hy eetgoed indra, lyk sy nie eens verbaas dat daar nóg ’n etenstyd aangebreek het nie. Hy sit een keer per week haar vullis uit. Sorg vir die wasgoed. Op sy alleenlopermanier. Kruideniersware bestel hy elektronies op haar naam en laat dit aflewer. Die wond aan sy arm het feitlik genees, maar bly gevoelig. Veral van die koue klop dit soms nog pynlik. Die oefeninge daarvoor en die tientalle nuttelose oproepe en SMS’e van Vincent Mabena se selfoon af is al wat hom deesdae besig hou. Soms tob hy oor Lemoenfontein, maar meestal oor Mabena. Die man begin vir hom ’n obsessie word. Hy soek op al hoe onwaarskynliker plekke inligting oor hom en kry al hoe minder. Dit lyk vir hom werklik asof die man geen vriende of ’n sosiale lewe het nie. Géén lewe het nie. Punt. Die flits op sy rekenaarskerm laat hom regop sit, maar sy kabels voel skeef ingeprop. Hy gaan was sy gesig, loer by Dorothea in en kom stram teruggeloop rekenaar toe. Geagte Roux Venske, Interessant soos die raaisel lyk, kan ek ongelukkig geen lig op die Nigeriese psigiater werp na wie jy soek nie. Ek kon selfs met ’n redelik stewige soektog

geen gepubliseerde artikel opspoor wat óf oor só ’n terrein handel, navorsing oor Tanzanië/Afrika bevat, óf wat in daardie jare verskyn het nie. In die akademie kry sulke navorsing buitendien teen dié tyd baard en raak dit moeilik om op te spoor. Nietemin, ek heg vir jou ’n lys name met kontakbesonderhede aan van deskundiges op verskillende terreine wat dalk kan help. Noem gerus my naam wanneer jy met hulle skakel. Ek sal graag eendag wil hoor of jy die man opgespoor het en waaroor die geheim handel. Met groete Richard RICHARD E. DEMEYER, PhD Professor in psigiatrie Uit-bleddie-eindelik! Met ’n kort e-pos bedank Roux die man, ook vir die vergunning om sy naam te mag noem. Hy sal terugvoering gee oor die soektog sodra hy kan. Dis nogal ’n gawe proffie dié, dink Roux. Buitengewoon gaaf. DeMeyer? Wie weet, dalk was hy tot redelik onlangs nog Richard de Meyer, en is dié Afrikaanserige van die rede hoekom hy ’n onbekende uit Suid-Afrika probeer help. Wie weet … Daar is nou egter belangriker dinge as om familiebande uit te lê. Roux kopieer die teks van sy oorspronklike e-pos aan DeMeyer en begin dit aanpas. Die inleiding behou hy, naastenby, maar pas die tweede en derde paragrawe aan. Die strekking van die nuwe teks is dat hy die vrymoedigheid neem – op aanbeveling van professor Richard E. DeMeyer – om te vra of hulle nie dalk op hulle terrein met só ’n psigiater te doen gekry het, of van hom gehoor het nie. Hy benadruk die feit dat hy hoegenaamd nie die vertroulikheid van die verhouding tussen psigiater en pasiënt in gedrang wil bring nie. Trouens, hyself sal die grootste moontlike vertroulikheid op prys stel. Roux is taamlik tevrede met sy hoogs formele – professionele! – e-pos. Daar is sewentien name op DeMeyer se lys en hy stuur die e-pos aan almal.

18

Die eerste keer in jare droom hy. Sy pa praat met hom, so kalm en bedaard soos hy teen die einde was. Maar hy kan nie hoor wat sy pa sê nie. Sy pa is so werklik in die droom dat hy die voue in sy hand kan sien, die naat van sy kakiebroek. Hy droom van grootmense en werk en kakieklere en sonskyn. In sy droom is hy ’n kind. Sy pa loop voor hom in ’n voetpad tussen bloekombome deur. Hy word wakker met die beelde van die droom nog sluimerend in sy gemoed. Aanvanklik vertroostend, maar dan skuif ’n diep onrus soos ’n wolk oor hom. Dit maak hom so wakker dat enige gedagte aan slaap verregaande is. Hy staan op, loop badkamer toe en begin sy tande borsel. Terwyl hy borsel, gee sy selfoon ’n SMS-piep. Hy spoel die tandeborsel skoon, was en droog sy gesig af en tel die foon op. Dis van een van sy ou polisievriende, ook onder ’n skuilnaam op sy telefoonlys: pols kry id van vingerafdruk in huis in northcliff. slaan 04:00 toe op jou plek. Binne voel hy om die beurt koud en warm. Hy dwing homself om die nuus kalm te bedink. Aan sy huis kan hy niks doen nie. Niks daar koppel hom buitendien aan die Northcliffpetalje of enigiets onwettigs nie. Dorothea se huis is die groot probleem, en dis net ’n kwessie van tyd voordat haar naam ter sprake sal kom. Genoeg mense in die polisie ken hom nog. Ingedagte kyk hy op die telefoon se skerm hoe laat dit is. Hy haal die beddegoed af van die sitkamerbank waarop hy geslaap het. Die komberse en kussings bêre hy in Dorothea se linnekas en die lakens en kussingslope druk hy in die wasmasjien. Hy maak dubbel seker dat niks in die sitkamer verklap dat hy daar was nie. Die paar goedjies in die kombuis pak hy in ’n kartondoos en sit dit op die vloer langs sy kleresak en sy rekenaars neer. Hy klop saggies aan die slaapkamerdeur en loop in. “Hè, wat?”

“Toemaar, dis net ek. ’Skuus, jy het seker net aan die slaap geraak.” “Dis goed. Wat is fout?” Sy sit regop in die donker bed. “Ek is gewaarsku dat die polisie my aan my vingerafdrukke in Mabena se huis uitgeken het. Hulle gaan my oor ’n uur by my huis kom soek. Ek is bekommerd dat hulle dan kort voor lank hier by jou sal uitslaan wanneer hulle niks by my huis kry nie. Iemand sal jou sekerlik nog onthou.” “Hmm.” Sy strek haar arms bokant haar kop uit. “Kom sit eers hier dat ons praat. Waar wil jy nou heen?” “Dalk na een van my vriende toe. Pretoria toe, dalk die Noord-Vrystaat.” Sy trek haar vingers ingedagte deur haar verslaapte hare. “Jy dink nie helder nie,” sê sy dan, maak plek vir hom langs haar. “Ná my sal hulle jou by al jou vriende gaan soek. Ek het ’n beter plan. Julie. Jy sal haar nie ken nie, ’n vriendin. Sy het ’n meenthuis drie blokke hiervandaan, net anderkant die winkelsentrum …” Roux swaai sy voete op die bed, lê op sy elmboog na haar en luister. “Sie jy met jou skoene op my bed!” Hy skuif vinnig sy voete weg oor die rand. Sy glimlag gemaak kwaai en Roux steek sy hand uit en raak liggies met sy vingerpunte aan haar voorarm. Dorothea is nou weer die ene erns. “Luister nou, Roux. Sy kuier ’n paar maande by haar broer in Australië. Soek ook werk daar. Ek hou ’n ogie oor die plek terwyl sy weg is. Of liewer, ek is veronderstel om dit te doen. Het dus die sleutel. Jy kan selfs jou bakkie daar parkeer, haar kar is nie daar nie. Gaan bly daar. Ek sal vir jou kruideniersware bring. Toe, jy kan sommer haar potplante natgooi. Ek het skoon vergeet van die goed.” Dorothea lig haar arm onder Roux se vingers uit, bring albei hande na haar slape en kam haar hare met die vingers weg van haar gesig. Haar oë is op Roux, byna behoedsaam, byna waarskuwend, ’n uitdrukking wat hy net-net nie kan peil nie.

Roux het ’n stapel boeke, ’n gemonteerde foto en ’n klein potplant, iets soos ’n usambaraviooltjie, van die koffietafeltjie in die vreemde sitkamer afgehaal. In die donkerte het hy vir die byna lewelose viooltjie gaan water haal – Dorothea se verdekselse projek! – sy rekenaar op die tafeltjie opgestel, en nou sit hy en kyk hoe die polisie by sy huis inbreek. Deur die kode in sy selfoon in te sleutel, kan hy nie net die veiligheidstelsel van sy huis aktiveer nie, die foon kan ook data na sy rekenaar aanstuur. Onder meer dit wat sy veiligheidskameras afneem. Op sy rekenaarskerm is elke kamera se beelde in ’n afsonderlike kwadrant. Dis als Nono Baloyi se toedoen. Sý het op dié soort ding aangedring toe haar veiligheidsbeheptheid weer ’n slag die oorhand gekry het. En nou het hy dit gewoond geraak. Om die waarheid te sê, hy wens nou hy kon kameras bekostig wat jy met afstandbeheer kan verstel. Die beelde op sy skerm is van vier versteekte kameras, gerig op die voordeur/motorhuisdeur, agterdeur, leefvertrek en die portaaltjie voor die twee slaapkamerdeure. Die kameras is egter staties en van die besonderhede wat hy bitter graag sou wou sien, is buite beeld. Die neus van wat lyk na ’n ongemerkte minibus verskyn in die beeld links bo. Hy tel vyf figure wat uitglip. Een ’n kaptein. Nie een wat hy ken nie. Een bly by die motorhuis- en voordeur agter, een klim oor die tuinhekkie en verskyn sekondes later gebukkend by die agterdeur, hurk met ’n pistool in die hand. Die een voor, ’n sersant, druk die klokkie twee keer. Hy kyk om en vat iets by die kaptein aan. Breekyster. Peuter met die slot van die veiligheidshek. Gebukkend druk hy die krom punt van die yster na die muur toe en die hek swaai oop. Hy vroetel by die houtdeur se slot en stoot die deur oop. Die derde kamera wys hoe die kaptein vir die een polisieman beduie dat hy die leefvertrekke moet deurkyk en vir die sersant dat hy by die portaaltjie moet wag. Almal se vuurwapens is in hulle hande. Die kaptein laat die ander twee eers by sy slaapkamer en daarna by sy studeerkamer inbars. In die volgende byna twee uur soek hulle die plek deur. Waar die kameras bykom, sien Roux hulle die deure oopmaak, die laaie omdop en sy boeke van die rakke afgooi. Die sersant, blykbaar die een met ’n kop vir slotte, bestee die meeste van sy tyd aan die geweerkluis in sy studeerkamer. Die kamera in die

portaaltjie wys net die hoek deur die deuropening tot omtrent die hoogte van die kluis se slot. Hy rig min uit met die swaar ou ding wat aan die muur en vloer vasgebout is. Selfs al kry hy dit oop, redeneer Roux, is daar weinig meer in as ’n paar persoonlike finansiële dokumente soos ’n polis, sy twee gewere en pistool. Die een geweer is die .303, oorskot van die Tweede Wêreldoorlog wat sy pa nog in ’n .243-jaggeweer laat ombou het, en die ander sy .30-06 met die duur teleskoop en die stukkie tambotiehout aan die punt van die voorlaai. Die sersant is so besig met die geweerkluis dat hulle nooit die kluis onder die mat raaksien nie! Nie dat daar iets in is nie, want hy het sy Nono en sy eie skootrekenaar by hom. Al taamlik ligdag buig die sersant die kosyn van die veiligheidshek naastenby terug sodat die plek weer gesluit lyk. Die vyf polisiemanne klim in hulle voertuig en trek weg. Roux dra die beeldmateriaal van die veiligheidskameras op DVD’s oor en sit die skywe in ’n koevert. Lank sit hy en dink. Hy oorweeg die een plan ná die ander, maar met almal skort iets. Tyd is die sleutelprobleem. Hoewel, hy dink steeds hy is taamlik veilig, veral noudat hy hom nie meer hoef te kwel dat hulle hom by Dorothea se huis kan vastrap nie. Maar ingeval iets skeefloop, moet sy reddingsplan só inskop dat daar genoeg tyd is om te reageer. Die DVD’s is goed en wel, maar net as bewysstukke. Om hulle te pos, sal hopeloos te stadig wees om alarm te maak sou die uitlanders of polisie hom in die hande kry. Hy kan dit by ou Fanie gaan afgee, sy prokureursvriend. Dis seker die beste. Maar dis al lig en ’n onnodige waagstuk. Weer trek hy sy rekenaar nader en tik die eerste drie letters van sy vriend se naam in. Die e-posvorm vou oop en hy begin tik: Fanie Dié boodskap is deel van ’n noodplan, want ek is in gevaar weens ’n saak waaraan ek werk. As ek die woord Noodplan te eniger tyd vir jou e-pos of SMS, moet jy asseblief dadelik doen wat ek hieronder uiteensit. Ek sal, totdat die gevaar verby is, stiptelik elke oggend en elke aand voor agtuur vir jou ’n e-pos of SMS stuur met die woord Nogveilig. As ek een keer oorslaan, moet jy dit ook as Noodplan beskou en dadelik dieselfde prosedure volg. Moenie huiwer nie, want daar gaan kritiek min tyd wees.

Ek heg die eerste beeldmateriaal aan waarop ’n groep polisiemanne wederregtelik by my huis inbreek en die plek deursoek. Dit is bewysmateriaal, maar ook ’n hefboom wat jy kan gebruik om reaksie te kry. Ek e-pos al die materiaal in die volgende ure stuk-stuk vir jou, want dit is te veel vir een of twee e-posse. Dis ook te gevaarlik om die skywe self vir jou te bring, en daar is te min tyd om hulle vir jou met slakpos te stuur. In die middelpunt van die saak staan die mynmagnaat Vincent Mabena … Die ure sleep voet in die meenthuis van Dorothea se vriendin. Julie is haar naam mos. Hy tel weer die gemonteerde foto op. ’n Blonde vrou, min of meer Dorothea se ouderdom, saam met ’n veel ouer man, waarskynlik haar pa. Op die agtergrond ’n motorboot wat ’n skieër oor ’n plat stuk water sleep. Vaaldam? Dit lyk darem of die viooltjie gaan oorleef. Die plek lyk en ruik en klink vreemd. Daar is meer verkeersgeraas, en die yskas loop hoorbaar. Die vensters sit aan die verkeerde kant. Daar is ’n vae reuk van gekookte boontjies. ’n Emosionele lamte het hom beet. Hy sit-lê op die een bank in die sitkamer en besef dat dit waarskynlik ’n soort skokreaksie op die polisie se inbraak in sy eie huis is. ’n Mens se huis is nou eenmaal maar jou vesting, een van die stutte van jou geborgenheid. Op ’n primitiewe vlak beleef hy seker maar dat hy kwesbaar is. Hy vervies hom daaroor. Hoe naïef in die Suid-Afrika van dié eeu! Hy klap sy rekenaar oop en kyk na sy e-pos. Daar is weer een van Ria. Op iets interessants afgekom, aangeheg. Hele gedoente dalk toe nie soseer oor grond nie, maar oor wat aanhangsel uiteensit. Ene oor hondjie en halsbandjie lyk sommer waarskynliker met blink goed aan die band, of hoe? Groete !!!

Hy klik op die aanhangsel. Terwyl dit oopmaak, trek sy maag saam. Net toe hy dink hy weet alles wat daar te wete is oor Lemoenfontein …

19

Van die sewentien psigiaters reageer dertien. Feitlik voor die voet kan hulle nie help nie. Vir die negende een snork hy eers, maar maak die e-pos later met groter konsentrasie weer oop. Haai Roux Jy praat waarskynlik van dr. J. Ade Obika wat sulke legendariese werk met skisofrenielyers doen. Hy het werklik alle breë persepsies oor sulke pasiënte verander en letterlik honderde van hulle in staat gestel om normale lewens te lei. Hy bedryf die Obikakliniek naby ’n plek genaamd Chadron aan die Whiterivier in die staat Nebraska. Ek heg vir jou sy kontakbesonderhede aan. Groete Walter Walter F. Palmer PhD Genoot van die Amerikaanse Vereniging van Psigiaters

Skisofrenie? Dis tog onmoontlik in Vincent Mabena se geval. Skisofrene is mense met dubbele persoonlikhede. Dis ongeneeslik. Sodra die donker persoonlikheid oorneem, loop hulle onskuldige mense met dolke by. Hulle stig nie sakeryke in Sandton en word in een dekade van die rykste mense op aarde nie. Maar die feit is, hy het geen ander leidrade nie. Goed dan, daar is leeswerk oor skisofrenie en oor J. Ade Obika se werk met sulke pasiënte voordat hy met die man self skakel. Hy vat die rekenaar, maar besef hy weet nie mooi waar Nebraska is en presies hoe groot die tydsverskil gevolglik tussen hom en die psigiater is nie. Die naam laat hom eers by die woestynstate soek en dan by die koues in die noorde. Maar dis toe taamlik noord in die Middeweste. Die plek lê

blykbaar aan die voetheuwels van die Rotsgebergte en lyk taamlik ylbewoon. Hy skakel op Google Earth in en zoem in op die satellietfoto van die kliniek. Dit lyk parkagtig, met groot bome en grasperke tot teen die oewer van die rivier. Ooglopend is dit hoogsomer, want die sonlig is sterk en hard, die skaduwees onder die bome diep en rustig. Op die beeldmateriaal sien hy mense op tuinbankies sit of op die grasperke stap. Van hulle is alleen, ander word in rolstoele gestoot, gelei of vasgehou deur vermoedelik personeellede. Die kliniek bestaan uit ’n enkelverdiepinghoofgebou waaraan ’n paar vleuels lê. Hy raai dis waar die pasiënte en personeel gehuisves word. Aan die een kant is netjiese reghoeke wat lyk soos groentebeddings en vrugteboorde. Voor die gebou is omtrent twintig gemerkte parkeerplekke op ’n teerblad. Een van die voertuie is ’n wit minibus, blykbaar sonder name of embleme op die bakwerk. Roux kopieer Obika se e-posadres uit Palmer se boodskap en begin tik: Geagte dr. Obika Ek is ’n navorser uit Suid-Afrika wat u noodgedwonge en in die grootste vertroue nader om hulp vir ’n uiters gesiene figuur in die Suid-Afrikaanse gemeenskap met wie u waarskynlik ook bekend is. Dit is persoonlike inligting en boonop vanweë dié figuur se posisie nog vertrouliker as gewoonlik. Dr. Walter F. Palmer van die Amerikaanse Vereniging van Psigiaters het my op u spoor gebring, want ek was op soek na ’n Amerikaanse psigiater wat oorspronklik uit Nigerië kom en wat hom in die VSA gevestig het. Hy het bes moontlik in die middel van die jare tagtig by ’n rehabilitasiesentrum in Tanzanië oor onder meer guerrillavegters uit Suid-Afrika navorsing gedoen. Een van daardie mense is die gesiene figuur na wie ek verwys. Sy naam is M. Vincent Mabena. Aspekte van sy lewe wat onder my aandag gekom het, insluitend die bedreiging van sy fenomenale geldelike bates, maak hom nou besonder kwesbaar. Daarom nader ek u as vermoedelik iemand wat vir hom omgee, want ek kan hom nie meer alleen help nie. Ek begryp dat u gebonde is deur die etiek van ’n psigiater se verhouding met sy pasiënte. Maar ek vra tog dringend om vertroulik met u te skakel as u wel met mnr. Mabena te doen gehad het. Ek wil in só ’n gesprek aan u verduidelik wat die aard van sy probleem is, en dan raad vra oor wat ’n mens kan doen om sy merkwaardige loopbaan van ondergang te probeer

red. In dieselfde gesindheid wil ek u vra om asseblief eers na my te luister voordat u met hom self skakel. Die rede is dat hy blykbaar nou nie in sy eie belang optree nie. As u mnr. Mabena glad nie ken nie, verval my hele versoek natuurlik. Indien wel, verwag ek, weens die etiek daarvan, nie dat u dit op skrif bevestig nie. Ek wil dan net graag vandag, Dinsdag, met u praat. As dit vir u geleë is, wil ek graag om 15:00 (somertyd, u tyd) via Skype vertroulik met u in aanraking kom. Ek begryp dat u baie besig is, maar dit behoort nie meer as tien minute van u tyd in beslag te neem nie. Ek sal dit in so ’n geval op prys stel as u vir my u Skype-besonderhede sal e-pos. U hoef niks te sê totdat u gehoor het wat ek op die hart het nie. As u daarna ook niks wil sê nie, of self met mnr. Mabena wil praat, staan dit u vry. Ek hoop natuurlik dat u dit nie sal doen nie, maar u kan self daaroor besluit. Die uwe Roux Venske Johannesburg, Suid-Afrika Hy lees die e-pos weer deur. Hy hoop hy laat ’n groot genoeg skuiwergat, want die ou sal beslis nie die etiese kode wil verbreek deur oor ’n pasiënt te praat nie. Selfs nie eens voorgee dat hy Mabena ken nie. Roux druk Send. Hy google j. ade obika us psychiatrist en klik op die vergrootglas.

20

Elfuur se kant bel Dorothea hom wakker waar hy met ’n rekenaarskerm vol besonderhede oor J. Ade Obika se werk met skisofrene op sy bors ’n lang uiltjie knip. Sy klink vrolik. “Raai wat? My projek is klaar. Nou moet ek die ding gaan oorgee. Op pad terug bring ek vir jou iets van die winkel.” Hy kom stadig regop. “Dankie vir die kos en goed,” kreun hy. “Maar ons moet eintlik nie bel nie, en jy moet dubbel seker maak jy word nie gevolg nie.” “Jy klink flou.” Sy klink afgehaal. “Ons praat later.”

Eers twee uur later daag sy op. Sy het die afstandbeheer van die een motorhuisdeur, dis hoe hulle afgespreek het. Sy maak dus die deur oop en parkeer binne. Met die deur weer toe sluit hy die binnedeur tussen die sitkamer en die motorhuis oop en dra in wat Dorothea gebring het. “Alles veilig?” “Ja-a. Ek het wel twee keer polisiemense gekry, een keer ’n patrolliekar en die ander ’n padversperring. Maar daar was geen probleme nie. Ek het teruggery soos jy gesê het; omtrent nie my oë van die spieëls afgehou nie. Niemand het my gevolg nie.” “Ek is bly. Geluk dat jou projek klaar is. Jy het so hard gewerk. Dankie ook vir al dié goed. Dit lyk my jy dink ek gaan ’n maand hier bly.” “Ons weet nie, of hoe?” Hy vryf oor sy hare. “Dié ding raak al vreemder. Maar kom ek maak koffie en van dié eetgoed. Dan vertel ek jou.”

Hy maak toebroodjies en praat tussendeur. “My kontak laat weet vir my daar is nie amptelik ’n klag teen my nie. Dit laat my dink die beseerde wagte het die ding oorleef. Daar is blykbaar ook nie ’n lasbrief vir my inhegtenisneming nie. Tien teen een wil die polisie net die uitlanders help. Dit ruik na ’n gunsie vir ’n maatjie.” “Of vir ’n paar rand?” “Presies. Dis seker ook hoekom die wagte en die polisie die aand daar by die vullisterrein geklink het asof hulle ou pelle is. As dit rêrig polisie was wat iets kom ondersoek het, sê nou maar huisbraak of poging tot moord, sou hulle vir die wagte gesê het hulle moet skoert, die ding is nou in die polisie se hande.” Sy tel die pakkie op wat Roux op die koffietafel laat lê het, bonkig van die borrelplastiek onder die bruinpapier. “En dié?” “Die DVD’s van die polisie se inbraak by my huis. My veiligheidskameras se opnames. Sal jy dit ’seblief saamvat? Dan laat jy ’n koerier dit aflewer by die adres daarop. Dis belangrik.” “Nou dadelik?” “Dis baie, baie dringend, Dorothea. Laat stuur dit voordat jy huis toe gaan. En, luister, ter wille van jou eie veiligheid moet jy die versendingstrokie vernietig. Niemand mag dit in jou besit kry nie.” Sy wil iets sê, maar die kyk in sy oë laat haar bes gee. “Goed, ek sal so maak. En jóú soektog?” “Myne?” “Ja, man, die Amerikaners? Of waarvan dink jy praat ek?” “O, dit. Nee, ek het maar net gedink jy praat van my pa se dinge.” Hy kyk vlugtig weg en dan weer na haar. “Dit lyk asof my geheimsinnige psigiater dalk van alle ongehoorde dinge met skisofrenielyers werk. Ek het vir hom ’n e-pos gestuur, maar hy kom seker eers oor ’n uur of twee op kantoor. As hy die verkeerde psigiater is of nie wil praat nie, sit ek in ’n doodloopstraat.” “Mmmm …” Dorothea kou ingedagte, vee ’n krummel uit die hoek van haar

mond. “En jou pa se dinge?” “Wat daarvan?” “Ek weet nie. Sê jy my wat.” “Niks.” “Niks?” “Dorothea, jy klink nou net soos …” “Soos wat?” Hy laat sy ken nukkerig op sy bors sak. “Soos my vrou,” brom hy. “Ek bedoel, soos iemand se vrou.” Sy oë flits na haar en dan weer weg. “Toe ek vanoggend gebel het, was jy al beneukerig. Wat gaan aan?” Roux sug. “Dis seker maar die gewag. Die onsekerheid. Dat dit nie my eie huis is nie. Dis maar ongeduld, jong. Moenie worrie nie, daar kort net nog een of twee goedjies dan kan die ding van Mabena einde toe staan. Ook my pa se ding. Klein goedjies. Die antwoorde is naby.” “En dan?” Hy kyk haar ’n ruk ondersoekend aan, maar sy draai haar gesig weg. “Dan, Dorothea,” sê hy, “moet jy ’n slag onthou om jou vriendin se plante nat te maak.”

Sesuur kry hy ’n e-pos. Net die Skype-besonderhede: J. Ade Obika. Ja! Ja! Ja! Roux trek sy skouers krom en bal sy vuiste op sy skoot. Dit moet wees, ja! Nou is hy dalk op die drumpel van ’n deurbraak. En na hoeveel weke …? Hy kan omtrent nie onthou nie. Die ding het begin toe Sanjay Dwarika daar by daardie urinaal in Parkhurst iets in sy sak gedruk het. Wat ’n gespook. Wat ’n swetterjoel snuffelpaadjies!

Hy gooi sy kop agteroor en glimlag vir die vreemde plafon. Al die dermuitrygery oor sy betrokkenheid by Mabena se probleem … Dis waar, hy wás onnosel om dit te doen. En ja, die binnekant van sy gemoed is sekerlik ten minste so vol duister plooie soos enigiemand anders s’n. Maar wragtig, daar is nie nog só ’n gevoel nie. Wanneer jy die dowwe spoortjie dae, weke lank gevolg het, as ’t ware met geweerband oor die skouer, en baie keer gedink het jy het die spoor heeltemal byster geraak … en jy sien dan daardie roering voor jou in die bos! Dis nou maar wragtig so, by al die elemente wat sy persoonlikheid vorm, hoort ook dié een. Hy is ’n soeker, agtervolger, jagter. Al probeer hy dit ook in die mooiste voue lê. Hy kyk weer op die selfoon se horlosie. Nog ure voordat hy Obika kan Skype. Hy staan op en dis asof hy nou, ná dié verligting, die vreemde meenthuis die eerste keer sien. Sitkamer met benewens die koffietafel twee kort bankies en twee gemakstoele. Kas met ’n TV-stel op. Maer boekrak met meestal vrouetydskrifte. ’n Paar tuin- en binneversieringsboeke. Liefdesromans. Die kombuisie is net groot genoeg vir een. Dis waar hy die water vir die potplantjie gaan haal het. Arme plant. Om kwart oor nege piep sy foon met ’n SMS. Dorothea: Polisie hier op soek na jou. Geen lasbrief, maar ek het hulle laat soek. Kry niks. Seker gemaak hulle los nie afluistergoed. Als is OK. Moenie worrie of antwoord nie, gaan nou laaank slaap. XXX. Hy gaan sit stadig op een van die banke, sy knieë lam. Hy wil haar dadelik bel, al wil sy nie, maar besef daar is niks te sê nie. Kommer slaan met ’n voorhamer teen sy ribbekas. Als is OK. Moenie worrie … ’Skuus, Do, jy oortuig my nie, of hoe het sy nou weer vir hom gesê? Ten minste het hy haar gevra om die versendingstrokie van die DVD’s te vernietig. Hy vryf oor sy gevoelige boarm en dink aan niks. Daar is niks te dink nie, net wag. Tienuur nooi hy J. Ade Obika volgens die gebruiklike Skypeprotokol om met hom te praat. Die psigiater reageer feitlik onmiddellik, en ’n minuut later sien hy die man agter sy lessenaar sit. J. Ade Obika is ’n man van sestig of so, grys aan die slape en met ’n donkerraambril. Tipies, dink Roux. Teen die muur agter hom is vertoonrakke met min boeke, heelwat trofeë en talle foto’s in blink rame. Ses foto’s, tel Roux. Die dokter is op elkeen, meestal waar hy iemand se hand aan die skud is of iets

ontvang. Obika vroetel aan die gehoorstuk in sy oor. “Middag, doktor, al is dit reeds aand hier.” Daar is die gewone en irriterende gewag weens die afstand. Die kamerabeeld is rukkerig. “Haai Roo … Is dit hoe jy jou naam uitspreek?” “Einste. Baie dankie dat jy bereid is om na my te luister. Ek wil wegval met die agtergrond, en myself sommer daarmee in lewensgevaar stel.” Obika knik. Vir Roux lyk en klink die man pure geleerde Amerikaner. G’n aanduiding van enige Afrika-verbintenis nie. Of is dit dalk presies wat hom beweeg het om te praat, sy band met Afrika? Of dalk sy lojaliteit jeens sy pasiënt? Roux aanvaar die man sal luister en breedweg gesels totdat hy hoor wat met Mabena aangaan. Dan sal hy Roux dalk vinnig kortknip, of probeer help. Hoe ook al, solank die gesprek net formeel en onpersoonlik bly, is daar dalk ’n kans dat hy iets betekenisvols by Obika sal hoor. Roux val weg. Versigtig. Berekend: “In die loop van my werk as forensiese ondersoeker op finansiële terrein in Suid-Afrika het ek op ongerymdhede afgekom in die sake van die man oor wie ons praat. Dit blyk dat hy oor ’n tydperk stelselmatig met meer as tweemiljoen dollar bedrieg is. Groot geld in die Suid-Afrikaanse geldeenheid maar nie so ernstig gegewe die man se totale bates nie.” “Hoekom praat jy nie met hom pleks van met my nie?” Ha, toe nie so maklik nie. “Omdat ek vermoed dat mense na aan hom iets daarmee te doen kan hê, het ek moeite gedoen om privaat met hom te probeer praat. Dit het my byna my lewe gekos, maar sy reaksie daarop het my amper meer verbaas. Hy is bedrieg, dit het ek hom goed laat verstaan, maar hy het feitlik nie eens daarop gereageer nie. Dit lyk asof hy dit weet, maar nie omgee nie, of nie durf lyk of hy omgee nie. Die mense na aan hom, sy personeellede, tree ook eienaardig op, asof juis hulle hom onder … hom in bedwang hou. Ek weet dit klink melodramaties, maar dis die kern van die probleem.” “Hoe bedoel jy?”

“Die man word stelselmatig besteel en ek kan nie tot hom deurdring of reaksie uit hom kry nie. Daar is tegnies moontlik ook ’n ander kant aan die saak. Dis wel vergesog, maar hy kan aangekla word van medepligtigheid aan bedrog omdat geld uit oorspronklik genoteerde maatskappye hier verduister word sonder dat hy iets doen om dit stop te sit. Ek kan dus nie met die polisie daaroor praat nie. Buitendien soek hulle my ná ’n voorval toe ek by sy huis met hom probeer praat het. Hy het ’n klomp gewelddadige uitlandse veiligheidsmense om hom by sy huis en blykbaar ook by sy hoofkantoor. Die aanduiding is dat hulle hom eerder gevange hou as beskerm. Dit laat net sy gesin, by wie ’n mens ook nie kan uitkom nie. Buitendien, al kry ek sy vrou in die hande, sal sy bloot weer vir hom gaan vertel, dis al wat sy sal doen. Hy lyk nie goed nie. Afgerem en onder stres.” Obika praat steeds met sy professionele stem. “Jammer, maar hoe raak dit my?” “Ek is ’n leek, maar ’n paar dinge is vir my duidelik. Die man is in die greep van misdadigers. Die houvas wat hulle op hom het, kan dalk met sy mynboubedrywighede te doen hê, maar ek vermoed dis eerder iets persoonliks, iets wat dalk spruit uit die dae toe hy tydens Suid-Afrika se vryheidstryd in ’n rehabilitasiekamp gemartel is.” “Ek is bevrees jy moet ’n bietjie meer spesifiek praat.” Geduld. Geduld. Roux vertel wat hy omtrent Mabena se Quatro-verlede by Willie Rakgwathe gehoor het. Sorg dat die psigiater se filantropiese ingryping beklemtoon word. “Só ’n psigiater,” sê hy, “behoort my te kan help om te verstaan waaroor die probleem nou gaan en waar ’n mens na ’n oplossing kan begin soek.” Lang sekondes sit die man aan die ander kant van die aardbol net met vingers onder die ken. “Kom ek vertel jou ’n bietjie van my studieterrein, skisofrenie,” sê hy uiteindelik. “Ek probeer dit so ver moontlik in leketaal doen. Daarom los ek belangrike kliniese gegewens uit, want my uiteensetting is net sodat jy die saak kan begryp. Dis ongelukkig al wat ek vandag vir jou kan sê.” Hy drink uit ’n waterglas. “Skisofrenie is ’n psigose, ’n ernstige breinaandoening met ’n ware biologiese basis, net soos kanker. Daarom het dit niks te doen met persoonlikheidsgebreke of swak ouers of enige van die ander populêre wanbegrippe wat uit flieks en storieboeke kom nie. Dit loop wel in sekere families. Lyers het ’n chemiese wanbalans in die brein, veral van ’n stof genaamd dopamien wat senuselle help om boodskappe na mekaar aan te stuur.

Die wanbalans beïnvloed die brein se reaksie op sekere stimuli soos klanke of reuke. Dit kan verwarrende gedagtes of denkbeelde meebring. Dis byvoorbeeld die oorsaak van die sogenaamde stemme wat party lyers hoor. Volg jy nog?” “Ek is by, dankie.” Roux volg maar té goed. Hy weet dat Obika dit nie oor skisofrenie in die algemeen het nie, maar oor ’n baie spesifieke geval. En Obika weet hý weet. “Lyers kan uiters eienaardig daarop reageer. By sommige vind daar ’n ingrypende verandering van gedrag of persoonlikheid plaas wat hulle kontak met die werklikheid laat verloor. Dit staan as ’n psigotiese episode bekend. Party mense beleef maar een of enkele sulke episodes, ander baie …” Psigotiese episode? Roux sit regopper. Hy moet oppas, dink hy dan en leun weer terug in sy stoel, sy lyftaal moenie te veel verklap nie. “. . . Tussenin kan hulle normaal funksioneer. Op grond van die simptome word lyers in verskillende subgroepe ingedeel, byvoorbeeld paranoïese skisofrene. Sulke mense beleef dikwels ’n waan dat hulle deur iemand vervolg of gestraf word. Maar hulle denke, spraak en emosies bly redelik wat in leketaal genoem word normaal. Trouens, die meeste skisofrene kan in die regte omstandighede in gewone gemeenskappe leef. Daar is wel ’n klein minderheid wat vir ander mense gevaar inhou, maar gewoonlik is hulle ’n groter gevaar vir hulleself as vir ander mense. Selfmoord is die grootste oorsaak van sterfte onder skisofrene. Nog reg?” “Ja.” Gee die man kans, gee die man kans … “Verskeie faktore bepaal hoe normaal lyers kan bestaan. Een van die belangrikstes is vroeë diagnose en behandeling. By mans kom die eerste simptome vroeër voor as by vroue, laat in die tienerjare of net daarna. By vroue is dit gewoonlik eers in die twintig. Nietemin, hoe vroeër die diagnose en behandeling, hoe makliker is dit vir die lyer om periodieke terugslae en hospitaalbehandeling te vermy en daarmee saam die ontwrigting van sy lewe.” “Een vraag, asseblief. Gebeur hierdie – wat noem jy dit? – psigotiese episodes maar net volgens die natuurlike patroon, of kan traumatiese ervarings soos marteling dit verhaas?” “Traumatiese ervaring kan dit in werklikheid aanbring. Onhoudbare pyn het ’n

uitwerking op die liggaam. Trouens, skisofrenie kom meer dikwels voor in tye van hormoon- of fisieke verandering.” “Ek begryp, dankie. Ek begryp.” Hy drink weer water. “Terug by die behandeling. Ek moet benadruk dat daar geen genesing vir skisofrenie bekend is nie, maar erge simptome soos waan, hallusinasies of denkprobleme kan met antipsigotiese middels verlig word. Drastiese terapie soos elektriese skokke of breinoperasies behoort meestal tot die verlede. Deesdae verleen ons voorkeur aan metodes soos psigososiale terapie. Dis die kern van my werk hier by die Obikakliniek. Ek het oor jare terapietegnieke ontwikkel wat ek meen baie geslaagd is vir die verligting van gedragsprobleme wat met skisofrenie gepaardgaan. Die doel daarvan is eintlik om die pasiënt te help om sy siekte beter te verstaan, daarmee saam te leef en dit self te bestuur. Daarna kan hy teruggaan na sy gesin en sy gemeenskap en met die gebruik van medisyne ’n heel normale lewe voer.” “Nog ’n vraag … Normale lewe op watter vlak? Kom ons praat oor die gunstigste moontlike scenario. Kan ’n pasiënt wat dalk in elk geval min psigotiese episodes sou kry en heel vroeg gediagnoseer en reg behandel is, byvoorbeeld ’n werklike topsakeman word met selfvertroue, selfmotivering en vernuwende ondernemersdenke?” “Dis hoogs uitsonderlik. Maar, ja, ek sou vir jou ’n voorbeeld kon noem as die psigiatriese etiek my nie gebind het nie. ’n Mens sou byvoorbeeld ’n jong man kon kry, vroeg kon diagnoseer en dan in ’n rehabiliasiesentrum opneem vir terapie. Daar sou ’n mens byvoorbeeld kon insien dat hier ’n fenomenale verstand en persoonlikheid en wilskrag ter sprake is, dat sy enigste nadeel, benewens ’n chemiese wanbalans in die brein, dalk is dat hy in abnormale politieke en maatskaplike omstandighede grootgeword het. ’n Mens sou sy geestesgesondheid maar veral sy persoonlikheid en sy verstand só as ’t ware stadig kon herbou. Hy kon gevorderde studiemetodes aangeleer word. ’n Mens sou intussen vir hom bepaalde studiegeleenthede kon reël op plekke waar sy talente raakgesien en ontwikkel sou kon word sonder dat sy gebreke onnodig aandag kry. Vir só een sou dit bevorderlik wees om in ’n omgewing te werk waar hy aan min sleurwerk blootgestel is of waar ’n klomp kollegas hom nie stelselmatig kan aftakel nie. Noem dit bevoorregte indiensneming, ’n professionele binnebaan. Ja, in die regte omstandighede sou enkele unieke, spesiale mense daardie vlak kon haal.”

“Kan ek ook aanvaar dat die hele geskiedenis van só ’n pasiënt van diagnose tot heropname in sy gemeenskap vertroulik bly? Wat is die regsposisie?” “Die wetlike vereistes in die VSA wissel van staat tot staat. Maar in hoofsaak is daar geen verpligting om dit vir die openbare oog bekend te maak nie, na die beste van my wete veral nie in ander lande nie. Sou hy natuurlik in byvoorbeeld ’n erge psigotiese episode die wet oortree, sal dit waarskynlik in die regsproses na vore kom. Niks keer ook die lyer of sy naasbestaandes om dit self openbaar te maak nie. Maar ek sou raai dit sal net by die hoogste uitsondering gebeur. Daar kleef ongelukkig nog heelwat stigma aan die diagnose van skisofrenie. Eintlik kan openbaarmaking net tot die lyer se nadeel wees. Vergelyk nou maar net die posisie van ’n lyer wie se toestand bekend is met een s’n wat onbekend is as hy byvoorbeeld om werk aansoek sou doen, of in ’n posisie beland waar daar openbare vertroue in hom gestel is wat geskok kan word.” “Voordat ek my laaste vraag vra, wil ek hoor of jy bereid is om my navrae en dié gesprek vertroulik te hou. Soos ek gesê het, dit sal vir my taamlik onveilig wees as ander mense hiervan hoor.” “Ja wat, ek het geen rede om iets oor te vertel nie. Dit bly ons vertroulike gesprek.” “Baie dankie. Ons praat nou al baie langer as die tien minute wat ek gevra het. Dokter, in een opsig het die gesprek my geweldig gehelp, en dit is dat ek dié man …” Roux bly ’n rukkie stil, maar die sein is te stadig om Obika se reaksie waar te neem, “. . . dat ek dié man se omstandighede baie beter verstaan. Maar daar is nog twee aspekte aan my probleem. ’n Mens kan die een noem motief. Ek begin wonder of iemand sonder gewete of menslikheid nie dalk inligting oor só ’n siektetoestand as ’n hefboom kan gebruik om ’n toppresteerder af te pers nie. Sy aansien in die samelewing sal sekerlik ’n knou kry en die sakewêreld se vertroue in sy maatskappye sal verdwyn as die aard van sy siekte bekend moet word. Dit sal hom niks baat om so iets by die polisie te gaan aanmeld nie, want bekendmaking sal hom vernietig.” “Dit is ’n ontstellende moontlikheid, nè? Wat was jou laaste vraag?” Roux weet Obika het dadelik gesnap sy eerste vraag was maar net retories, niks meer as ’n aanloop tot sy eintlike vraag nie. “Oor die tweede aspek. Al raai ek reg oor die motief, kan ek nog niks doen om die man te help nie. Ek kort ’n

naam. Dalk is ’n naam genoem, in gesprekke, onder hipnose, ek weet nie, maar dalk is ’n naam genoem. Die naam van die man wat hom steeds in sy onbewuste agtervolg en straf. Dit is die naam wat ek nodig het.”

21

Roux hoor vaagweg ’n voertuig buite, maar dan begin sy selfoon op die koffietafeltjie vibreer. “Haai, Do.” “Roux!” Sy begin snik. ’n Ysklamp gryp sy binnegoed vas. “Wat’s fout?” Sy asem is vlak. “Hulle het teruggekom, die polisie, en … Hulle sê … Eina!” ’n Ander stem: “Venske, luister mooi. Ons het jou vrou. By die voordeur is mense wat jou kom haal. Gaan sluit dadelik vir hulle oop en kom saam met hulle, anders moet ek kyk hoe spartel hierdie mooie wanneer ons haar vingernaels een-een begin uittrek.” “Sy is nie my vrou nie. Buitendien, is dit hoe polisiemanne deesdae …” “Moenie tegnies raak nie. Die polisie help graag vooraanstaande mense wat probleme kry met nagtelike moeilikheidmakers. Ek wag om seker te maak jy probeer nie vinnig bel of ’n e-pos stuur nie. Gaan sluit nóú oop, anders kry sy lelik seer.” Hy skakel die selfoon met bewende vingers na luidsprekerklank oor en sit dit op die tafel neer. Soos ’n verdwaasde skaap loop hy die paar meter en sluit die voordeur oop. Drie mans staan voor die deur, elkeen met ’n pistool onopvallend in die hand. Al drie het burgerdrag aan maar lyk bekend. Voor is die man wat hy herken as die sersant wat sy huisslotte oopgebreek het. Dié beduie met sy kop binnetoe. Een van die ander druk die deur agter hulle toe. Die sersant trek Roux se gewrigte agter sy rug met ’n plastiekstrook vas en stamp hom op die bank neer. ’n Ander man maak sy enkels ook met plastiek aan mekaar vas en soek hom behoorlik deur.

“Het julle hom?” Die stem op die selfoon klink blikkerig. Die sersant tel die foon op, skakel die luidsprekerklank af en praat met sy bevelvoerder. “Moet ons sy goed saambring, kaptein?” Roux luister verdwaas, maar hy kan nie hoor wat die kaptein sê nie. In sy kop huiwer een bewerige beeld soos wanneer ’n TV-kyker die pouseknoppie tussen twee raampies gedruk het. Die beeld wys Dorothea is vas. Hy is vas. Kwalik ’n halfuur voordat die kaptein gebel het, het hy die woord Nogveilig na sy prokureursvriend toe ge-e-pos. Daar lê met ander woorde ’n allemintige twaalf uur voor waarin niemand iets sal vermoed nie. Hy het g’n TV-stel nodig om vir hom te wys dat die kans uiters skraal is dat hulle dan nog sal lewe nie. Hy het dié polisiemanne hopeloos onderskat. Dis net sy skuld dat hulle in die gemors is. Die sersant knik. “Goed, kaptein. Al sy goed, rekenaar en alles. Ons sal rondsoek na afluistertoestelle.” Die soektog duur feitlik twee uur. Hy raai dis al ná tien. Iemand gooi ’n digte sloop oor sy kop en trek ’n lus onder sy ken vas. Hulle tel hom aan die arms op en sleepdra hom na ’n voertuig toe. Iemand druk hom op die vloer plat en gooi iets warms oor hom, iets bedompigs en vuil. Hy hoor die voertuig vat en hulle ry. Net die bande op die pad en die klank van sy eie asemhaling is hoorbaar. Die reuk van sy asem in die sloop meng met dié van die bedekking op hom. Hy probeer ’n bietjie gemakliker lê. Iemand skop hom teen die bobeen en trap hard met ’n skoenhak bokant sy heup. Naderhand hou hulle stil en ry weer. Later word nog iemand by hom ingelaai. Aan die protesgeluide raai hy dis Dorothea. Hy verbeel hom hy ruik ook haar parfuum. Hulle ry weer, hou stil en ry lank. Hy raak aan die slaap. Die pad voel skielik stamperig. Die gesuis van wiele op teer word ’n snelvuur van klippies teen die binnekant van modderskerms. Kort voor lank voel hy die sinkplaat en ruik die stof van ’n grondpad. In ’n draai skuif hy half bo-op Dorothea. Hy hoor hoe snak sy, is ’n oomblik bewus van haar lyf teen hom, die weerlose en sagte warmte daarvan, en skuif dan lomp en byna paniekerig van haar af weg. Sy vasgebinde arms en bene maak beweging op die vloer van die voertuig moeilik. Met albei se mond toegeplak kan hulle ook nie praat nie.

Hulle ry stadiger. Die pad is skielik slegter en nouer, geoordeel na die wiele se rol en die geskuur van blare en takke teen die voertuig. Nog ’n draai, die ritmiese gerammel van bande oor die rooster van ’n outydse motorhek. Hy het dit laas as kind gehoor, in die spesiale donkerte wat ’n mens net op die afgeleë platteland ervaar, in die kajuit van ’n bakkie, deurmekaar van die slaap op sy ma se skoot. Niks anders maak daardie geluid nie. Hulle hou stil. Deure gaan oop en mense praat. Ook die deur by sy kop rammel oop en twee hande trek hom uit die voertuig. Een van die mans haal die sloop van sy kop af. Vars, koue lug vee oor sy gesig en hy voel lighoofdig. Daar brand dowwe lig in wat na ’n outydse plaashuis lyk. Die werf self is donker en lyk verwaarloos. Een van die mans trek Dorothea ook uit die voertuig en maak haar langs Roux staan. Hulle oë ontmoet. Hy probeer vir haar wys hoe jammer hy is, maar hy weet nie mooi hoe nie. Hy kan sien sy probeer hom laat verstaan dis nie so erg nie, maar sy kry dit ook nie goed reg nie. Die een wat hy as die polisiekaptein op die beeldmateriaal van die inbraak by sy troshuis herken, slaan Roux met iets hards onder sy linkerblad en beduie na die huis. “Toe, ons het nie heeldag tyd nie.” Met sy eerste tree slaan hy neer, want sy enkels is vasgebind. Sy wang skuur teen droë grond en hy ruik die poeierstof wat opdwarrel. Die mans sleepdra hom en Dorothea in die huis in en met ’n kort gang af. In die kombuis is daar ’n tafel met twee lendelam stoele, ’n koolstoof en ’n swaar opwasbak van beton en grys gruisklippies. Al lig in die vertrek kom van ’n outydse glaslamp op die tafel. Die pit is kort uitgedraai en die lamp is omtrent ’n derde vol olie. Die kaptein het burgerlike klere aan. Hy kom staan met ’n grinnik voor Roux en stamp hom teen sy bors dat hy hard op die sementvloer neerslaan. Hy stamp ook Dorothea om. Sy val skuins op haar vasgemaakte hande en begin huil. Vir die vreemdeling wat blykbaar in die huis bly, sê hy: “Ons moet wag vir mense, maar ek weet nie wanneer hulle kom nie. Gaan slaap jy maar solank.” Hy draai om na sy manskappe. “Gaan wag jy in die kar,” sê hy vir een van die vier, en vir twee van die ander: “Julle moet buitentoe gaan. Loop een-een om die huis en buitegeboue. Hou julle oë oop. Ek wil nie hê die een wat hier slaap, moet wegkomkans kry nie. Klits hom as hy probeer vlug. Geen lig nie en niemand

rook nie, verstaan?” Die drie mans knik en loop uit. Vir die sersant beduie hy na Roux en Dorothea. “Staan jy daar en hou ’n oog oor dié twee. Venske is te vol plannetjies vir enigeen se gesondheid. Moenie dat hulle naby mekaar kom nie. Skiet die eerste een wat roer, deur die bobeen.” Hy gaan sit by die kombuistafel en trek ’n plat fles uit sy binnesak. Stadig draai hy die prop oop en sluk twee lang teue.

Roux word wakker van stoelpote wat op sement skuur. Die kaptein praat met een van die manne wat hy vroeër buitentoe gestuur het. Buite dreun ’n voertuig en ligte skyn deur die venster teen die gevlekte muur. Die kaptein staan op en sê vir die sersant: “Nou moet jy éérs wakker wees. Ek is nou terug.” Hy loop in die gang af en Roux hoor die hol klank van sy skoene op plankvoer. Drie mans kom saam met die kaptein ingeloop. Een van hulle wragtig … Kan dit wees? Mabena! Wat doen die man hier? Roux lê die aankomelinge en dophou. Die onnatuurlike hoek waarteen hy kyk, dra by tot die verwarrende toneel. Beteken dit Mabena is deel van die ding … maar nee, daarvoor lyk die man te gedaan, onseker en afgerem. Die tweede man herken Roux ook, hy is die hoof van die wagte by die Mabenahuis. Donkerbril. Hy het weer ’n blink pak aan, maar sy donkerbril is nou bo-op sy kop. Die ander man ken Roux nie. Hy is ouer en skraler, in ’n swart-en-wit oorknoopbaadjie en swart broek. Sy swart hemp is tot bo toegeknoop, en pleks van ’n das het hy ’n ivoorspeld aan. Die skraal man gaan sit by die tafel en Donkerbril maak hom met die een boud op die tafel se hoek tuis. Mabena kyk onseker rond en gaan sit op die ander stoel. Die kaptein bly staan. Hy praat met die skraal man: “Meneer, ek moet nog terug Johannesburg toe. Kan ek en my manne maar in die pad val?” Die kaptein klink skielik gedienstig. Mak soos ’n lammetjie. Die skrale haal ’n sigaar uit sy binnesak. Met oordrewe kalmte trek hy die rooi lintjie aan die sellofaanomhulsel af, haal die sigaar daaruit en druk die omhulsel

in sy baadjiesak. Hy ruik aan die sigaar, sit dit in sy mond en steek dit met ’n goue oopknipaansteker aan. Tuitmond blaas hy ’n pluim rook na die plafon toe voordat hy antwoord. “Kaptein, wie gee vir jou geld vir die goedjies wat jy nie met jou polisiesalaris kan bekostig nie?” “Jy, meneer.” “Gee ek jou dan nie genoeg nie?” “Die betaling is baie goed, dankie, meneer.” “Bly dan net hier. Ons het nie baie tyd nie, en dalk moet jy een of twee dingetjies hier opruim voordat jy gaan. Ek wil net graag vir meneer Venske ’n paar vragies vra.” Hy trek aan die sigaar en kyk die eerste keer na Roux. “Ons is op ’n plaas naby die Botswanagrens, ’n plek wat ons in die vorige bedeling as ’n veilige huis gebruik het vir die uitneem van sekere van ons vegters. Dis ’n goeie plek om te gesels, want die naaste mense is kilometers weg, en hulle het in die verlede agtergekom hulle moet liefs nie wonder wat hier aangaan nie. Ek aanvaar jy ken die meeste van die mense hier. My naam is vir ons gesprek nie belangrik nie, maar wel die feit dat ek jóú naam agtergekom het. Dit blyk dat jy in my sake karring. Daarom soek ek al ’n geruime tyd na jou, want ek wil jou vra hoekom.” ’n Groot mot vlieg ook soos twee kleineres al teen die glas van die lamp vas. Dit maak tikgeluide. Daarna vibreer die grote se vlerke kortliks teen die warm glas voordat hy momentum verloor en weer van nuuts af probeer om by die onweerstaanbare vlam te kom. Die skraal man se linkerhand skiet uit en hy vang die mot. Byna ingedagte trek hy ’n skuif aan die sigaar en blaas die rook tussen sy vingers deur oor die mot. Hy leun oor en prop die insek by die bek van die lampskerm in. ’n Oomblik spartel die mot teen die vlam en stort dan op die lampvloer langs die pit neer. Daar is ’n brandvlek teen die lampglas, en ’n rokie trek by die bek uit. Die skroeireuk versprei stadig deur die vertrek. “Mense gaan ook partykeer op loop met ’n gedagte, soos dié mot. Soms vergeet hulle dat hulle só kan seerkry. En miskien moet ek enige misverstande en naïwiteit uitskakel en sommer reguit vir jou sê dat ek werklik nie kan sien hoe jou gekarring in my sake vir jou iets anders as seerkry kan beteken nie. Jy sien, jy het te doen met iemand wat nie volgens die reëls speel nie maar volgens logika. Vir jou het die reëls beteken dat die kaptein en sy manne dit maar moes

aanvaar toe jou vrou vir hulle sê sy weet nie waar jy is nie. Jy én sy het sommer aanvaar hulle gaan elders soek. Hulle wou dit trouens doen totdat die kaptein met my gepraat het. Maar ek het vir hom gesê dis tog logies dat sy sou weet waar jy wegkruip. Hy is terug na haar toe en hy het dit vir haar gaan sê. Sy het dit natuurlik ontken. Maar dit was selfs nie nodig om haar ’n klap of twee te gee nie. Jou nommer is op haar selfoon.” Dis ’n hamerslag teen sy voorkop. Roux sluk aan die narigheid. Hoe kon hy dié elementêre dingetjie vergeet het? “Dis ook logies dat die ondervraging sommer by haar sal begin.” Hy beduie vir Donkerbril. “Bring haar hier.” Die dik man tel haar aan haar boarms op en die kaptein aan haar bene. Sy stoei driftig maar tevergeefs. Hulle laat haar dwarsoor die tafel op haar rug lê sodat haar kop en vasgemaakte arms naby die skraal man se knieë grond toe hang en haar bene aan die ander kant van die tafel. Die maere leun vooroor. “Maak vas. En ek soek ’n kers.” Roux maak sy oë toe. Hy voel nog die sagtheid van haar lyf onder sy elmboë toe hy in die voertuig teen haar aangeslinger is. Hy hoor haar snak. Hy probeer die gedagtes uit sy kop dwing, maar hy kan nie. Hy moet nou koelkop bly, sê hy vir homself. Ons sal hier uitkom. Ons sal. Donkerbril kyk in die vertrek rond en kom terug met ’n stuk geroeste binddraad en ’n krom halwe kers. Hy draai die draad styf om haar polse, trek dit onder die tafel deur en maak die ander punt aan haar enkels vas. Uit sy baadjiesak haal hy vier plastiekkabelstroke en sit dit langs die kers neer. Die skraal man wys na Roux. “Sleep meneer Venske nader sodat hy kan sien, want dié vertoning is eintlik vir hom bedoel.” Hulle trek hom aan die arms nader. Roux kyk na Dorothea. Haar oë is toe en haar gesig rooi van die onderstebo lê. Hy is verlig dat sy nie nou vir hom kyk nie, alhoewel … hy sou wou gehad het sy moet weet, sy moet weet … Die skrale steek die kers by die bek van die lampskerm aan, hou dit skuins sodat meer was smelt en laat ’n plas op die tafelblad drup. Hy druk die kers daarop

vas. Met sy regterhand rits hy haar warm baadjie oop en gooi die pante wyd weerskante toe. Die rooibont wintersbloes onder haar baadjie het opgeskuif en haar maag is kaal. Hy vat die bloes se kraagpunte met albei hande en ruk dit tot onder oop. Die knope spat in alle rigtings. “Nou goed. Ons het in die goeie ou dae ’n manier gehad om mense te laat praat al was hulle nie vreeslik lus nie. Dit werk só …” Hy vat een van die kabelstroke en hou die punt daarvan in die kersvlam. Die plastiek pof uit, verwring en drup in die poel kerswas. “ ’n Mens kan natuurlik op enige gevoelige plek begin. Ongelukkig is dit moeilik om akkuraat te korrel, maar ek dink hier by mevrou Venske se boarm en ribbes is ’n goeie plek. Uit ondervinding weet ek ook doen kry gouer resultate as praat.” Roux is magteloos. Soos ’n kind. Soos toe hy kaalvoet in ’n kraal op Lemoenfontein gestaan het. ’n Kalf lê skoppend vasgepen op die grond, kop agteroor getrek sodat die groot oë wit wys. Uit die vuur tussen die klippe trek een ’n brandyster, witwarm selfs in die helder sonlig. Die aaklige afwagting hang soos die rook van die houtvuur en die reuk van warm yster in die lug. Almal wag vir die sisgeluid van hitsige yster teen vel, geskroeide hare. Hy ril maar kan ook nie wegkyk nie. Die skraal man trek die linkerskouerband van Dorothea se vleeskleurige bra oor haar skouerknop af. Met sy eerste probeerslag smelt die plastiek te gou en ’n vet druppel spat op die vloer. Die tweede val op die wit vel skuins onderkant die punt van haar sleutelbeen. Die druppel rol en maak ’n rokie. Met ’n roggelgeluid probeer sy orent ruk. Nog ’n druppel val. Nog een. En nóg een. Die skrale hou die punt van die plastiek weer by die vlam, maar hy druk dit nie in nie. Hy vervat op geselstrant asof niks gebeur het nie: “By meneer Venske wil ek weet hoe en wat hy oor my projek agtergekom het en vir wie hy werk. As jy lus voel om my te vertel, kan jy maar net jou kop knik. Maar moenie tyd probeer mors nie. As ons jou mond elke keer verniet moet oopmaak en weer toeplak, gaan jou vrou baie rook maak vanaand. Oor drie sekondes begin ek.” Roux knik. Donkerbril tree nader en pluk-pluk die kleefband van sy mond af. Baard- en snorhare kom saam en Roux se oë traan van die seer.

“Toe praat.” “Dis rêrig eenvoudig,” sê hy en trek sy asem diep in om sy stem onder beheer te kry, “en ek verstaan nie hoekom hierdie hele … hierdie teatrale vertoning nodig is nie. Dorothea is nie meer my vrou nie. Sy het trouens haar nooiensvan teruggevat, dis Kok. Van die hele ding weet sy niks. Jy kan haar los. Ten minste hoef sy nie só te lê en seerkry nie.” “Jy het omtrent tien sekondes om my te oortuig dat plastiek nie my enigste en beste oplossing vir dié probleem is nie.” “Nou goed.” Roux se gedagtes skarrel soos muise wanneer die pakkamerdeur oopgaan. Hy kyk reguit na die skraal man, maar dié se houding is onpeilbaar. “Ek het als al in meneer Mabena se huis gesê. Ek het dit vir hom gesê, voor hierdie man.” Roux beduie met sy kop na Donkerbril. “Ek is ’n forensiese ondersoeker. Bedrog en belastingontduiking, dis die soort goed wat ek ondersoek. Ek kry my inligting op baie maniere. Ook deur kuberkrakery. Ek het gekyk na die sake van iemand met dieselfde voorletters as meneer Mabena, ene Mzwai Vilakazi Mkhwanazi, dis nou nadat ek toegang gekry het tot die stelsels van die bank. Toe ek weer sien, is ek in Mlungisi Vincent Mabena se rekening. Uit nuuskierigheid begin ek daar rondkyk, en kom toe af op die geld wat verdwyn het. Dit het hoegenaamd niks met my werk te doen gehad nie, en ek kon niemand daarvan vertel nie. Al wat vir my oorgebly het, was om Mabena te probeer waarsku dat sy geld verdwyn. Maar dis onmoontlik om by hom uit te kom. Dis hoekom ek na sy huis toe gegaan het. As ek besef het dat hy weet daarvan, het ek my mond gehou. Die hele ding het my net moeilikheid besorg, en dit terwyl ek die man ’n guns wou bewys.” Dorothea se oë is toe en sy haal hard asem. Die mans kyk hom bot aan. Lyk verveeld. Die skrale blaas sigaarrook dramaties in die lug in. “Jy het vir ’n nuuskierige amateur redelik maklik uit Mabena se huis gekom en ’n paar wagte taamlik seergemaak,” sê hy agter die rookwolk aan. Roux beduie met sy oë. “Dié vent met sy donkerbril wou my doodmaak! Wat moes ek doen? Ek was lank gelede ’n polisieman, en die polisie-opleiding van destyds het my gehelp ontsnap. Maar ek is in die arm gewond.” “Jy het ook by die vullisterrein my mense ontglip?”

“Ek het in ’n vullishouer weggekruip totdat die polisie daar aangekom het. Terwyl hulle gepraat het, het ek uitgeklim en in die lang gras oorkant die straat ingevlug. Ek was gelukkig, want daar was ’n gat in die heining. Daar het ek deurgekruip en in iemand se agterplaas weggekruip totdat jou mense klaar by die huise langs gesoek het.” “En jou vrou se aandeel aan die hele ding?” Roux kyk vinnig na Dorothea. Haar oë is nou wyd oop en sy staar hom aan. Vrees, dis al wat hy van haar uitdrukking kan aflei. “Sy is ’n deskundige met rekenaarprogrammering,” sê hy. “By haar het ek geleer kuberkraak. Ek het haar uit Sophiatown gebel van die selfoon af van ’n man wat verbygeloop het. Ek moes hom vyftig rand betaal. Sy het my toe kom haal en my verpleeg. Later het ek versit na die huis van haar vriendin, want ek het verwag julle sou by my huis gaan soek sodra julle agterkom wie ek is. Dis voor julle my by haar huis gaan soek het. Maar sy het met die wese van my pogings niks te doen nie. Los haar uit die ding uit.” “Ja, dis dalk taamlik die waarheid.” Die man kyk af na Roux. Sy stem bly besadig maar daaragter skuil die spanning van ’n staalveer. “Maar dit gaan hier oor die besonderhede, en ek dink daaroor is jy te vaag. Jy steek dinge weg. Ek vermoed jy probeer mense beskerm. Ek wonder wie anders as jou vrou. Maar hoe ek ook al daarna kyk, lyk dit vir my asof julle net op die verkeerde tyd op die toneel beland het, jy en jou vrou albei. Onnosel soos dit is, glo ek tog jou idealisme het jou betrokke laat raak. Nadat jy by Mabena se huis was, het jy waarskynlik nuuskierig geraak.” Roux kyk na Mabena, maar dit lyk asof die miljardêr nie die gesprek hoor nie. Die man met die ivoorspeld aan sy boordjie kyk sonder om sy oë te knip. “Ek vermoed jy het elektroniese speelgoed gebruik. Jou kop werk só volgens wat ek van jou te hore gekom het. Maar of jy genoeg agtergekom het om vir my groot probleme te skep, betwyfel ek. Ek sal nogtans voorsorg tref ingeval jy tog iets uitgerig gekry het. Dis ’n versoeking om die bevestiging met ’n bietjie warm plastiek uit jou te trek. Maar ek is haastig, want ek moet ’n vliegtuig haal. Net een ding. Ek het gewonder of die kaptein vir julle twee ’n ongelukkie kan reël. Dalk weer Noordwes se berugte paaie, of hoe, kaptein? Hulle hande en bene was lank vas. Dalk moet die voertuig met hulle in uitbrand. Anders is daar onnodig agterdog, nè, kaptein?”

“Ek sal dit reël, meneer. Daarvoor moet ons een van hulle se voertuie in Johannesburg gaan haal. Die ongeluk sal dan eers vannag kan plaasvind.” “Dis goed. Hou hulle hier aan, maar maak seker dat hulle geen ontsnapkans kry nie. As dit gebeur, sal daar vir jou lelike gevolge wees, kaptein. Ek begin juis wonder hoeveel nut jy nog vir my het.” Hy staan op en knoop sy baadjie toe. Roux probeer die wanhoop in sy stem agter sarkasme wegsteek. “Seatlholo Mpumi. Of gebruik jy nog jou ou gevegsnaam, Joe Dlwati? Ek dink nie jy weet hoe naby jou Mabena-geldmaakplannetjie aan uitgedien is nie. Sê my, hoe het jy hom oortuig om vir jou geld te gee? Het jy gedreig om hom weer te Quatro?” Mabena, wat feitlik deurentyd vir sy naels gesit en kyk het, se kop ruk orent. Die maer man gaan sit stadig. “Dis Joe Dlwati. Dit is nou ’n interessante vraag. Kaptein, ek dink julle twee moet ’n draai gaan loop.” Hy beduie na Donkerbril. “Maar wees op julle hoede.” Die kaptein trek ’n Glockpistool uit sy sak. Hy kom hurk voor Roux en praat Afrikaans: “Onthou jy nog wat ’n spook is?” Roux sien die skietding met sy dowwe afwerking. “Ja,” sê hy skor, “ ’n wapen waarvan geen rekord bestaan nie.” “Sien jy, dié spook het geen reeksnommer nie. Hier in my sak is my polisiediens-Beretta. Hy bly waar hy is. Die spook gaan jou kry as hier iets verkeerd gaan terwyl ek buite is. My lewe het skeef begin loop ná jy op die toneel gekom het.” “Nee, toe jy skelm geword het.” Die kaptein skop hom in die ribbes en loop uit.

22

Joe Dlwati steek die halfgerookte sigaar aan en kyk af na die aansteker in sy hand. “Dalk weet jy tog ’n bietjie meer as wat ek gedink het. Hoe ken jy my naam?” Dit sal nou niks meer help om versigtig te wees nie, dink Roux. Al wat oorbly is klipharde konfrontasie. Dalk hou dit hom aan die praat. “Sê my eers hoe het jy Mabena sover gekry om vir jou die geld te gee? Gedreig om sy skisofrenie uit te blaker? En ook om hom weer ’n bietjie in ’n konka te druk?” Dlwati buk oor Roux en klap kom twee keer hard deur die gesig. “Kom ek wys vir jou hoe baie hou ek van wysneuse soos jy.” Hy kom regop en trek aan die sigaar totdat die punt helder gloei, gaan sit met die een boud op die tafel, so ’n meter weg van Dorothea wat steeds koponderstebo oor die rand hang. Hy kyk half ingedagte na die kabelkoorde wat Dorothea se enkels bymekaar hou en gaan dan voort: “Maar goed, ja. Jy het reg geraai. Mabena, Mabena … En die hele land sou dit weet. Die hele Amerika. Ook die privaat skool in Amerika waar sy dogters skoolgaan. Volg jy wat ek sê? Ons praat hier van ’n skool wat hom juis ken as ’n baie vrygewige man. Sy siekte is waarskynlik oorerflik, weet jy? En die dogters weet g’n sout of water daarvan nie. Salig onbewus van pappie se swakheidjie.” Roux kan nie Dorothea se gesig sien nie. Hy hoor haar wel soms sag kreun. Ek moet nou konsetreer, dink hy, soos nog nooit. Hy kyk op na Dlwati. “Die marteling in Quatro, was jy in beheer?” Dlwati praat sag, introspektief. “Marteling sê jy? ’n Veel misbruikte woord daai, ou Vensketjie. Jy behoort dit beter as enigeen te weet. Maar kom ek is eerlik met jou. Nee, dit was nie my baba nie. Dit was Hotstix Qwabe s’n. Ek het ook maar net die sappige stories gehoor.” “En die plan om geld uit hom te kry?” Hy vee ’n assie van die baadjie se linkerlapel af. “Toe Mabena so vooruitstrewend geraak het, het ek twee en twee bymekaargetel. Snaaks hoe

goed my somme toe geraak het. Maar ernstig nou: Jy weet nie hoe was dit daar anderkant nie. Jy weet niks nie, Venske. Ons ouens met die AK in die hand het nie geweet dié in die diplomatieke kringe het klaar planne agtermekaar vir die groot dag nie. Ons het aanvaar ons gaan saamgevat word, dat almal sou deel in die oorwinning. Maar die vrugte was toe al klaar uitgedeel.” Hy trek twee keer aan die sigaar vir ’n mond vol rook. “Die bevoorregtes was verbaas toe ons met die terugkoms in Suid-Afrika vra waar is ons deel. Man, ons het nie kos gehad nie. Ek het van gunste en gawes geleef.” Roux sien Dlwati opstaan, sy bene rek en op ’n stoel by die tafel gaan sit. Die man lyk vir hom meegevoer deur sy eie vertelling, pens en pootjies terug in die verlede. “Op ’n dag hoor ek dié mannetjie het sommer met een transaksie ’n miljard ryker geword. Ek gaan staan toe bakhand voor hom, want ons het mekaar geken daar bo. En weet jy wat? Hy lag my toe uit! Sy rede? Hy kom toe met die storie dat hy gaan veg het sodat elke mens ’n kans moet kry, nie net wittes nie. Hy sê hy het gewerk vir wat hy het terwyl ek heeldag onder die boom gesit en stokkies sny het. Dis wat hy vir my gesê het. Ek sê hom toe nee, dis nie hoe ons grootgeword het nie. Ons is geleer ons kry saam swaar en ons deel gelykop wanneer dit goed gaan. Dit het almal vergeet wat ryk uit die ding gekom het. Almal. Ek het vir ’n hele paar gaan vra. Niks gekry nie.” Roux proe bloed aan sy stukkende lip. As sy arms los was, sou hy net aan Dorothea wou raak, haar sê dat alles oukei gaan wees. Hy kyk vir Mabena. Dié sit kop onderstebo. “Toe onthou jy hoe hy in die konka toegemaak is?” sê Roux. “Ek het vir hom gaan kuier. Eers wou hy nie met my praat nie. Elf dae het ek gewag vir ’n afspraak. Elf dae het ek gewag, en toe hy my uiteindelik sien, praat ons net drie minute. Sommer daar in die gang voor sy kantoor. Drie minute. En hy sê vir my nee. Vir my wat sy senior in die beweging was. Ouer as hy. Maar jy moes hom ’n paar weke daarna gesien het toe ek en my manne hom in ’n plastiekvaatjie wou druk. Toe sing hy ’n ander deuntjie. Sê ja vir alles wat ek gevra het nog voordat ons sy voete daar kon inkry.” “Hoe het jy agtergekom van sy skisofrenie?” “Ons het sy vrou saamgevat. So maklik. Toe ons hom in die vaatjie prop, toe gil sy. Elkeen het ’n swak plek, jy moet net lank genoeg soek. Ook jý, meneer

Venske!” Hy lag dawerend en met sy mond groot gerek. Maar sy oë lag nie. “Elkeen het sy swak plekkie … Daarna het ek ’n draai by van die ander gaan maak. Al daai groot name. Met ’n plannetjie vir elkeen. Van die meeste van hulle kry ek deesdae bydraes. Net om ’n ou kameraad te help. En, ag, hulle voel dit skaars.” “Maar Mabena is die vetste slag wat jy geslaan het?” “Mmmm. In rand-en-sent-terme kan jy dit so sien. Maar dit gaan ook oor meer, Venske, dit gaan oor meer. Jy is geneig om ’n bietjie simplisties na die ding te kyk. Jy sien, dit gaan ook daaroor dat iemand hom weer respek moes leer vir sy kultuur. Vir waar hy vandaan kom. Verstaan jy, Venske? Dit is tog nie vir jou ’n vreemde begrip nie?” Mabena kom orent by die tafel. “Dinge werk nie meer só nie, Joe,” sê hy hees, sy oë groot en wild. “Wat verby is, is verby. Ons leef nou in ’n ander wêreld. Nou kry elkeen net waarvoor hy werk.” “Stil jy!” Dlwati vlieg regop, sy stoel tuimel agteroor. Hy klap Mabena deur die gesig sodat hy terugsteier en neerslaan. Mabena kom stadig orent. Sy mond bloei en hy vee met sy regterhand bokant sy oor waar sy kop die vloer getref het. ’n Nat bloedstreep blink op sy palm en vingers. Hy struikel half oor die stoel wat met sy valslag middeldeur gebreek het. Met ’n poot in elke hand tel hy die rugleuning op en kom om die tafel geloop. Dlwati tree nader en trek ’n kortlooprewolwer uit sy binnesak. “Een tree nader en ek blaas jou dol kop uitmekaar, verstaan jy my?” Mabena hoor hom skaars, kom gebukkend op Dlwati af met die stuk stoel in sy hande. Sy stem is hoog en breek plek-plek. “My skiet? Miskien móét jy maar. Kap af die hand wat jou voer.” Roux meet die afstand tussen Dlwati en sy eie vasgebinde voete. Hy sien ook Dlwati hanteer die rewolwer soos ’n skoolseun. Kromarm staan hy met die wapen net in die regterhand en korrel na Mabena se kop. Roux weet uit ondervinding met só ’n klein, bewegende teiken en só ’n kort loop tref dalk minder as een uit drie koeëls … en die man het boonop nie die .38 oorgehaal nie. Daarom gaan die rewolwer met ’n dubbelaksie skiet wanneer hy die sneller trek,

wat die skoot nog onakkurater sal maak. Roux skop na die skraal man se enkels. Dit voel vir hom stadig soos die swaai van ’n hyskraan se arm. Dlwati ruk sy kop in Roux se rigting en hy gee ’n tree terug. Dorothea, feitlik bewusteloos van koponderstebo oor die tafel lê, snak na haar asem. Haar gesig is dieprooi en haar nekare bult. Die brandkol teen haar skouer staan dik opgehewe. Sy ruk haar kop desperaat regop. Haar voorkop tref Dlwati langs sy gulp en hy steier vervaard weg. Roux ruk sy lyf en bene lomp soos ’n seeleeu nader. Hy haak sy voete by die rugleuning in en slinger die stoel in die waai van Dlwati se bene in. Dié val met ’n gewapper van swart-en-wit baadjiepante. Die rewolwer gly uit sy hand en skuif onder die tafel in. Mabena gee ’n groot tree nader, die stuk stoel hoog bokant sy kop. Dlwati probeer met sy regterarm keer, en die eerste hou tref hom net onder die elmboog, die tweede bokant sy linkeroogbank. Stukke stoel spat oral. Mabena tel die heel stoel op, tree na regs om ’n groter deel van Dlwati by te kom en slaan met ’n hoë gil na sy weerlose regterslaap. Ná die hou laat Mabena die stoel val en steier terug tot teen die muur waar hy stadig tot op die sementvloer neersyg. Met dieselfde amper kinderlike stemmetjie sê hy: “Skiet? Dalk moes jy maar geskiet het, ja. Kyk waar het jou skietery en al jou slimmighede jou nou laat beland.” Die gangdeur bars oop. Die kaptein voor en dan Donkerbril. Elkeen met ’n pistool in die hand. Roux lê hulle stil en aankyk, sy asem jaag. Dorothea kreun en spartel. Donkerbril gaan staan langs die deur, rug teen die muur, sy wapen in albei hande geklem en hy swaai dit in ’n wye boog voor sy gesig rond. By die tafel maak die kaptein byna ingedagte Dorothea se gewrigte los en trek haar hardhandig van die tafel af op. Hy laat haar op die vloer val, buk en tel Dlwati se rewolwer op. Daarmee in die hand loop hy tot by Mabena. Hy lig die ryk man se ken met die rewolwerloop op. “Jou werk?” Hy beduie met sy oë na waar Dlwati lê. Mabena sê niks, kyk net voor hom op die vloer.

Die kaptein tree weg, buk oor Dlwati en beweeg ook sy kop effens met die rewolwerloop. Die twee oë is oop en glasig, sien Roux. Die polisieman kyk, steeds gebukkend, na Roux en sê in Afrikaans: “Moer toe.” Dan spring hy vanuit sy gebukkende posisie eenkant toe, swaai in die lug om en land met ’n gerigte pistool. Donkerbril se mond val oop. Hy wil-wil sy wapen van sy heup af opswaai, maar dan klap die kaptein se stem soos ’n sweep: “Los! Moenie eens daaraan dink nie. O nee, nee. En gaan lê plat op die vloer.” Donkerbril hurk versigtig, sy blink lense na die kaptein gedraai. Hy sit sy pistool neer, druk met albei hande op die vloer en skuif sy voete agteruit. Hy gaan lê op sy maag. “Skuif nou daai pistool hier na my toe,” sê die kaptein. Hy hou Donkerbril onder skoot terwyl dié sy wapen met die vingerpunte aanskuif. Die kaptein tel die pistool op, sit dit in een van sy baadjiesakke en uit ’n ander sak haal hy ’n paar kabelkoorde en gooi dit na Donkerbril. “Maak vas jou voete … nee, nog stywer. Goed, lê nou op jou maag met jou hande agter jou rug.” Die kaptein gaan kniel met ’n knie tussen Donkerbril se skouerblaaie, maak seker dat die kabelkoorde behoorlik vas is en deursoek die groot veiligheidswag. Dan kom hy regop, gaan buk by Mabena en bind sy enkels en polse. Terwyl hy besig is, mompel hy: “ ’Skuus, meneer, maar ek moet nou eers dink oor wat alles gebeur het.” Mabena kyk nie eens op nie. Die kaptein sleep hom en Donkerbril nader aan Roux en Dorothea sodat hy al vier onder oog kan hou. Hy sit-leun op die hoek van die tafel en trek die fles uit sy sak. Ná die tweede sluk druk hy die fles terug. Byna ingedagte en aan niemand in die besonder nie sê hy in Afrikaans: “Dis nou vir jou ’n ding. Hier lê my baas, die ryke het hom doodgemaak. Nie dat die ryke nou te waffers lyk nie, maar hy kan regkom en teen my getuig. Dit kan ek nie toelaat nie. Ook nie dat my baas se dik assistent moeilikheid maak nie. Of hierdie ander tweetjies. En dan is daar nog die man wat in hierdie huis bly. Nee, niks hiervan kan ek toelaat nie.” Hy sug swaar. “Ai-ai-ai-ai …” Hy staan op, trek die Glock uit sy sak en loop daarmee uit. Sy voetstappe sterf weg. Dan dreun ’n skoot.

Weer voetstappe. Van die voordeur af roep iemand. “Alles reg daar binne?” “Ja, wat. Die spook gaan weer praat, want ek maak gou hier aan die kant. Dan kan ons ry. Hou julle oë oop.” “Goed, kaptein.” Die deur klap toe. Voetstappe. Roux sien die kaptein se stewels. Hy weet nou met ’n wanhopige sekerheid dat die twaalfuurgrasie voordat sy prokureursvriend alarm moet maak, hopeloos te lank is. Agtuur is ook ’n simpel tyd. Die polisiemanne het hom en Dorothea daarvoor te vinnig en te maklik in die hande gekry. Hy het een kans gehad om hulle te red, maar hy was te konserwatief met sy tydskatting. Nou is dit te laat. As hy hom teen ’n span topmisdadigers of ’n bende opgeleide terroriste vasgeloop het, was dit nog op ’n manier aanvaarbaar. Maar hier gaan hy en Dorothea nou in ’n pondok doodgeskiet word deur ’n korrupte polisiekaptein met ’n drankprobleem. En dis alles net sy eie skuld. Die kaptein praat teen Roux se agterkop vas: “Kyk, die ding moet só lyk. Die twee groot manne het hier kom besigheid praat en die dikke was by. Toe kom jy en sy hier aan nadat jy die oper met die spook in sy bed geskiet het. Jy skiet die dikke voordat hy kon skiet, en die baas skiet jou en haar met die .38. Die ryk man slaan die baas met die stoel en skiet homself daarna uit berou. Die .38 sal reg wees daarvoor. Sou jy die ding só kon sien as jy nog toneelondersoek gedoen het?” Roux praat met sy mond naby die sementvloer. “Jy vergeet ’n paar dinge. Hoe sou ek en Dorothea hier gekom het? Daar is geen voertuig nie. En die merke van die vasmaak sal duidelik wees aan ons hande en voete.” “Toe maar, elke moordtoneel het meer vrae as antwoorde. Dis wat die koerante noem tergende geheime. En ek is nie onnosel genoeg om jou nou los te sny en jou kans te gee om my te oorrompel nie. Nee, pappa. Buitendien, dit word lig en Johannesburg lê ver. Maar ja, jou kop werk nog soos ’n polisieman s’n. ’n Brand sal die meeste van die ooglopende leidrade vernietig en die hele toneel ’n bietjie interessanter maak.”

Die kaptein haal die rewolwer uit sy sak en vee dit sorgvuldig met ’n sakdoek skoon. Met die sakdoek om sy hand rig hy die rewolwer op Roux. “Die regte vingerafdrukke sal later bykom, eers die baas s’n en dan die ryke s’n. Daar moet ook ’n skoot uit al twee se hande geskiet word, anders is die ballistiese toetse negatief, of hoe? Sit regop, ek kan jou nie van bo af skiet nie.” Roux bly lê. Die kaptein swets en probeer Roux met die linkerhand aan sy vasgemaakte gewrigte orent trek. Roux kreun en steier regop. Die polisieman trek die haan terug en lig die rewolwer. ’n Stem bulder van ’n venster af: “Staan doodstil. Laat val die rewolwer. Ons is van die polisie.” Die kaptein pluk die rewolwer om en duik na links. Roux val op sy heup en skouer neer. Die vertrek ontplof met donderende skote en vlieënde lood. Die kakofonie is so vinnig verby soos dit begin het. Roux lig sy kop. Die kaptein lê half op sy linkerheup. Hy kyk verbaas na die rewolwer in sy hand en kantel vooroor. Glas breek. Die venster word wyd oopgeruk en mense spring binnetoe. Sekondes later is die plek vol polisiemanne in uniform. Twee staan gebukkend met pistole gerig op die beweginglose man op die vloer. ’n Derde rol die kaptein met sy voet in ’n plas bloed om. Die skote is in die bors. ’n Regop mannetjie met ’n ronde, stywe lyf en die rangtekens van ’n kolonel kom staan oor Roux. “Meneer Venske?” Roux kreun net. “Kolonel Makhode, Polisiediens. Is jy ongedeerd?” Die kolonel praat formeel, byna plegstatig.

“Ja,” steun Roux. “Ja, dankie. Julle weet net nie hóé betyds julle was nie. Ek weet nie hoe nie … wat nie …” Roux trek sy knieë na sy bors toe. Hy lê op sy sy. Langsaan lê Dorothea ook op haar sy, haar wang plat op die vloer, haar oë moeg en bewegingloos op Roux gerig.

23

Die polisielykswa vertrek voor die ambulans. Op die werf staan nog ’n rits polisievoertuie. Een vangwa se deur is oop en die polisieradio raas. Die bemanning staan rond soos net mense doen wat daaraan gewoond is om sonder die horlosie te werk. Die kolonel en ’n paar ander staan by die stoepmuur en rook. Die kolonel kom staan ’n rukkie en toekyk hoe die ambulanspersoneel na Roux en Dorothea omsien. Terwyl die een ambulansman die skaaf- en snyplekke aan Roux se pols dokter, kyk Roux na die kolonel op. “Hoe het julle geweet?” vra hy. Die kolonel grinnik. “Dit lyk my jy is ’n belangrike man,” sê hy. “Kom ek sê maar net daar was ’n oproep uit Pretoria. Ek is aangesê om met jou prokureur te praat, ’n baie oortuigende man. Hy het vir ons beeldmateriaal gewys van hoe dié kaptein en sy manskappe by jou huis ingebreek het. Hy het ons ook oortuig dat jou lewe nou in gevaar is. Ons het begin rondsnuffel, en kom toe agter dat die kaptein baie en lelike ysters in die vuur gehad het. Toe ons op hom wou toeslaan, was hy en sy manne op pad. Ons het hulle gevolg. Maar ons het nie gesien waar hy hier uit die teerpad wegdraai nie. Dit het ’n taamlike soektog afgegee. Ons was nog ’n entjie van die huis af toe daar netnou ’n skoot geskiet is.” Die ontsmettingsmiddel voel byna soos ys op Roux se vel. “Ek is bly ons was betyds,” sê die kolonel droog. “Vir julle, maar nie vir die bewoner van hierdie huis nie.” “In sy bed doodgeskiet?” sê Roux. Die kolonel knik. “Ons sou volgende wees. As julle nie gekom het nie.” “As ons nie gekom het nie,” herhaal die kolonel.

Roux kyk vinnig na hom op. Die kolonel kyk weg en praat in die oopte in. “Kan jy nou al vir my sê wie al dié mense is en wat hier gebeur het?” Roux hou sy ander arm na die ambulansman uit en hou die skoonmaak van sy seerplekke dop. “Dis Dorothea,” sê hy en kyk vlugtig na haar. “Dorothea Kok. My eksvrou. Sy is bygesleep, heeltemal onskuldig, toe die kaptein en sy manne my ontvoer het. Die ander ou, wat lewend uitgekom het, herken jy seker. Vincent Mabena, die mynmagnaat. Die dooie man ken ek nie. En dié een met die blink klere aan, die vet een met die bril, het dalk vir hom gewerk. Nie ’n goeie kêrel nie, om dit sagkens te stel. Mabena? Hy is ’n baie siek man, dit lyk darem vir my asof die ambulansmanne dit besef. Maar wat hier aangegaan het? Ek is self nie so seker nie. Lyk my die kaptein het my verwar met iemand anders. Iemand by wie hy iets gesoek het. So nie, kolonel … So nie is ek ’n slagoffer van misdaad deur die polisie.” Die kolonel kyk Roux ’n oomblik aan, draai om en gaan staan by sy manne by die stoepmuur. Dis koud en Roux loop die huis in op soek na iets om hulle warm te hou. Op die koolstoof kook ’n ketel water, en hy maak koffie. In ’n hangkas in die slaapkamer waar die huisinwoner doodgeskiet is, kry hy ’n vuil kombers. Daarmee loop hy buitentoe. Hy hang die kombers om Dorothea se skouers en loop met haar aan die arm na ’n groot klip net langs die stowwerige werf. Daar sit hulle onder die stink kombers die bedrywighede op die werf en dophou. Lank sit hulle net so. Soms voel hy Dorothea bibber. Hy kan self nie die bewing van sy lyf goed in toom hou nie. Dit raak lig oor die plat landskap. Dis doringwêreld, sien Roux. Rookmis hang tussen doringbome, en die landskap vervloei gou met die gelyk grys horison. Die laaste stoot van die nagwindjie uit die suide byt. Roux wikkel die kombers stywer om hom en Dorothea. Hulle sit en wag dat die polisie aanstaltes maak. Die kolonel weet hulle is sonder rygoed, en dat hulle nie kan wag vir ’n warm stort, kos en ’n bed nie. Maar dit lyk nie asof die polisie al gereed is om te ry nie. Dis beter hier op die klip as in die huis, al is dit hoe koud. Die huis ruik na dood en brand en twintig jaar se vuil. Die verwaarloosde gebou keer darem die ergste

suidewind af. Hulle sit lank net so en staar, Roux en Dorothea, elk met ’n blikbeker swart kitskoffie in die hand. Dis al wat in die huis was. Dorothea verbreek uiteindelik die stilte: “Ek dag vir jou is enigiets beter as kitskoffie?” “Byna enigiets. Dalk is hierdie kombers ook beter. Maar eerder die kombers en die koffie as niks nie. Die koffie smaak sleg, maar dit maak darem ’n bietjie warm.” Die son se randjie begin bokant die oostelike horison uitsteek. Roux hou Dorothea met sy linkerarm styf teen hom vas. Die koue laat die ou koeëlwond aan sy boarm pyn. Dorothea wikkel haar effens los en kyk na hom. “Wat hét hier gebeur, Roux?” “Ek is jammer, Do,” sê hy. “Verskriklik jammer jy is by die ding ingesleep. Soos jy weet, het ek net probeer goed doen, en jy het my net probeer help. En kyk hoe seer het jy gekry. Dit sou dalk nie gebeur het as my aandag net by Mabena was nie. Maar my aandag was ook by die ander ding. Mý ding.” “Jou ding?” “Ja, die ding van my pa en die plaas. Ek dink ek het nou ook die volle waarheid daarvan gehoor; nou, net voor hulle ons gevang het.” Dorothea kyk vraend na hom. “Dis seker beter as om te sit en dink oor die nag.” Hy kyk haar in die oë. “As jy dit wil hoor.” “Jy bedoel jy wil my vertel?” Sy kyk weg oor die erf, haar oë ’n rukkie op die huis wat stug in die oggendskemer lê, dan weer na hom. “Goed,” sê sy. “Ja, ek wil dit hoor. Onthou, jy het my vertel dis hoekom jy hierdie goeters aanvang. Dis wat ek probeer verstaan.” ’n Ruk sit Roux net stil. Hy kyk vinnig na haar en dan weer na waar die son opkom. “My oupa het met beeste geboer anderkant Sannieshof,” sê hy. “Dalk onthou jy dit.” Hy beduie met sy duim oor sy skouer, in die rigting van die bouvallige huis wat so byna hul albei se graf geword het. “My pa-hulle was twee

seuns en drie dogters. Oupa Herklaas het besluit net een kind kan die plaas erf.” “Roux . . ?” Hy sit sy linkerhand op haar regterhand. “Kyk,” sê hy, “die son …” Sy volg sy blik. Hulle sit weer ’n rukkie stil die ontwaking van ’n nuwe dag en beleef. “Oukei, Roux,” sê sy uiteindelik. “Vertel my maar.” “Oom Klasie was die oudste seun, die naamgenoot. Maar hy was g’n boer nie. My pa was die boer. Oupa wou nie luister nie. My pa het selfs daaroor met hom probeer praat, maar hy het net nee gesê, opgestaan en uitgeloop. Ek is daarna eers gebore, maar ek onthou dat my pa my as kind van die ding vertel het. Hy het ook vir my vertel ek sou na oupa genoem gewees het, Herklaas Petrus. Maar dié botsing oor die boerdery het die verhouding tussen hulle versuur. Toe noem my pa-hulle my Roux.” Dorothea draai haar so onder die kombers dat sy hom reguit kan aankyk. “En dié Roux, waar kom dit vandaan?” “My ma was ’n nooi Roux.” “Snaaks dat ek jou dit nooit gevra het nie.” “Ek … óns … moes ook maar deur goeters gaan voordat ons kon praat oor wat verkeerd gegaan het. In ons huis, destyds, het ons begin praat oor oupa se verkeerde besluit. Ons het dit skielik begin nodig kry om daaroor te praat. Dit was ons tragedie. Dit het seker vir ons almal, maar spesifiek vir my oor die jare die toonbeeld geword van wat gebeur as ’n mens die verkeerde ding doen terwyl jy voor jou siel weet wat die regte een is. Verstaan jy, Do?” Sy antwoord nie, kyk net af na sy hand op hare. “Ná oupa se dood het oom Klasie al verder agteruitgeboer. So met die bottel in die een hand. Uiteindelik het hy die plaas in die droogte van ’83-84 verloor. Hy is kort daarna self dood.” “En jou pa?”

“Begin werk by die koöperasie op Klerksdorp en nou kom ons by die deel waarvan jy al stuk-stuk gehoor het. Wynand Roets. My pa het later sy plaasbestuurder geword, hy was destyds Volksraadslid vir Vryburg en later ’n adjunkminister.” “Ek onthou, ja. Ook ’n beesboer?” “Kom sit nader, dis koud.” Roux trek haar stywer teen hom aan en vou weer die kombers om hulle. “Ja. Oorspronklik ’n prokureur, maar later ’n boer. Gróót beesboer wat ewe groot geleef het. My pa het uiteindelik vyf plase vir hom bestuur. Dit het met ons goed gegaan, want my pa het boerdery geken en hard gewerk. Hy was ook slim genoeg om ’n pakket te beding met ’n kleiner salaris maar groter winsdeling en die reg om self ’n trop vee aan te hou. Slim Wynand, dit was dié Roets se bynaam, nie verniet nie. Op ’n dag kom hy van die parlement op die plaas aan en laat roep my pa. Hy het ’n voëltjie hoor fluit, het hy my pa vertel, dat die staat vir tuislandkonsolidasie ’n stuk stamgrond gaan onteien en die gemeenskap gaan verskuif.” “Ek weet sommer wat gaan kom. Apartheid in aksie.” “Apartheidspolitici in aksie. Die grond het hulle Matjilakraal genoem, in Northam se rigting.” Dorothea vra met haar oë. “Soontoe.” Hy beduie regs voor hom. “Die gemeenskap is verskuif na ’n gebied verder wes wat mettertyd Nuwe Matjilakraal geword het. Ou Matjilakraal is volgens die oorspronklike transporte weer in plase verdeel en aan wit mense verkoop.” “En jou pa het gekoop.” “Mmm. Lemoenfontein, soos ek al vir jou gesê het. Nie verskriklik groot nie en nogal oorbewei. Maar die veldverskeidenheid was goed. Vrugbare grond vir kontantgewasse soos rissies en katoen en mooi bosveld vir weiding en wild.” “Jy was toe al daar?” Roux knik. “Ja, ek was al op skool. Lemoenfontein. Ek sal dit nooit vergeet nie. Net water het kortgekom. My pa het feitlik al sy geld in die deposito vir die koop

ingesteek, en daarna in die boor van drie boorgate. Die eerste twee was so te sê droog. Hy het my later vertel hy het hom voorgeneem om die derde gat nie dieper as vyftig meter te laat boor nie. Maar op vyftig was dit nog droog. Toe sê hy nog tien, en teen die agtermiddag nog vyf. Op twee en sestig meter staan hy en die boorman met die son in hulle oë en met niks meer vir mekaar te sê nie en luister hoe stamp die boor kedoef-kedoef. Voor hy sy asem kon intrek, is die son dof en hulle twee sopnat. Die water het bo by die punt van die boormasjien se toring uitgespuit en gebly spuit. Só ’n stroom water kan jy nie akkuraat met ’n boormasjien toets nie, maar die boorman het geskat dis minstens driehonderd duisend liter per uur in vandag se terme. My pa het later vertel hy was natter van trane, pure verligting en dankbaarheid, as van die spuitende water.” ’n Skor gesnater laat Dorothea regop skrik. “Wat op aarde!” “Fisant.” Roux wys tussen die dorings in. “Daar vlieg hy. In die veld wag hulle tot jy hulle amper raak trap. Dan vlie hulle met daai geskree onder jou voete uit.” “’n Mens sal jou besimpeld skrik.” Sy wikkel haar terug onder die vuil kombers. Nou, met die sonsopkoms is dit éérs koud. “En die slegte nuus, hoe het julle dit gekry daar op Lemoenfontein?” “Die eerste ruk het dit goed gegaan al was geld skaars. Toe kom Wynand Roets daar aan in sy lang ministerskar met ’n bestuurder. So haastig, onthou ek. Seker gespanne. Ek hoor nou onlangs die president het waarskynlik van sy streke te hore gekom, want hy is gepos, geoormerk vir ’n ambassadeurspos in Paraguay. Só ’n skuif het seker nie by sy privaat plannetjies ingepas nie. My pa-hulle het dit toe nie geweet nie. Nietemin, sy praatjies het daarop neergekom dat hy Lemoenfontein wou koop vir heelwat minder as wat my pa betaal het. Ons kon daar bly en die plaas bestuur. ‘Hier is die vorms, teken.’ ” Dorothea sit regop, klik haar tong. “Die vermetelheid.” “Roets het met my pa gepraat asof hy ’n kind is. My pa het dit nog vertel. Dáároor het hy nog gepraat. Goed dan, hy stoot die prys op met tien rand per hektaar. En natuurlik voeg hy by dis baie meer as wat die grond werd is. My pa was kalm maar onbeweeglik. Hy verkoop nie, al is dit duisend rand meer. Roets het hom uitgetrap. Ná alles wat hy vir my pa gedoen het … ensovoorts, ensovoorts. Wys jou, ’n voorman wat nie sy plek ken nie. Dis die woord wat hy gebruik het, ‘voorman’, nie ‘bestuurder’ nie. My pa sal nog jammer wees

daaroor, het hy gesê. Maar my pa wou niks daarvan hoor nie. Hy was ’n boer. Hy het sy plaas gekry. Met meer water as wat hy kon gebruik. Sy roeping was vervul.” Dorothea knik. Van die stoep se kant af bring die suidewind die polisiemanne se sigaretrook. Sy nies. “ ’n Week later bel ’n prokureur, die verbandhouer s’n. My pa moet dringend met hom kom praat. My pa sê vir my die prokureur het met hom gepraat asof daar iemand skuins agter hom gestaan het. So ’n wollerige en tegniese getjommel. Maar wat saak gemaak het, was dat my pa in sy verbandaansoek sou gejok het oor sy kredietposisie. Die verbandhouer herroep dus die verband. Deposito en alle betalings daarmee heen. Alles streng volgens die koopkontrak, sê die prokureur, kyk, hier is die klousule.” Dorothea skud haar kop. “Roux, waarom verbaas dit my nie …?” “Ek weet, ek weet … maar wag, die eintlike ding kom nog. My pa vra waar het ek gelieg? Die man raak ’n klomp onverstaanbare goed kwyt, maar hy kyk my pa nie in die oë nie. En my pa staan op, vat hom aan die arm sodat die man hom in die oë moet kyk, net presies moet sê. Maar daardie prokureur vlie op en skreeu: Los my! Los my! Toe storm allerhande ander mense die kantoor binne.” “Ai, Roux, het jou pa dan geteken sonder om eers die kontrak te lees?” “Ja en nee. My pa het geglo net skelms het prokureurs. Die enkele keer dat my pa regshulp nodig gehad het, het hy vir Roets gevra, hý was mos ’n prokureur. My pa het hom na die kontrak laat kyk, en dié Roets het gesê: Teken, jy sal nooit weer sulke gunstige voorwaardes kry nie.” “Báie slinks. En ek aanvaar jou pa het hom vasgeteken. Wat het hy toe gedoen ná die gedoente by die prokureur?” “Daar het ’n groot kalmte oor hom gekom. Kyk, hy het geweet hy sou nie enige ander finansiering kon bekostig nie. Hof toe kon hy ook nie gaan nie, want waar sou hy die geld dáárvoor kry?” Dorothea gooi die kombers af, loop ’n paar meter weg en vryf haar hande driftig teen mekaar. Sy trek haar vingers deur haar hare en kom sit dan weer onder die kombers. “En toe?”

“Hy het plaas toe gegaan en my ma gaan vertel. Sy het hom moed ingepraat. Sy was ’n verpleegsuster en sou weer kon werk. Hy sou ook ’n ander werk kon kry. Saam sou hulle weer op die been kom. Hy het net sy kop geknik, werkklere aangetrek en uitgeloop buitentoe. Eers ná skemer was hy terug in die huis. Hy het elke stuk afvalstaal en beton en halwe baksteen in daardie boorgat gaan prop sodat niemand dit eintlik ooit weer sou kon gebruik nie.” Dorothea vee met ’n vinger onder haar regteroog. “Hulle het met ander woorde die plaas finaal verloor.” “Ja. Eers het my pa weer werk gekry by die koöperasie, maar twee dae later het die direksie sy aanbod teruggetrek. Hy het toe vir ’n appel en ’n ei die bestuurder geword van die jagplaas van ’n ou Bloedsap, seker nie te ver hiervandaan nie, naby die Botswanagrens. Op hóm het die adjunkminister geen houvas gehad nie. Lemoenfontein is op ’n veiling verkoop. Daar was net ’n handjievol mense, en nie een van die omgewing se boere het gebie nie. Die bod is toegeslaan op ’n man wat blykbaar van Johannesburg af gekom het. Niemand het hom geken nie, ’n skrale met ’n donkerbril. Vir omtrent ’n derde wat my pa betaal het. Ons het nie ’n sent gekry nie. My pa het rustig met die nuwe boerdery aangegaan asof niks gebeur het nie. Hy was dalk ’n bietjie stiller en hy het nooit meer oor sy toekomsplanne gepraat nie.” “En jou ma?” “Sy kon toe nie weer gaan werk nie, want die nuwe plaas was te ver van die naaste hospitaal af. Ek onthou sy het ’n bietjie begin neul, veral oor my pa hom nie opgepas het nie. Sy hande en arms was gedurig vol skrape, en sy wou hê hy moet dit toeplak. Hy’t gesê ag vrou, dis ’n bosveldplaas, en dorings kies nie kant nie. Op ’n keer het sy ’n kabaal opgeskop omdat die skrape nie gesond word nie. Sy het begin huil. Dit was vir my eienaardig, want sy was nie die huilerige soort nie. Teen sy sin is hy uiteindelik dokter toe. Ná ondersoeke en toetse en medisyne het die diagnose gekom. Maagkanker. Hy is presies dertien maande ná die veiling dood. Die dokter het gesê ’n groot skok op die gestel doen dit soms.” “Was Roets toe die eintlike koper van Lemoenfontein?” vra Dorothea langs hom. Hy knik. “Onder ’n dekmantel. ’n Maatskappy met die naam Double Take Holdings. Simbolies, nè? Dit het ek nou die dag eers agtergekom. Toe eers het ek agtergekom waaroor die hele ding gegaan het.”

“Jou pa. Lemoenfontein …?” “Nie net Lemoenfontein nie. Ek het nou eers agtergekom hoe Roets se streke gewerk het. In die politiek was hy in die posisie om dinge te hoor, geldmaakgeleenthede, byvoorbeeld die stamgrond wat onteien sou word. Dan het hy dit so bewimpel dat ’n maatskappy met net een direkteur en die naam Crop and Stock die grond koop. Hy kry dan een of twee of drie uilskuikens soos my pa om die plase by Crop and Stock te koop. Die volgende stap is dan dat C&S die een of ander skelm koopklousule uitpluk, die kopers van die grond afjaag en die deposito’s in sy sak steek.” “Jou pa sou nie ’n kans gehad het nie.” “Hmm. Op die veiling is die plaas gekoop namens die einste Double Take Holdings, met net ’n enkele direkteur. Maar die ou wat dit namens Double Take gekoop het, die geheimsinnige man met die donkerbril se naam was Watkins. Nou dié Watkins was ook die enigste direkteur van Crop and Stock.” “En hoe pas Roets nou weer in dié stuk boereverneukery in?” “Hy en Watkins was albei direkteure van ’n derde maatskappy, Hogan and Hogan. Bates is oorgedra van Double Take na Hogan and Hogan. Maar slim vang toe sy baas, want Slim Wynand se beheer was nie te watwonders nie. Miskien het hy dit besef en die beheer probeer teruggryp met sy koopaanbod die dag op Lemoenfontein, ek weet nie. Toe die stof oor alles gaan lê het, was daar weinig bates in enige van die twee maatskappye. Roets is kort ná die veiling in ’n motorongeluk dood en Watkins is agttien maande later deur ’n inbreker in sy huis doodgeskiet.” “Va-der-lánd … ’n Geval van wat jy saai sal jy maai.” “Presies. Maar wag, daar is nog ’n stert aan dié storie, eintlik twee sterte. Ek hoor eergister Ou Matjilakraal se mineraalregte het na die regering oorgegaan en daar gebly toe die grond destyds onteien is. My pa het nooit die regte gekry nie. Hoekom nie? Want dié met binne-inligting het gehoor daar is ryk platinumneerslae op die grond. Die mineraalregte is dus teruggehou toe my pa gekoop het en so wragtig weer vrygestel toe Double Take dit op die veiling koop. Tien teen een was die mineraalregte die eintlike rede vir die hele gekonkel.”

“Hemel, soos ’n slang sonder kop of stert!” Die gedreun van ’n voertuig onderbreek hulle. Stof slaan tussen die bome uit. Blou en geel flits tussen die dorings en ’n polisievangwa hou in ’n stofwolk op die werf stil. Teen die kant van die voertuig staan Zeerust. ’n Sersant klim uit en loop na die polisiemanne toe, maar Roux-hulle kan nie hoor waaroor praat hulle nie. Dit lyk in elk geval nie besonder dringend nie. Die sersant gesels nog ’n rukkie, groet en ry weg. Roux volg die stofstreep met sy oë tussen die bome deur. “Ja, Lemoenfontein … Die tweede stert is ’n grondeisstorie. Met die koms van die nuwe bedeling het ’n gemeenskap ’n grondeis ingedien vir Ou Matjilakraal. Die mense het aangevoer hulle is van die grond af verskuif. Hulle is wel vergoed, maar nie naastenby wat die grond werd was nie. Boonop het hulle tegnies Nuwe Matjilakraal verloor, want die plaas het staatsgrond geword toe Bophuthatswana destyds sogenaamd onafhanklik geword het. Die grondeishof het beslis dat die aansoek wettig is, dat die mense sonder hul toestemming verskuif is. Die grond is dus in die eerste instansie van hulle gesteel. Die eis het geslaag. Hulle het ná alles iets gekry waarmee hulle weer kon begin.” ’n Tortelduif versit sodat die sonnetjie op hom skyn en hy begin koer. Op die groot klip is dit lank stil. Dorothea sê: “Ek dink ek weet nou. Ek weet wat jy vir my probeer vertel. Maar kyk, ons het almal knoue weg. Dalk nie mishandeling of so iets ergs nie. Miskien net te min aandag, of te veel verwagtinge of ’n vreeslik mooi sussie. Maar verstaan mooi, al is dit treurig, hoef ’n mens nie jou lewe lank te loop en jammer oor jy kleintyd ’n knou gekry het nie.” Roux sluk en skud sy kop. “Nee, wag eers dat ek klaar vertel. My pa het my op ’n dag laat roep. Dit was toe hy reeds nie meer uit die bed uit kon opstaan nie. Daar in sy bed het hy vir my gesê ek is te jonk om baie van die dinge te verstaan wat gebeur het en wat hy vir my wou sê. Maar hy wil drie dinge sê wat ek hopelik beter sal verstaan wanneer ek ouer is. Die eerste was dat hy met sy siekte besef het hy het ’n fout gemaak deur met my oupa te stry oor die boerdery. Hy het geen reg gehad om dit te doen nie, want dit was my oupa s’n. Dit het my nie net my oupa ontneem nie, maar eintlik ook die lewe wat ek moes gehad het. Tweedens het sy gestoei oor boerdery vir my niks oorgelaat nie. Al wat hy vir my kon los, was sy trouring, sy horlosie en sy jaggeweer. Hy het my daarvoor ekskuus gevra. Dit was vir my vreemd dat ’n pa so iets doen.”

Roux staan op, vou die kombers om Dorothea en gaan staan met sy rug half na haar gekeer oor die doringveld en kyk. Dorothea kom staan agter hom met die kombers om haar. “En die derde? Jy sê hy het vir jou drie dinge gesê?” “Die derde ding is dat ek in my lewe ook nie altyd duidelik gaan weet wat is reg en verkeerd nie. Dan moet ek onthou dit maak nie saak wanneer ’n mens dink jy doen die regte ding en dit blyk later dit was eintlik verkeerd nie. Dis menslik, deel van die lewe. Maar ek moet nooit terugdeins wanneer ek ’n verkeerde ding sien nie, dit nooit maar net los nie. Kyk nou net hoe het die ding met Lemoenfontein verloop. Die slegte dinge het die goeies vernietig. Hy moes Wynand Roets gelóóp het. Hy moes hom gaan foeter het of ’n klag by die polisie gaan indien het. Hy kon selfs gedoen het wat geen regdenkende Afrikaner tóé oor sy hart sou kry nie: na die Engelse koerante toe gehardloop het. Maar hy het in sy eenvoud gedink die goeie is bestand teen die slegte. Dit het hy vir my in soveel woorde gesê. En daar op sy sterfbed sê hy toe vir my: Moenie dieselfde fout maak nie. Die Boek sê één onregverdige penning verteer duisend.” Weer is daar stilte. “Ek was al groot, man, toe besef ek dat ek net vir hom sou wou gesê het dis orraait. Dis nie so belangrik nie. Die ding waaroor ek die jammerste is, is dat ek sonder hom sou grootword. Maar as kind het jy mos nie die woorde vir so iets nie.” Dorothea kom staan langs hom. Roux kantel sy kop na links en dan regs. “Sulke dinge kruip in mens in. Dit neem jou stadigaan van binne af oor. Dié gedoente het al groter geword. In my agterkop. Totdat hy naderhand daar gesit het soos ’n gewas. Een van die redes hoekom ek die staat se skeidingspakket destyds aanvaar het, is omdat ek tyd gesoek het om agter te kom presies hoe die ding met my pa gebeur het. Ek het tot selfs afgesit Lemoenfontein toe, so twee jaar gelede …” Sy laat haar voorkop sak. “Ek is bly my pa het dit nie gesien nie. Dit was ’n mooi plaas op sy tyd. Nou is daar niks. Nie ’n huis nie, nie ’n buitegebou of enige verbetering nie, nie ’n koelte- of vrugteboom nie. Hier en daar is daar hutte. Hutte en mielielandjies,

bestaansgoed. Alles met geldwaarde is weg, seker verkoop vir skroot. Daar is nie ’n sinkplaat nie, nie ’n meter se doringdraad nie. Maar ek is bly ek het gegaan, skok en al. Dit het my gewys die lewe gaan sy gang. Niks staan stil nie, ons mense ook nie.” “Dit kon ek vir jou voor die tyd gesê het, voor jy deur als gewroeg het. Maar, ja, jy’s reg, ons is verskillende mense, ek en jy. Dis dan seker goed dat jy agtergekom het presies hoe dit gebeur het.” “Ja, nou moet ek net vrede kry daarmee … en ook met my nuk om te klou aan my pa se vermaning dat jy ’n verkeerde ding nooit moet los nie.” Die kolonel roep van die muurtjie af. “Ons ry nou-nou, ons is amper klaar.” “Goed dankie,” skree Roux. Roux en Dorothea staan ’n entjie nader na waar die polisiemanne begin aanstaltes maak. Roux steek vas en vat Dorothea aan die skouers. “Dié regte en verkeerde ding … Dit karring aan my, nou weer, ná die nag daar in Mabena se huis, met die skietery daar.” “Jy weet mos jy was verkeerd. Jy het so gesê ook?” “Ek stry nie. Ek stry nie. Ek wonder net hoekom ek aangegaan het. Ek het al tot gewonder of ek dit vir my pa gedoen het. Jy weet?” Dorothea kyk op na hom. Sy lag effentjies. Knik. “Ja, ek weet,” sê sy.

24

“Van dié ding verstaan ek al hoe minder.” Dorothea sit plat op Roux se sitkamervloer met ’n koerant oop op haar skoot. Twee ander koerante lê deurmekaar gelees op die dhoerri voor die bank. “Wat verstaan jy nie?” Hy hou vir haar ’n skinkbord met sjokolademelk en ’n bordjie broskoek. Buite jaag die suidewind blare op die plaveisel van hoek tot hoek en terug. In sy driftigste vlae huil die wind om die huis en laat ritteltit hy die motorhuisdeur in sy kosyn. “Dankie, dit lyk lekker.” Dorothea vat ’n stafie koek, byt die bopunt af en teug uit die beker. Sy dra ’n wit trui met ’n teddiebeerpatroon in swart en rooi. Ingedagte eet sy die koek op en vat die keramiekbeker in albei hande. Haar oë beduie na die koerante: “Hoe hulle oor dié ding skryf – skaker, polisieman en ander dood in skaakpoging. Mynmiljoenêr beseer, dadelik na VSA vir behandeling. New Dimension Minerals se aandeelprys bestendig ná aanvanklike daling. Dis mos glad nie waaroor alles gegaan het nie.” “Soos almal kan koerante ook maar net sê wat hulle weet. En hulle weet ook maar net wat vir hulle gesê is. In dié geval kom seker alles van die polisie af. En hulle weet self eintlik maar niks nie.” Sy blaas die wasem van die sjokolademelk af en teug tuitmond. “Kon hulle nie maar self ’n bietjie gesnuffel het nie?” Roux skud sy kop. “Waar? Al mense wat weet van Dlwati se geldmakery uit Mabena is hulleself en ons. ’n Paar is dood, Mabena is weg en ons praat nie. Die enigste ander een wat weet, is die generaal wat die regte polisie via my prokureur op ons spoor gesit het. As die koerante besef het daar sit ’n geheim agter die ding en ons weet daarvan, sou ons geen oomblik se rus gehad het nie.” “Ek verstaan goed dat Mabena se mense tjoepstil bly, want vertroue in ’n maatskappy en sy bestuurders bepaal die waarde van sy aandele. By my bly die

vraag of die mense met die aandele nie behoort te weet van Mabena se siekte nie. En presies hoekom sê ons niks? Is dit nie ’n soort … bedrog nie?” “Ja en nee. Dit hang af van wie die ding bekyk. Dit is die verantwoordelikheid van die maatskappy se bestuur om die aandeelhouers te vertel van sake wat die maatskappy se resultate kan raak, nie ons s’n nie. Hulle hardloop seker soos dol goed rond en wonder wat hulle moet sê. Ek het twee redes om stil te bly. Alles wat ek van die begin af gedoen het, was om die afpersing stop te sit. Dit het gebeur. As ek nou aandag daarop vestig, gaan dit net tot nadeel van New Dimension en ook van ons twee wees. Mabena se siekte gaan openbaar gemaak word, wat eintlik presies is wat Dlwati sou wou gehad het as hy nog gelewe het. Buitendien gaan dit so ’n publisiteitsoorlog afgee dat niemand naderhand meer gaan weet wie is siek en wie gesond nie. Ek sal sekerlik ’n teiken vir die skakelmense wees. Hulle hoef my net by die nuwe elite verdag te maak. Daarna sal niemand weer vir my werk gee nie. Ook nie vir jou nie. Watter bestuurder sal nou vir iemand werk gee as dit hom sy eie werk kan kos?” “Dié stilhouery, dié skeeftrek van die waarheid, is dit ook die regering se werk?” “Hmm … regering of party? Van wat ek nou al gesien het, laat niks die partymense meer rondskarrel as die kwessie van watter kaders hulle kamerade aan die ou veiligheidsmagte verklap het nie. ’n Paar name het al bekend geword, maar ek vermoed die meeste is amptelik nog geheim. Ek verstaan daar word wild en wakker bespiegel. Maar min is nog bevestig. Die ding is so plofbaar dat dit die party uitmekaar kan skeur. Dit lyk my die leiers maak soos Louis Botha en Jan Smuts met die hensoppers en ers ná die Boereoorlog: Ter wille van nasionale versoening het hulle verbied dat die name bekendgemaak word. Die regering? Ek weet nie so mooi nie, maar ek dink hoe dié ding nou in die koerante uitgebeeld word, pas party én regering.” “En jy weet nog nie waar jy staan nie?” “Ek weet nie, maar ek kan raai. Nono Baloyi het vir my gesê ek moet die ding los, en ek moet my neus uit die nuwe elite se sake uithou. Die eerste dag al het sy gedreig om my in die pad te steek as ek nie oppas waar ek trap nie. Een ding weet ek, en dit is dat ek gou daarvan sal hoor as sy besluit om my te blaas. Ek het geen rede om nou met haar te skakel nie, maar die een of ander tyd sal sy weer met my praat. Hoe langer dit vat, hoe beter is my kans. Intussen sit ek maar en wag.”

“En as jy die hele Mabena-ondersoek net gelos het?” “Hoe sou ek snags kon slaap?” “Dalk soos jy binnekort gaan eet sonder werk.” Sy selfoon lui, die platte. Nono Baloyi s’n. Hy kyk op die skerm, druk die knoppie en rek sy oë vir Dorothea.

Die padname wat hy raaksien onderweg na die ontmoetingsplek vertel ’n eie storie: Danie Joubert, John Vorster, Nellmapius, Goede Hoop … name uit die ou Suid-Afrika. En dan skielik Albertina Sisulu. Die ontmoetingsplek self is vir hom ’n verrassing, ’n allemintige natuurreservaat in die Pretoriase munisipale gebied waarvan hy nog nie gehoor het nie. Dit het selfs ’n Afrikaanse naam, Rietvlei. By die ontvangskantoor betaal hy toegangsgeld, wag dat ’n ongeërgde veiligheidswag die hek oopmaak en ry die pad wat op ’n kaart in die kantoor aangedui is. Die pad kronkel deur ’n Hoëveldse landskap, oop grasveld met kolkol ’n lappie wattel of bloekom. By ’n driffie staan ’n paar wilgers. ’n Bontvisvanger met ’n vingerlingbabertjie in sy snawel kyk hom uit die hoogte aan. Hy gooi en vang, gooi en vang die babertjie in die lug. Uiteindelik het hy sy vangs omgedraai en hang die vissie se stert by die punt van sy snawel uit met die kop agtertoe. Hy sluk die babertjie in, kyk rond en vlieg laag oor die water weg. Dit moet ooglopend eers ’n paar plase gewees het, want heelwat van die ou geboue staan nog. Die pad loop soms weg van die groot dam in die middel van die terrein, verby die murasies van ou opstalle met hulle paar verwaarloosde perske- en appelkoosbome. Plek-plek staan daar nog ’n hoekdraadpaal in beton geplant, uit die dae toe grond ’n ander betekenis gehad het. Teen ’n rant draf ’n paar elande. Die bul steek vas en kyk soos ’n spierbouer terug oor sy swaar skouer en slank agterlyf. Een van die stilhouplekke is by ’n plaat riete en papkuil waarin rooivinke driftig pendel. Omtrent ’n kilometer verder wei ’n trop buffels pensdiep in vleigras. Agt minute vroeg hou hy by die piekniekplek stil. Op die parkeerterrein staan drie voertuie. ’n Lang vrou van omtrent veertig help ’n bejaarde een by ’n rooi

sportnuts inklim. Sal iemand, skiet die gedagte deur hom, hóm eendag een keer per seisoen by die aftreeoord kom haal sodat hy ook ’n bietjie son kan kry? En wie sal dit nou doen? Vererg oor sy eie selfbejammering klim hy uit en klap die deur so hard toe dat die lang vrou hom skeef aankyk. Hy haal sy Nono agter die sitplek uit, verseker dat hy albei selfone in sy sak het en stap met ’n grondpad langs. Links staan ’n laning jong vaderlandswilge en regs volwasse swartwattels. Die nuwe bestuur plant beslis inheems, maar die oue se uitlands-bose nalatenskap staan nog net so duidelik daar asof dit ’n politieke landskap is dié. Die pad slinger af na ’n uitkykafdak van hout op ’n stellasie van teerpale laag bokant die water. Hy trap versigtig, want die houtbrug tussen die pad en die afdak lyk lendelam. Die afdak is leeg, maar sy aankoms word raakgesien. ’n Ses of wat babers, goed so lank soos sy arm, maal onder die oppervlak van die grys water rond. Op die toonbank van die afdak kry hy ’n houertjie met beskuitjiekrummels langs ’n leë koeldrankblik. Hy gooi die blik in die vullishouer en die krummels op die water. Die breë, plat bekke en melkerige baard doem uit die water op en met ’n laaste sjloep! van ’n smal stert verdwyn die oorblywende krummels. Die vis swem nog ’n keer rond ingeval daar ’n toegif kom en verdwyn in die grys diepte. Roux gaan sit op die paalbankie. ’n Bleshoender roei rond soos ’n geblinddoekte pasiënt. Asof hy nie meer kans sien vir die golfies op die water nie, duik hy weg. Skoensole knars op grond. Op die hout van die bruggie klink hulle hol. Roux staan op. Nono Baloyi kom by die opening in, gevolg deur ’n ouerige man. Sy steek vas en praat met die man. Hy knik en loop tot by die verste punt van die afdak. Met sy hande voor hom op die voorste reling staan hy oor die water en uitkyk. Sy kom staan voor hom. Haar hare is in ’n ander patroon gevleg, maar sy het die gebruiklike swart langbroek, ’n warm driekwartbaadjie met ’n breë kraag en hoëhakskoene aan. Die skoene is vreemd onvanpas op die ruwe houtvloer. Hy put onverwags selfvertroue uit haar versigtige treë vir die gleuwe tussen die planke. “Jy het jou toe nie gesteur aan my waarskuwing om weg te bly van Mabena af nie?”

“Nee, jy is reg. Jammer.” Hy haal sy skouers op. “Maar …” “Maar wat?” As sy maar weet hoe amper spyt heeltemal te laat was. “Dit was iets heeltemal anders as wat ek aan die begin gedink het.” “Jy was nie veronderstel om eers hieroor te dink nie.” “Soos ek destyds vir jou gesê het, dit het na blote bedrog gelyk. Iemand wat sy bankrekening plunder. Vir my het dit gegaan oor die beginsel van reg en verkeerd. Ek wou die man net waarsku.” “Waarsku! Hoekom?” “Dit sou normaalweg niemand se belange in die gedrang gebring het nie. Maar uiteindelik het ek die waarheid agtergekom.” Hy kyk oor haar skouer na grys water en dan weer in haar oë. “Dit het gegaan oor die vernietiging van ’n mens se lewe, ’n mens wat al die geld het, maar magteloos was teen ’n bosluis. Niemand anders kon hom help nie, net hyself. En dit sou hom doodmaak. Dit het na my mening niks met jou en die staat te doen gehad nie. My bedoeling was daarom nie om jou te ondergrawe of raad in die wind te slaan nie. Ek wou ook nie by die politiek inmeng nie.” “Kon jy mý nie ten minste gewaarsku het dat jy voortgaan nie?” “En jou by die hele saak betrek het? Ek moes kies tussen die verbreking van jou waarskuwing en ons hele werkprotokol. Vir my was die belangrikste om jou nie te betrek nie. Ek is seergemaak.” Hy kyk weer weg, oor die water, dan terug na haar. “Gewond, geslaan en gemartel …” “Gemartel?” Hy knik. “Juis oor die vraag vir wie ek werk. Elke keer het ek net gesê ek werk vir myself. As ek jou naam uitgelap het, sou dit jou en jou departement betrek het.” “Jy sê dit was meer as blote bedrog. Ek het net insae in die polisiedossier gehad. Blykbaar was ’n korrupte polisieman betrokke.”

“Glo my, dis nie eens die skilletjie op die waarheid nie. Allerhande korruptes was betrokke, onder andere ’n polisiekaptein wat betaal is deur die man wat Mabena afgepers het.” Hy vertel vir haar in hooftrekke wat gebeur het. Sy luister met haar oë rusteloos en soekend op syne, ’n frons op haar voorkop. Net een keer onderbreek sy hom en dit is toe hy Joe Dlwati se naam die eerste keer noem. Sy lyk ’n oomblik lank byna verskrik, beduie dan met die hand hy moet voortgaan. Teen die einde van sy verhaal is sy weer die ene selfbeheersing. “Voel jy nou tevrede oor die hele Mabenagedoente?” vra sy ná sy vertelling. Hy kyk oor die dam uit. Reiers vlieg in formasie, opvallend teen die grys water, maar binne sekondes feitlik onsigbaar teen die wintergrasveld oorkant. “Tevrede? Reg en verkeerd is ’n beginsel, nie ’n geval van tevredenheid nie. Wat ek gedoen het, sal ek waarskynlik weer doen, al is dit tot my eie nadeel. Maar pleks van lekker voel ek … ontnugter. Reg? Ek weet nie. Of die ding reg uitgewerk het? Meer reg as verkeerd dalk. Maar ek dink die waarheid sal saam met die afperser begrawe word. Ekself is een van die groot verloorders in die proses.” “Hoekom?” “Ek het die ding net oorleef omdat ek ’n paar onskuldige mense bygesleep het. Hulle het ’n knou weg. Soos ek sê, die ervaring het my meer ontnugter as enigiets anders. Dis seker menslik om vooraf soms te twyfel oor wat reg en verkeerd is, altans vir my. Maar die eerste keer is ek nou ook agterna onseker daaroor.” Hy kyk af na sy skoenpunte, bewus van haar speurende oë. “En boonop het jy my nie hiernatoe geroep om oor my gemoed te praat nie.” Hy kyk haar weer reguit in die oë. “Jy het my in die begin gewaarsku dat jy my net so vinnig sal afdank as wat jy my aangestel het. Ek aanvaar dis wat jy kom doen. My kontakte werk nog aan die inligting oor die jongste opdragte, maar ek sal hulle hierna stop. Ek het my toerusting vir jou saamgebring.” Hy haal die plat selfoon uit sy sak en sit dit bo-op die rekenaar neer. Haar oë wyk nie. Teen die doflig wat van buite die afdak inval, glinster die paadjies in haar hare, maar haar oë is so glansloos soos bruin fluweel. “Ek het besluit om jou te laat loop toe ek hoor jy het voortgegaan met die Mabenading,

ja. Maar later het ek weer begin dink. Ek vra my toe af waar eindig die seggenskap wat ons werkooreenkoms my oor jou gee. Die feit dat ek en my departement hoegenaamd nie by Mabena betrek is nie, was ’n oorweging en so ook die feit dat jy my eerste van die ding vertel het. Ek het gevolglik besluit om jou die voordeel van die twyfel te gee. Maar daar is iets belangrikers. Ek het self ’n aandeel daaraan gehad dat jy nie na my geluister het nie. Dis uiteindelik hoekom ek jou hiernatoe laat kom het. Ek wil jou aan iemand voorstel.” Roux volg haar oë na die man wat eenkant met sy hande op die reling voor hom oor die water uitkyk. “Utata!” Die man draai sy kop stadig na hulle toe. Nono wink hom nader. Die plankvloer kraak onder sy gewig. Onder hulle roer die babers hoorbaar. Die man vat aan die sestig en daar is grys aan sy slape en bokbaardjie. Hy is krommerig en nie veel langer as Nono nie. Sy bruin baadjie lyk te groot. Daaronder het hy ’n dik oopknooptrui en roomkleurige wintershemp met lang moue aan. Onder die hals van die hemp wys die kraag van ’n T-hemp. “Laat ek julle voorstel. Roux Venske, ontmoet my pa, Zolile Baloyi.” Die groet is op die Afrikamanier, skud, greep, skud. “Aangename kennis,” sê albei formeel. Die ouer man se kyk is reguit, byna uitdagend. Hulle tree uitmekaar, en daar is onmiddellik ’n stilte. Nono beduie met die hand. “Kom, kom sit. Ons moet praat.” Die mans gaan sit so dat hulle nie reguit na mekaar kyk nie maar na haar. Sy praat met Roux: “Jy het gesê jy is nou nie meer seker oor wat reg en verkeerd is nie. Nou gaan jy hoor dit gebeur nie net met jou nie.” Ná ’n oomblik kyk sy na haar pa. “Vertel hom.” Die ouer man praat in Xhosa teë. Sy skud haar kop. “Vertel hom.”

’n Ruk sit Baloyi stil. Hy begin praat sonder aanhef, asof hy ’n verklaring voorlees. “My dogter oefen groot druk op my uit om te praat oor dinge waaroor ek nie wil praat nie. Dis dinge wat tot die verlede behoort. As ek nog daaroor wou praat, sou dit nie wees met iemand wat daai tyd aan die regime se kant was nie.” Roux hou sy een hand in die lug, asof hy die ouer man fisiek wil keer. “Meneer Baloyi, die regime sorg altyd net vir homself, of hy wit is of swart of pienk. Hy gebruik mense om aan die bewind te kom, en dan vergeet hy hulle. As hulle daaroor kla, begin hy ’n vete teen hulle. Ek het destyds vir die staat gewerk, ja, maar selfs toe kon ’n mens nie alles glo wat jy hoor nie. Nou werk ek op ’n manier weer vir die staat, en weer moet ek maar baie met ’n knippie sout vat. Die verskil is dat die regime my nie meer probeer oortuig hoe edel hy is nie, want ek is een van die vergetenes. Wat moet ek dan nou sê? Ek kan maar net luister en probeer verstaan.” Nono Baloyi leun vorentoe. “My pa was een van die leiers in Quatro.” Roux pluk sy kop om na die man. “Ja, ek was. En ek is trots daarop. Daar het ons die skape van die bokke geskei. Ons het saam geveg in ’n beweging. Daar was net reg of verkeerd, nie my regte of jou regte nie. Hierdie Vincent Mabena was een van die slimmetjies wat alles afgebreek het waaraan mense soos ek ons lewe lank gewerk het.” Daar is ’n diep frons tussen Roux se oë. “Was jy in beheer toe hy … toe hy in die vaatjie gedruk is? En as ek mag raai, was jou vegnaam … Hotstix Qwabe?” “Dan weet jy wat gebeur het?” “Ja en nee.” Roux laat sy asem met ’n sagte gesis uit. “Mabena het niks gesê nie, maar ek het by twee ander mense gehoor. Die laaste een was Joe Dlwati. Jy ken hom dan seker. Hy het my vertel Hotstix Qwabe was in bevel met Mabena se straf, maar ek het tot nou toe nie Hotstix se regte naam geweet nie. Ek aanvaar Mabena het nie vergeet Hotstix was in beheer nie?” “Nee, hy het nie. Hy was al ryk toe ek hom die eerste keer ná sy terugkeer SuidAfrika toe weer gesien het. Dit was by my huis in Vosloorus, hier aan die OosRand. Een aand uit die bloute hou hy daar stil. Groot swart kar met donker ruite en ’n bestuurder met ’n uniform aan. Dit was so ses jaar gelede. Hy sê hy wil

met my praat. Maar ek laat hom weet hy kan na my voorhekkie toe kom as hy dit wil doen. Sy bestuurder het vir hom die deur oopgemaak en hy het tot by die hekkie geloop. Ek staan hom toe so en kyk. Die hele tyd het hy rondgekyk en geglimlag. Groet nie. Praat net so saggies. O, het hy gesê, dis nou waar Hotstix Qwabe bly. Nou weet hy, sê hy. Hy sê my toe ook hy het ’n lys gemaak van mense wat hom te na gekom het. En is dit nou nie vreemd dat Hotstix se naam ook op die lys is nie? Netso sê hy vir my. En hy sê hy gaan daardie name op die lys een-een vat en bekyk totdat hy elke swak plekkie raakgesien het, elke swak plekkie, dan gaan hy daardie mense stadig maar seker afbreek totdat niks oor is nie. Niks …” “Wa-wa-wag. Praat jy nou van Mabena? Bedoel jy nie Joe Dlwati nie?” Zolile Baloyi kyk Roux effens gesteur aan. “Dlwati? Nee, man, ek praat van Vincent Mabena. In sy groot swart kar het hy daar by my huis aangekom. Stadig, het hy gesê, hy gaan my stadig afbreek, vir my en almal op sy lys. Stadig sodat ons almal baie tyd het om te dink aan wat hulle Mabena aangedoen het.” Roux kyk na Nono vir bevestiging, maar haar kop is weggedraai, sy tuur oor die water uit. Verstommend! Dieselfde storie, net met ander karakters. Hy sien die ou man se oë afwagtend op hom. “Het hy iets probeer doen?” vra Roux. “Ek bedoel nou Mabena?” “Op ’n dag so ’n jaar later kry ek ’n spul regsdokumente waarvan ek nie kop of stert verstaan het nie. Daarvolgens het ek maande lank nie my huis betaal nie. Ek het my nie daaraan gesteur nie, want ek weet mos ek het betaal. Die ding was feitlik afbetaal. Maar toe ek my oë uitvee, is die huis teruggevat. Ek het blykbaar elke maand betaal aan ’n maatskappy of ’n trust of ’n ding wat bankrot was.” “En toe?” “Maande later kry ek ’n brief van die staat af dat my pensioen as oudvegter gekanselleer is, want ek is volgens amptelike inligting al twintig maande vroeër aan my hart dood. Die staat wou al die pensioen wat sedertdien uitbetaal is, binne dertig dae met rente terughê. Ek het destyds ’n hartaanval gehad en ek is medies ongeskik vir weermagdiens, maar ek het die ding oorleef. Dit het maande gevat om die pensioen herstel te kry. As Nono nie oorgeneem het nie, het dit nooit gebeur nie.” “En Joe Dlwati? Het jy met hom hieroor gepraat? Of laat ek dit so stel: Het jy

geweet dat hy Mabena afgepers het?” “Afgepers?” “Miljoene. Dis hoe ek by Mabena betrokke geraak het.” “Nono het my vertel Mabena word besteel en so … Jou storie, of wat sy daarvan geweet het. Maar jy bedoel dit was Dlwati?” Roux knik. Sê niks nie. “A, ek sien …” Dan frons die ou man. “Jy bedoel, het ek saam met hom teen Mabena gewerk? O, is dít wat jy bedoel?” Hy sit Roux ’n paar tellings woordeloos en aangluur. “Nee, ek het nie,” sê hy dan. “Dit kan ek jou reguit sê. Ek het net by ’n ou kameraad gehoor dit gaan goed met hom, maar ek kon nie agterkom hoe maak hy geld nie. Ek het wel voelers uitgesteek, maar hy het laat weet elkeen moet vir homself sorg.” Nono praat skielik van die kant af. “Die volgende teiken was ek,” sê sy. Roux kyk skerp na haar. Hy dink steeds sy praat van Dlwati se onderduimshede, maar dan weet hy sy kan net een mens bedoel. “Hoe so?” “Die direkteur-generaal van my departement is skielik as Suid-Afrikaanse ambassadeur in Suid-Amerika aangestel. Dit was ’n verrassing, maar nie ongehoord nie. Haar opvolger was die groot verrassing. Hy het van New Dimension Minerals gekom.” “Jy’s nie ernstig nie! In opdrag van Mabena?” “Ek twyfel nie daaroor nie. Sommer op sy eerste dag roep hy my in en sê hy maak nie ’n moordkuil van sy hart nie. Hy het groot besware teen my, my werk en die mense wat ek aanstel. Daarom stel hy ’n lêer saam om van my ontslae te raak. Ek moet maar solank ander werk soek, want wanneer sy lêer vol is, sal ek nooit weer in die staatsdiens werk kry nie.” Die ouer man sê met ’n sug: “Ek bly by haar. Sy is my enigste sorg.” “Wanneer was dit?”

Nono hou haar handpalms gelate boontoe. “So ’n bietjie meer as twee jaar gelede. Ek het hom geen skietgoed gegee nie, maar ek weet nie hoe vol die lêer nou al is nie. Sedert die eerste dag het hy nog nie weer met my oor enigiets anders as onmiddellike werk gepraat nie.” Roux sluk. “Nou verstaan ek …” Hy knik stadig en met geklemde lippe. “Nou verstaan ek baie dinge wat ek tevore nie begryp het nie. Soos hoekom jy so behep met vertroulikheid is. Ek is jammer. As ek dit alles geweet het, sou ek Mabena nie probeer beskerm het nie.” “Dis wat ek eintlik vir jou kom sê het. Ek moes jou vertel het van Mabena. Vroeër al. Maar wat sou dit verander het? Dit sou nie die druk op my pa of die ander mense op die lys verlig het nie. Dit sou nie reggemaak het wat hierdie Dlwati verkeerd gedoen het nie. Is dit reg of verkeerd om stil te bly wanneer iemand wat skade ly, self ander skade berokken? Ek weet nie.” Roux se blik gaan van dogter na pa en weer terug. “Ek kan altyd uitkom met wat die nag daar in die huis gebeur het. Ek kan polisie toe gaan, na die koerante. Sê dat Mabena die een is wat Dlwati doodgeslaan het.” Die ander twee bly lank stil. “Nee,” sê Nono, “jy weet dit sal nie werk nie. Jy sou oorspronklik die waarheid vertel het as dit die beste manier was. Om nou jou storie te verander, gaan net moeilikheid maak. Mense gaan sê jy is ’n dubbelprater. Daar is net een manier, ons gaan aan met ons lewe. Wanneer my baas se lêer vol is, moet hy maar doen wat hy wil doen.” Sy steek ’n hand uit na haar pa om sy aandag te trek, maar sy praat met Roux: “En nou moet ons loop, want dit raak laat. Moenie jou rekenaar en selfoon hier los nie, want daar wag vir jou baie werk. Totdat die lêer vol is.” Sy draai dan na haar pa. “Utata, ek moet nog met Roux praat. Loop solank vooruit kar toe en wag vir my daar.” Roux en Baloyi skud hand, en die ouer man loop deur die opening en oor die krakende houtbrug. ’n Ruk sit Roux en Nono stil in die skemer hut. “Nono,” sê Roux uiteindelik, “jy’s reg, wat die aand in daardie huis gebeur het, moet ’n geheim bly. Dis seker moontlik dat jou baas se lêer net ’n leë dreigement is, net ’n manier om jou te intimideer. Maar ek dink nie jy kan dit waag om te sit

en wag om te sien of daar waarheid in steek nie. Net so kan jy ook nie net water trap totdat jou DG se lêer vol is nie. Hoe versigtig jy ook al probeer wees, hy sal wel ’n slaanding vir jou kry. Jy moet jouself bewapen voor daardie dag. Ek dink terloops nie dis ’n uitgemaakte saak dat Mabena in dieselfde toestand sal terugkom ná sy behandeling in die VSA nie. Dis nou te sê ás hy terugkom. Maar sou hy dan sy vendetta teen jou en jou pa hervat, het jy ’n wapen nodig. Daai wapen is inligting waarmee jy hom kan afpers. Ek gaan nou vir jou die inligting gee.” “Om Mabena mee af te pers? Letterlik, soos misdadigers maak? Maak ’n mens dan iets verkeerds reg met nog ’n verkeerde ding?” “In dié geval, ja. Solank jy dit gebruik as ’n laaste uitweg om julle twee te beskerm. Nee as jy dit soos Dlwati vir geldgewin doen. Jy moet neerskryf wat ek nou vir jou vertel en dit by jou prokureur of iemand betroubaar los. Wanneer jy Mabena hiermee afpers, gaan sy eerste gedagte wees om jou van die gras af te maak.” “Ek luister.” “Dit gaan oor ’n psigotiese episode, ’n ernstige breinaandoening met ’n egte biologiese basis, soos kanker …”

Ná agt kom hy eers terug by die huis. Dis stikdonker. Hy voelvoel na die skakelaar. Sou Dorothea aan die slaap geraak het? Halfpad slaapkamer toe steek hy vas by die nota op die koffietafel. Dis in haar oorgroot handskrif op ’n vel A4-papier. Hoe bekend is haar skrif nie, dink hy. Hy lees sy naam, die eerste paar woorde, trek dan sy asem diep in en kyk op. Die gordyne is nog nie toegetrek nie en hy sien die stadsligte ver en wyd lê, die helderder ligstrepe van strate, die paaie waarlangs hy tot hier gekom het. Hy kyk af na die papier in sy hande. Sy vingers bewe effens, merk hy voordat hy begin lees. Roux E-pos ’seblief vir my die uitslag oor jou werk, want my senuwees kon nie meer die sit en wag hou nie. Daarom is ek maar huis toe. Ek was vreeslik bly toe jy aangestel is, want dit het vir jou baie beteken om ’n

goeie inkomste te kry. Jy was sommer ’n nuwe mens. Jy verdien natuurlik nie om die werk te verloor nie al het ek daaroor gespot. Maar as dit gebeur, help ek jou graag. Ek kan dit nou doen, want dit lyk my ek gaan nog ’n groot kontrak kry. Dalk moet ek jou deeltyds as my huishouer aanstel. Jy hou beter huis as ek. Maar ernstig, as jy wel die werk behou, moet ons mekaar dalk ’n ruk nie sien nie. Partymaal, soos jy altyd sê, moet ’n mens die verkeerde ding doen om die regte doel te bereik. Groete XXX

Oor die boek

As hy die finansiële state het, kan hy begin. Dan kom die werklike kragmeting: sy stadige, planmatige, geduldige kyk met forensiese X-straalvisie na wat skelm rekenmeesters en regsadviseurs hul base help verdoesel. Hy kyk nie net na wat daar is nie, maar ook na wat nie daar is nie. Hy voel die afwagting in sy maag. Dis soos wanneer ’n jagter die slot oopmaak en die patrone in die magasyn druk. Vir hom is só ’n finansiële dokument die reuk van forensiese geweerolie. Daar is geen waarborg dat hy sal tref of selfs ’n skoot sal inkry nie, maar dis die begin van die jag. Roux Venske, hy is dié jagter. Jare in die staatsdiens, eers die polisie en toe forensies, maar nou vryskut. Die oproep wat hy van Nono Baloyi gekry het, maak hom nie juis opgewonde nie. Hy het nie ooghare vir die nuwe politieke elite nie, hulle is vir hom net so erg soos die voriges. Maar toe kry hy, terwyl hy met haar goed besig is, dié state. Dié van Vincent Mabena, een van die rykste mense in die land. En die jag begin. Krake is ’n goed geoliede geweer van ’n spanningsroman. Vlot, blitssnel, doodsekuur, maar met ’n polsslag wat saamval met die hartklop van hierdie komplekse land en al sy mense.

Oor die skrywer

Peet van Staden het so te sê bygestaan toe die ou Suid-Afrika sy asem uitgeblaas en die nuwe sy asem onder ’n gedawer ingetrek het. Dit het hom presies die agtergrond verskaf vir die skryf van ’n verhaal soos Krake. Hy was veertig jaar joernalis, die laaste sewe-en-twintig jaar daarvan ’n senior lid van die SAUK se TV-nuusredaksie. Aanvanklik was hy nuusskrywer, van 1985 af meer as dertien jaar lank bulletinredakteur, en in sy laaste twaalf jaar voor aftrede as uitvoerende regisseur oorhoofs in beheer van Afrikaanse TV-nuus. As skoolseun en student was hy al joernalis. Daarna was hy aanvanklik koerantman, en het as sportskrywer by Die Vaderland en Rapport gewerk.

Tafelberg, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 879, Kaapstad 8000, Suid-Afrika www.tafelberg.com

Kopiereg © 2014 Peet van Staden

Alle regte voorbehou

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

Omslagontwerp deur Laura Foley Tipografiese versorging deur Cheymaxim E-boekontwerp deur Cheymaxim

Ook beskikbaar in druk: Eerste uitgawe 2014

ISBN: 978-0-624-07083-2

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe 2014 ISBN: 978-0-624-07084-9 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe 2014 ISBN: 978-0-624-07085-6 (mobi)