Modalni Glagoli U Srpskom Jeziku 1l4yg

4. maj 2010

Shvatanje i opis modalnosti u srpskom jeziku U svim normativnim gramatikama srpskog

jezika spominju se modalni glagoli podjednako često kao i modalnost. Baš kao i modalnost, u našoj starijoj literaturi su modalni glagoli tretirani prilično neodređeno i sporadično. Definicija : modalni glagoli su oni kojima govornik izražava svoj stav prema nekoj radnji, stanju ili zbivanju. Modalni glagoli u srpskom nisu tako distinktivni u odnosu na ostale članove glagolskog sistema kao što je to slučaj u engleskom, u kome je moguće govoriti o

Koji je i kakav domen značenja modalnih glagola u

srpskom, i koja su to obeležja kojima zaslužuju naziv modalni? Dva su osnovna problema u vezi s tretmanom modalnih glagola u S jeziku : Jedan je to što se jedna grupa glagola u nekim gramatikama naziva modalnim, a u drugim medijalnim glagolima. Drugo, čak i kada se ta grupa glagola dosledno naziva modalnim, kada se pobrojavaju njeni članovi, taj broj nije uvek isti!!! Pokušajmo da odredimo, u skladu sa model,om modalnosti o kme je bilo reči ranije, neophodne uslove koje glagol mora ispunjavati kako bi se u ovom radu nazivao modalnim:  modalni glagol nema samostalno leksičko značenje;  semantički potencijal modalnih glagola obuhvata

pojmove nužnosti i mogućnosti, odnosno obaveze i dozvole u punoj skali njihovih vrednosti, kao i značenje dinamičke sposobnosti;  modalni glagoli se u strukturi iskaza ponašaju kao ili kao ekstrinsični modifikatori propozicije (tj. operatori) ili kao

Centralni, prototipični eksponenti osnovnog,

epistemičkog značenja u srpskom jeziku su modalni glagoli MORATI i MOĆI, a glagoli TREBATI, SMETI, HTETI i UMETI se mogu nazvati epistemičkim perifernim modalima. Ovi glagoli, kao i njihoviv engleski korespondenti, imaju i ostala, deontička i dinamička značenja Glagol MORATI Primeri koji slede predstavljaju ilustraciju jakog epistemičkog suda, tj. govornik iznosi najviši mogući stepen pozitivnog opredeljenja prema istinitosti propozicije koji se može izraziti modalnim glagolima:

Mora da sam prenaglio. Ej, pa ti mora da si naša. (3) Mora da se tako osećao i Kostner dok je

pokušavao da preotme kontrolu ... Pa to mora da je nešto sasvim novo i drugačije… Mora biti da je u tome razlika. Za ovu upotrebu glagola MORATI u sintaksičkom smislu je karakteristična bezličnost (lice se prepoznaje u glagolskom obliku predikata da-klauze), kao i prepozicija u odnosu na subjekat (ekstrinsičnost). Postpozicija kao i upotreba finitnih oblika glagola MORATI predstavljala bi obeležje

Zanimljivo je da se u nekim primerima iza glagola

MORA javlja infinitivna dopuna BITI posle koje sledi da-klauza. Ova dopuna se zapravo podrazumeva i u drugim primerima, u kojima je izvršena neka redukcija modalne komponente. Izgleda da je u pitanju samo mala stilska razlika; oblici MORA+da i MORA BITI+da potpuno slobodno alterniraju što se tiče stepena modalnosti koji izražavaju. Deontička upotreba glagola MORATI, kao u  Moraš da dođeš

zahteva lični glagolski oblik modalnog glagola . U primeru  Naši moraju pobediti jer su izrazito bolji. nailazimo na upotrebu glagola MORATI koja

predstavlja deontičku nužnost: Okolnosti (među kojima je izrazita prednost u kvalitetu našeg tima) zahtevaju da naš tim pobedi.

Ovo je još jedan dokaz da značenja

predstavljaju kontinuum - prelazak deontičkog u epistemičko značenje deontičkog i epistemičkog značenja u ovom primeru jeste i to što moraju ima i značenje obaveze za tim da pobede koje im govornik nameće. Ta obaveza je, naravno, virtuelna, jer nema prihvatanja autoriteta od druge strane (tj. tima). Povećanje epistemičke distance ( slabljenje epistemičkog suda) pokazuje sledeći primer, u kome se to postiže dodavanjem još jednog modalnog sredstva, a to je potencijal: Naši bi morali pobediti jer su izrazito bolji. Iako okolnosti (među kojima je kvalitet našeg

Glagol MOĆI Glagol MOĆI, kao i glagol MORATI smatra se

centralnim epistemičkim modalnim glagolom u srpskom jeziku, jer u svom semantičkom domenu sadrži logičke pojmove mogućnosti (ali i dozvole), kao drugi član logičke dihotomije nužnost/mogućnost (ali i obaveza/dozvola). Osim toga, ovaj glagol pokriva i pojam dinamičke mogućnosti, dakle sposobnosti ili umeća da se nešto čini. Drugim rečima, kao i njegovi ekvivalenti MAY i CAN u engleskom jeziku, glagol MOĆI se ponaša kao operator i epistemičke i korenske (tj. deontičke i dinamičke) modalnosti. Ova dva modala se uopšte mogu smatrati centralnim modalima, u oba značenja – kako u

Ima slučajeva (i veoma su česti) kada je u

srpskom teško razlikovati epistemičku od korenske, pogotovu dinamičke modalnosti, kao što je to slučaj i sa engleskim jezikom U velikom broju slučajeva glagol MOĆI izražava modalnost za koju se ne može na prvi pogled odrediti da li je epistemička ili korenska (prevashodno dinamička, a česta je tzv, “sporadična” upotreba”). Takvih je graničnih slučajeva dosta, kao u sledećem primeru,  ...i najneviniji komentar MOGU da shvate kao

tešku kritiku, što ih MOŽE još dublje gurnuti u bolest. Ponekad i najneviniji komentar shvataju kao .... i

Kao i u slučaju glagola MORATI, povećanje

epistemičke distance, odnosno slabljenje epistemičkog suda se obavlja upotrebom potencijala glagola MOĆI. Bjanka je...izjavila da je muči pomisao šta bi

moglo da se dogodi toj trojici studenata. Ako je to istina, moglo bi da dođe do postepenog propadanja saveza, sa mogućim strašnim posledicama.

Vidimo da se u nedvosmislenoj epistemičkoj

upotrebi glagol MOĆI takođe javlja u bezličnom obliku i da je praćen da-klauzom ili infinitivom. Ako je to istina, moglo bi doći do postepenog

propadanja saveza ...

Glagol TREBATI Glagol TREBATI prevashodno spada u

modalne glagole koji izražavaju slabiju deontičku modalnost. Njegovo se značenje u tradicionalnijim gramatikama označava prvenstveno kao značenje potrebe, a u skladu sa novijim semantičkim analizama modalnosti, moglo bi se reći da ima značenje moralne obaveze. Međutim, on izražava i slabiju epistemičku modalnost – slabiju od epistemičke modalnosti koju izražava glagol MORATI: To treba da je moj muž. Treba da stignu svakog časa. Treba da su već stigli. Trebalo bi da stignu svakog časa.

 Kao i prilikom epistemičkih upotreba (i interpretacija) glagola

MORATI i MOĆI, i kod glagola TREBATI nailazimo na vezanost bezlične upotrebe i epistemičke modalizacije.  Svakako, kad je u pitanju glagol TREBATI, ta slika je zamagljena jezičkom normom koja insistira na bezličnoj upotrebi u svim značenjima i upotrebama glagola TREBATI, osim kada je tranzitivan i znači “imati potrebu za nečim”, kao u rečenici  Trebam tvoju pomoć!

 što baš nije često u srpskoj jezičkoj praksi, ili u rečenicama kao što

su

 Juče si mi trebala ti, a danas mi treba tvoj direktor. (razg.)

 Izvorni govornici srpskog jezika bez razlike se odlučuju za drugu

konstrukciju.   Insistiranje normativnih gramatika na bezličnoj upotrebi ovog glagola pravi, rekla bih, više zbrke nego koristi. Rečenice kao  Ministri bi trebali da stave paraf (STB, 3.12.95)  Oni su trebali da izvade dozvole svoje vlade (STB 13.6.95)  Skupština nema akta o kome bi trebala da se izjasni (TVCG,

27.8.95)

 kao što se vidi, čuju se, a i čitaju u javnim glasilima, koja bi po

pravilu trebalo da podržavaju jezičku normu. Međutim, ovakva jezička praksa gotovo počinje da dominira, naročito kada je u pitanju izražavanje deontičke modalnosti, kao u gornjim primerima.

Glagol SMETI Ovaj glagol ima dominantna deontička

značenja (traženja i davanja) dozvole Mama, smem li da otvorim čokoladu? Smeš da je otvoriš, ali tek posle ručka. (razg.)

U potvrdnom obliku ovaj glagol nema

epistemičkih tumačenja. Iako se dozvola *To sme (biti) da je istina.

U odričnom obliku, međutim, možda se može

govoriti o epistemičkoj modalnosti: To ne sme biti istina.

Glagoli HTETI i UMETI Periferni modalni glagoli HTETI i UMETI

prevashodno izražavaju volju (HTETI) i sposobnost (UMETI), tako da spadaju u korensku modalnost. S obzirom na to da je u svim mandama prisutna volja autoriteta koji izdaje mandu (zahtev ili naređenje) u vidu Isay-so / Ja–kažem-da komponente (koja najeksplicitnije izražava volju govornika), glagol HTETI bi s te strane spadao u deontičku modalnost, glagol UMETI u dinamičku. Međutim, u primerima

Ta infekcija HOĆE jako da se pogorša u

vlažnim uslovima.(razg.) Ta infekcija UME jako da se pogorša u vlažnim

uslovima.

vidimo da se glagoli HTETI i UMETI ponašaju

isto kao i glagol MOĆI u “sporadičnoj”, egzistencijalnoj upotrebi, koja se kako smo videli, može i epistemički interpretirati: Može/ hoće/ ume Blek Buš da bude prejak ako si

navik’o na koktelčić tu i tamo.