Bitter Heuning 471q42

Titelblad

HERMIONE SUTTNER

Bitter heuning

Vertaal deur Linda Rode

KWELA BOEKE

Opdrag

Vir my ma, wie se liefde vir Namakwaland, en boweal vir Velddrif, my geïnspireer het om die boek te skryf.

Motto

“When the past is recaptured by the imagination, breath is put back into life.” – MARGUERITE DURAS

Voorwoord

Voorwoord

Ek het tussen Namakwaland en Velddrif aan die Bergrivier grootgeword. Vakansies langs die Bergrivier het my so betower dat ek en my man later daar ’n stukkie grond gekoop het. Op ons eerste dag in ons nuwe huis was ons sonder elektrisiteit. Toe ek begin rondvra na ’n winkel, het iemand aanbeveel dat ek by Abram Zeligs* se huis gaan aanklop. “Hy mag dalk slaap, so hamer maar aan die deur. Hy kan vir julle kerse, suiker, tee, koffie en sulke nodighede gee.” Ek maak toe so en ’n kort, bejaarde man maak die bodeur oop. Toe ek hom vra vir ons benodigdhede, sê hy: “Oh, you speak English? Who is your favourite poet? And what do you think of space and time?” Hy was so opgewonde om Engels te praat met iemand en nooi my dadelik in. Wat ’n plesier! Die huis was gevul met boeke. ’n Klein private kamertjie vol boeke, en langsaan ’n yslike, ietwat verwaarloosde vertrek met duisende boeke. Orals net boeke, wonderbaarlike boeke met kommentaar op die agterblaaie geskryf. Die spesiale boeke in die private kamertjie was oorgetrek met silwer en goue sigaretpapier. Iemand klop aan die deur en Abram gaan kyk. “Kom binne, Klaas*,” hoor ek hom sê. “Jy moet vir Hermien (so het hy my naam uitgespreek) ontmoet. Sy ken boeke.” “Langenhoven – ek sal vir jou sy gedigte opsê,” sê Klaas met die inkom. Abram vertel dat Klaas die heuningkoning van die Sandveld is. En net daar nooi Klaas my uit na De Heuwel. Hy sê sy suster, Mara*, sal so bly wees om ’n stadsvrou te ontmoet om mee te gesels. Gou-gou teken hy vir my op die agterkant van ’n sigaretdosie hoe om op die plaas te kom. Die dag toe ek daar aankom, staan Mara reeds en wag by die hek. Ek onthou sy

het ’n lang skirt aangehad en ’n groen toeknooptrui. Agter haar het die graanlande uitgestrek. Sy het geglimlag – haar oë was so blou en haar glimlag so warm, ons het sommer dadelik van mekaar gehou. Ek is saam met haar voorkamer toe, en daar op die lang geelhouttafel het sy ’n boks foto’s tussen die gesels deur begin uitpak. Klaas was ontstig en het by haar gepleit om daarmee te wag tot ’n ander dag. Hy wou my laat proe aan die twaalf flesse heuning wat hy oor die afgelope jare versamel het, want elkeen het ’n ander geur gehad. Maar Mara wou nie bes gee nie. Toe gaan Klaas maar uit tuin toe en sê hy sal terugkom as ons tee drink. Heel eerste wys Mara my ’n foto van Matthys*, haar oorlede man. Ek maak ’n opmerking oor hoe aantreklik hy was en hoe ’n wonderlike huwelik sy moet gehad het – altyd tussen blomme en saam met diere op die foto’s. “Jy was seker so verlief!” sê ek. “Verlief? Op Matthys? Nee! Hy was nie my groot liefde nie.” “Wat bedoel jy, Mara? Wie was dan?” “Theunis*. Theunis was die liefde van my lewe.” “Wys my ’n foto.” “My pa het hulle almal vernietig. Almal – op een na.” Klaas het haar vooraf vertel dat ek skryf. Sy kyk skielik dringend na my. “Jy moet die storie van my liefde skryf. As ons dood is, ek en Klaas, is daar niemand meer wat my storie ken nie. Ons het geen kinders nie, geen nageslag nie.” En so het ’n lang vriendskap begin. Ek het plaas toe gegaan of sy het na my toe gekom. Ek het al haar herinneringe neergeskryf. Sy het vir my stapels briewe en foto’s gebring, en so het Bitter heuning – deels waarheid, deels fiksie – ontstaan.

DIE SKRYWER

Velddrif 2011 * Persoonsname is verander om die karakters se ware identiteit te beskerm.

1. ’n Gawe uit die see

1 ’n Gawe uit die see

Ek is Mara, die dogter van Bavaria Mara gebore ter see. Ek is van die veld, al dui my oorsprong op die see. My wêreld is in die hart van die Sandveld, noord van die Kaap. Die Sandveld is ’n droë streek wat uitstrek van die voetheuwels van die Piketberg, waar die graanlande van die Swartland lê, in ’n wye wit boog tot by die koue Atlantiese Oseaan wat dit aan die westekant begrens. Noordwaarts strek dit tot aan die rooibruin aarde van Namakwaland. Van ver af lyk die vlaktes van die Sandveld bar en wit, veral gedurende die somermaande wanneer die oostewind sand van die kus af waai wat orals en op alles neersif. Die stryd om die huise skoon te hou van die ewige sand is net so taai soos die stryd om enigiets geheim te hou in die Sandveld. Al is die streek so afgesonderd, leef mens daar oop en blootgestel soos die kort bossies wat die veld bespikkel. Skulpgruis wat dig rondom die huise gestrooi lê en verblindend wit in die somerson glinster, help om die sand buite te hou. Deure en vensters is gemaak van wrakgoed van skepe wat aan die kus gestrand het – herinneringe aan die koue oseaan net anderkant die bossieveld. My ma is gebore in die versmorende hitte van die trope aan boord van die Bavaria, op pad van Lissabon. Haar ma, my ouma Sannie, was onderweg terug Suid-Afrika toe ná die Boereoorlog. Sy het my vertel hoe die kaptein afgekom het na die kajuit toe en my ma gedoop het: Bavaria Mara Krige. Ouma Sannie, toe pas weduvrou, het bittere trane gestort oor haar ellendige lot, maar sy het haar Bybel geken. Daarom het sy haar kind genoem na die bitter kruie – marah – wat die mense van die Ou Testament gedurende Paasfees geëet het om hul swerftog deur die wildernis te gedenk, voor hulle die Beloofde Land bereik het.

’n Tydjie lank is Bavaria Mara op haar volle doopname genoem, tot die bitterheid van die oorlogsherinneringe uitgedoof is deur die dogtertjie se soete geaardheid. Ouma Sannie het haar tuiste in die Sandveld gemaak en gesweer sy sou dit nooit weer verlaat nie. Haar droefheid het haar in die eerste jare in ’n swygsame vrou verander, en sy het die naam Stil Sannie onder die Oufonteiners gekry. Toe Bavaria Mara vier was, het Stil Sannie vir Knud Pedersen ontmoet, ’n groot, sterk, goedgeaarde Deen wat van sy skip gedros het. Hy het een kyk gegee na die skitterwit strand, die pragtige vlei en die rivier wat kronkelend daarin uitloop, en terstond besluit om Oufontein sy tuiste te maak. Vreemd soos die landstreek vir hom was, was die nederige witgekalkte huisies ’n welkome gesig ná soveel maande ter see, en die helder lig en wye hemel was ’n verblydenis vir sy hart. My ma, Bavaria Mara, kon onthou van die tyd toe oupa Knud en my ouma Sannie mekaar ontmoet het: skielik het ouma Sannie elke dag psalms en gesange gesing en weer begin saamgesels. Knud is verwelkom deur die riviervissers, wat gewoond was aan matrose wat van die skepe dros. Dit was ook nie ongewoon dat sulke matrose met Sandveldmeisies getrou het nie, en gewoonlik het dié huwelike goed uitgewerk. Gou was Knud Pedersen sommer net bekend as “die Deen”. Dit het vir hom nie saak gemaak dat my ouma ’n weduvrou met ’n dogtertjie was nie. Saam-saam het hulle ’n huisie kortby die Bergrivier gebou, daar waar dit wyer uitswel om die vlei te vorm. Hoewel die dorpie bekend was as Velddrif, het dáárdie deel die naam Oufontein gehad. Dis genoem na die varswaterfontein wat jaarin en jaaruit water verskaf het aan die tien huise al langs die oewer van die rivier. Naby Oufontein het die rivier ’n nou loop gehad en daar is ’n pont gebou, dooi jare terug al. Dit het die Sandveld van die Kaap geskei, so het die mense gesê. Suid was die Kaap, noord die Sandveld. Ouma Sannie en oupa Knud se huis is gebou van enige soort materiaal waarop hulle hul hand kon lê: klei, riete, patryspoorte en balke van skeepswrakke. Die vleiwater was somers meer sout as soet, maar in die winter was hulle verseker van vars vis, as ’t ware op hul voorstoep.

Toe, soos nou, het iedere een van die Oufonteinhuisies ’n vyeboom, ’n granaaten ’n kweperboom gehad, wat die barheid ’n bietjie verlig het. En net soos op Velddrif se meent was daar ’n ou bloekom met ’n wit stam en vaalgroen blare wat die omgewing ’n weinigie versag het. Onder dié bloekom het die vissermanne gesit om hul skuite te verf, het hulle pyp gerook en praatjies gemaak en onderling gejil en gelag, terwyl hulle die ou nette heelmaak en die vrouens gebuk sit oor halfklaar nuwes, hul houtspoele blink gevat en afgeslyt. Ouma Sannie en oupa Knud het sewe kinders gehad. Elna was die oudste, daarna Gertruida, dan drie seuns: Willem, Jan en Piet, en laaste die tweeling Wilhelmina en Kato. My ma, hoewel ouer, was naby aan haar broers en susters, veral aan Elna. Al was die Pedersens arm, so arm soos al die Sandveldmense dourie tyd, was daar altyd veldkos, genoeg vars vis en bokkoms sodat niemand ooit honger gely het nie. Klere is van kind tot kind aangegee, oor en oor gelap en gestop, maar altyd skoon en netjies. Knud Pedersen het eers ’n bestaan uit die rivier gemaak. Met sy skuit het hy graan en selfs lewende hawe by die plase opgelaai en Mond toe gevat, waar dit op bote gelaai is op pad Kaapstad toe. Maar rondom 1912 se kant het Oupa visserman geword. Die Pedersens het ook ’n bietjie groente gekweek. Pampoen, ’n lappie aartappels en uie, en ’n paar rye boontjies agter die huis. Verder het hulle ’n klompie eende en ganse aangehou, nes al die ander mense op Oufontein. Die ganse was lief om een-een op ’n ry oor te swem na die naaste eiland. Partykeer sou hulle in die middel van die rivier vertoef, waar hulle op en af gewieg het in die stroom se swellinkies. Elke dag teen latenstyd het Oupa op sy jettie gaan staan en roep: “Kom, kom, kom!” Dan het die ganse asof uit die niet verskyn en uit die water gewaggel teen die skuinstetjie op na die huis toe. Oupa Knud het nooit oor sy eie mense gepraat nie. Maar by tye het hy stil geword en in die lug opgekyk, en daar was ’n mistigheid in sy oë. Wanneer Ouma hom dan roep, het hy net slegweg gelag en weer begin gesels. “Ag, hy was ’n man met ’n hellere hart,” het my ma van hom gesê. Ouma het oupa Knud altoos gehelp om die kleiner visse in te sout en hulle in

bosse op te hang aan pale voor die huis, om daar in die son en wind te droog. So het elke huis sy bossies bokkoms gehad. Partykeer moes ek vir Ouma help om die visse aanmekaar te ryg. Sy het die tou deur ’n dik, sterk naald geryg en my gehelp om dit deur die oogholtes van die visse te druk. Die vis was glibberig en dit was ’n moeilike taak. Daarna moes ek baie goed met boerseep was voor ek terug is na De Heuwel, ons plaas, want Vader was omtrent omgekrap as ek na vis geruik het of as daar skubbe aan my gekleef het. “Toe, was jou, my kind,” het Ouma aangepor, “voor jou pa weer dreunlyf raak.” Van bokkoms het my ouma alles geweet. “Jy sien, Mara, daar’s g’n beter plek as dié vir bokkoms maak nie. Die suidewind wat so sterk opspring in die namiddae, veral in die somer, hou die blouvlieë weg. Dis hulle wat op annerlike plekke die bokkoms so laat vrot van die wurms. Hulle lê hulle eiers in die bokkoms, en as jy weer sien, krioel die vis van die arige goed.” Sy het my ook gewys hoe om ’n bossie bokkoms te toets: haak ’n bossie af en knip een vis af. “Jy buie hom so diékant toe en daai kant toe. Voel bietjie. Die bokkom is hard, maar nie te hard nie, net reg. Luister vir die krakerigheidjie as hy buie.” Sy het die bokkom by my oor gehou en die sout het aan my oorskulp bly kleef. Baie gou het ek aan die kraakgeluid geweet hoe om een te kies wat net mooi bekwaam was vir eet. Daar was aljimmers ’n paar ekstra visse aan die bossies wat ek geryg het – ’n bossie moes eintlik net tien gewees het. Dan het Ouma gelag en gesê dit laat haar dink aan haar dae in die Transvaal. Daar was ’n ou man wat ’n bakkery gehad het, en op Paasvrydag het hy sy klante dertien bolletjies gegee pleks van twaalf. Hy het dit ’n “baker’s dozen” genoem. “Die mense gaan uitkyk vir die bossies wat jý geryg het!” het Ouma gelag. En sy het nooit die ekstra bokkoms afgehaal nie. So met die bossiesmaak het ek sommer leer tel ook.

As Ouma een van my bossies verkoop het, het sy die geld in ’n ou toffieblik gesit. Dit het ’n prentjie van ’n mooi meisie met krullerige goue hare op die deksel gehad. Toe dit vol was, het Ouma vir my ’n pragtige paar rooi skoene gekoop. Daar was tien bokkommakers op Oufontein, elkeen met sy eie jettie en sy eie skuur waarin die pekelvate gestaan het, volgepak met vis. Tussen die huise en die jetties was pale ingeplant waaraan die bokkoms gehang is om te droog. Die mense het partykeer nette oor die pale gehang as die meeue die bokkoms probeer bykom het, en soms moes ek Ouma help om dié wat so knaend kom aas het weg te jaag. Die Sandveldmense kon vir jou presies sê watter familie het watter bokkoms gemaak en wie s’n proe die lekkerste. Oupa Knud het vertel in sy land het hulle kaas altyd so getoets. Almal was lief om by ouma Sannie en oupa Knud te kuier, want daar was iets wat heeltemal anders was as in al die ander huise: ’n klavier! Nes my ma het die klavier ook uit die see gekom – in ’n yslike houtkrat uitgesmyt aan die verraderlike Weskus op ’n wilde wintersnag. Toe Oupa die nag uit vrees vir die hoogwater sy skuit hoër op teen die strand gaan trek, het my ma, wat die lantern vasgehou het, skielik geskree: “Kyk, daar’t ’n groot ding op die strand uitgespoel!” Oupa het my ma gestuur om haar broers te gaan roep om te kom help. “Sê hulle moet die donkie saambring!” Hulle het daar in die wind en storm ’n rowwe slee geprakseer en die krat uitgesleep tot by die huis. Gou het die hele Oufontein tot in Velddrif gegons oor die geheimsinnige gawe uit die see. Dit moet van ’n skip af gekom het wat iewers gestrand het. Al die bure het die volgende dag kom kyk na die smal, hoë krat. Dis met groot omslommernis regop getrek en met koevoete oopgebreek. Oupa Knud en my ooms het die planke versigtig weggebreek . . . en toe die ongelooflike gesig: daar’s ’n klavier binne-in! Die klavier was aan twee dik balke vasgebout sodat dit nie kon rondskuif nie. Die manne se rowwe vissershande het die verpakking eerbiedig losgewikkel, en

daar staan hy toe in al sy glorie. Die enigste klavier in Oufontein, met amper g’n skade nie. Die orrelis van die kerk op Velddrif het die klavier kom restoureer en weke lank gewerk om die okkerneut-veneer blink te poets en die klavier te stem. Die Oufonteiners het kringe om hom gestaan en gekyk hoe hy elke snaar sorgvuldig skoonvee en die vilt op elke hamertjie nagaan. Ouma Sannie kon klavier speel; sy het as jong meisie in die Transvaal lesse geneem. Seker daarom gee die orrelis haar toe ’n stuk blusiek present. Dit was ’n Mendelssohn-wiegeliedjie, en ek dink dis dié innige lied wat my lief gemaak het vir sing. Ek het baiekeer die vreemde taal op die verweerde blad bekyk as ek by Ouma langs die klavier gestaan het. Ek kan ná al die jare nog die eerste paar woorde voor my sien: “Schlumm’re sanft und milde . . .” Ons kon dit natuurlik nie verstaan nie, maar oupa Knud het verduidelik dit beteken “Slaap saggietjies . . .” So meen ek dat ek dit onthou. Die klavier het die hart van die huis geword. Oupa Knud het ’n hartjie met sy vrou se voorletters SGP – Susanna Gertruida Pedersen – op die rug van die klavier uitgekerf. Die koperkershouers was altyd blink gepoets, en saans ná ete het die hele gesin om die klavier staan en sing. My ma het nooit moeg geword om my van daardie aande om die klavier te vertel nie. Ouma het haar ook leer klavier speel – meesal psalms en gesange en Engelse liedere, waarvan ouma Sannie baie geken het. Ek het al baie daaraan gedink hoe treurig dit is dat einste die klavier die finale breekspul tussen my ouers en die familie op Oufontein veroorsaak het. Want sien, waar my ma uit die see gekom het, het Jakob Brandt, my pa, uit die aarde gekom. Hy het die krag van ’n bul gehad, en die geile vrugbaarheid van ’n plaaswerf was in hom. En wat Jakob Brandt wou hê, moes hy kry. Hy was die tweede seun van ’n Sandveldboer van die plaas De Heuwel aan die Bergrivier, verder weg van die see af. Die plaashuis van klip was ruim, met ’n stoep na die oostekant en ’n swaar houtvoordeur. Aangrensend aan hierdie plaas en Misverstand, die volgende plaas, was ’n vlei wat deur ’n syloop van die rivier gevoed is. In die winter het die vlei wyd

uitgeswel, en ons moes heeltemal omloop; in die lang, droë Sandveldsomers was die vlei bedek met ’n glinsterende kors growwe sout wat jaar ná jaar opgebou het. Boere sou wel in die rivier visvang, maar hulle was nie lief om in die see te vang nie. Vader het net vir die tafel visgevang; hy het hom bo die gewone vissersmense gereken. Boere het ook nie vis getrek in die see nie – dit was die duidelike onderskeid tussen boere en vissermanne. Die boere het wel met die vissermanne te doen gekry by die riviermonding of as die vis die slag kwaai loop en almal vang, of by die kerk, maar die vissershuise besoek, dít het hulle nie. En hulle het ook selde met die dogters van vissermanne getrou. Ten spyte van Jakob Brandt se vooroordele teenoor vissersmense was hy aangetrokke tot Elna Pedersen, my ma se halfsuster. Hy het Elna party Sondae in die kerk op Velddrif gesien. Daar was min meisies in die Sandveld om uit te kies, en Elna was blond en sterk gebou soos die Deen. Boonop had sy haar pa se helderblou oë. Jakob het as ’t ware voorbrand begin maak deur langs Elna in die kerk te gaan sit. Die ding was so: hoewel hy op die vissersmense neergesien het, was Jakob Brandt heimlik afgunstig op hul skynbaar gemaklike manier van lewe. Aan die einde van elke jaar het hulle met al die geldjies tot hul beskikking op die strand gekampeer. As die nette klaar gebloed was – iets wat elke jaar gedoen moes word om die katoennette te kleur en te versterk, en soms meer kere as hulle nette verloor het of as groot lappe aan stukkende nette moes bykom – het hulle feesgevier op die strand. Jakob Brandt het presies geweet wanneer die nette gebloed word. Eers het hy van ver af die geratel gehoor van die waens wat van die slagpale af kom met die dromme vol bloed. Daarna het hy self die swaar vragte getrek deur muile sien aankom pont toe, want hy was ’n ruk lank pontwagter. Bowendien het die swaar bloedreuk dae lank in die lug gehang en elke boer langs die rivier het daarvan gewalg. Strandtyd was vir die vissersmense ’n ontvlugting uit die stank van verrotte bloed. ’n Verlossing om hul skuite los te maak, die rieme op te vat en oor te roei na ’n eiland in die rivier om daar wyn te drink op die sand en vis oor die kole te braai. Vader het hulle vure sien brand en die laggende stemme gehoor en sekerlik in sy binneste gewens dat hy deel kon wees van die vrolike klomp. Dit sal nie so

sleg wees om deel te wees van so ’n gemeenskap nie, moet hy seker gedink het. Op die plaas het dinge al hoe slegter gegaan met hom; in die kring van sy eie familie was hy diep ongelukkig. Swartskaap van die Brandts, so het hy homself gesien. Hy was reeds drie en twintig en hy het dit moeilik gevind om ’n jong meisie uit die boeregemeenskap te bevriend. As hy op Misverstand, die buurplaas, gaan kuier het, met die hoop dat een van die twee susters, Hettie en Bessie van Tonder, saam met hom sou gaan perdry of gaan stap, het hy telkens ’n bloutjie geloop. Maar ’n vissersfamilie – húlle sou reken hy is van ’n beter klas, die seun van ’n boer wat sy eie plaas besit! Met so ’n meisie behoort hy te trou. Toe Vader die eerste keer besluit om vir Elna Pedersen te gaan kuier, was hy verlig om eindelik die ry huisies by Oufontein te bereik. Dit was ’n lang stap van De Heuwel af, en ’n nog langer wag by die pont om die rivier oor te steek, met oorgenoeg tyd om die saak te oordink. Die Pedersen-meisies is nie sommerso nie, het hy homself gemaan: hulle is van goeie stoffasie, en taai. Hy het hulle sien werk saam met die Deen in wind en weer, in kort moue, die rokke bo die knieë opgetrek soos hulle klei trap om die verkrummelende mure van hul huis mee te repareer. Dit was somertyd en die skulpgruis op die werf van die Pedersens het dik gelê. Vader, wat daardie dag voetgoed aangehad het, was bly dat daar musiek en ’n singery in die huis was. Dié het die knarsgeluide van sy voetstappe verdof, sodat hy nie aangekondig is nog voor hy kon praat nie. Hy was vasbeslote om daardie dag om Elna Pedersen se hand te vra. Ouma Sannie was aan ’t klavier speel, maar toe Vader inkom, het sy die deksel toegemaak en gesê sy gaan koffie maak. Oupa Knud het met Vader begin gesels oor visvang en toe oor die weer. Waaroor anders? moet Vader seker gedink het. Boere praat oor hul lnoes en bereken hoeveel diere hulle hoe lank daarmee aan die lewe sal kan hou. Hulle hou die rivier dop en werk uit hoeveel grond hulle daarmee sal kan natlei. Hulle bekyk hul boontjieoes en raai hoeveel sak daaruit sal kom. Maar die vissermanne – as die vangs goed is, is dit ’n verrassing en ’n bonus; as die vangs sleg is, is dit maar net wat hulle buitendien verwag het. Oupa Knud het sy toestemming gegee vir die huwelik tussen die sestien jaar oue

Elna en die onkantige Jakob Brandt. Oupa het glo sommer eietyd begin om goeie timmerhout bymekaar te soek om ’n katel te maak – sy oudste dogter se huweliksbed. “Die bed is heilig,” het hy gesê. “Dis die begin van ’n huwelik en dis die begin van die lewe, want babas word daarin gebore. Dis die hart van die huis. So sê hulle waar ek vandaan kom.” Bavaria het vir Elna help trousseau maak. Die hele Oufonteingemeenskap se vrouens het oorskietlappies van rokke en ander lapgoed gebring, en honderde klein driehoeke is daaruit geknip. Tant Lettie, hulle buurvrou, het ’n lappie rooi taffeta aangedra. “Rooi is vir liefde en vir warmte, my kind, en vir die vuur in jou bloed. Werk dit daar in die middel van jou lappieskombers vas.” Bavaria het die klaar lappieskombers mooi platgepres, lappie vir lappie. Sy was maar altyd soos ’n ma vir Elna, al was sy net vyf jaar ouer as haar halfsuster, want hulle ma had selde rus of duurte so besig soos sy met die jonger kinders was. Die ou stoorkamer langsaan die woonhuis sou Elna en Jakob se tuiste word. Toe Knud agterkom dat Jakob eerder op Oufontein wil bly as op De Heuwel, het hy na die stuk oop grond agter die huis gewys en gesê niemand sal omgee as Jakob daar wou boer en pampoen en patat plant nie. In die veld kon hy ’n paar bokke aanhou. Dat hy nie regtig welkom was by sy eie familie op hulle plaas nie, het die nuwe skoonseun vir homself gehou en sy aanstaande skoonpa se aanbod aanvaar. Die huweliksbed het omtrent die hele klein stoorkamer vol gestaan. Die raamwerk was van stewige hout, met ’n mat van gevlegte leerrieme. Aan die vier hoeke het die bedstyle uitgesteek sodat die katel maklik rondgedra kon word – asof Knud Pedersen ’n voorgevoel had oor wat sou kom. Op die riempiesmat was ’n growwe matras gestop met wildehawer, en bo-op het ouma Sannie ’n bulsak gesit – die geskenk wat sy vir elke kind sou maak wanneer hulle trou. Sy het dit met sagte wildegansvere gestop wat die gesin al langs die vlei bymekaargemaak het. Hier en daar tussen die wit vere was daar ook ’n rooi flaminkveertjie. Toe Bavaria die lappieskombers oor die bed gooi, het haar oë op die rooi lappie reg in die middel bly vassteek. Tant Lettie se woorde het by haar opgekom. Sou

Elna enige vuur in Jakob se vryery bespeur het? het sy gewonder. Die opsitkers wat haar ma op die klavier in die voorkamer aangesteek het om Jakob se kuiertyd af te meet, het nooit eens tot in die blaker weggebrand nie. Daar was geen lig in Elna se oë nie, en dit het Bavaria bekommer. Vir haar jong sustertjie wou sy meer gehad het, ’n soetheid waaroor sy self, wat dourie jare al amper as oujongnooi beskou is, net kon droom. Dit was ’n klein troue in die kerkie op Totheuwel waarheen die vissersmense gewoonlik gegaan het. Net die Brandt-familie was daar, en natuurlik die Pedersens. Die skirt van Elna se wit rok, handgemaak deur Bavaria, het in die wind gelig en om die bruid gewarrel asof dit ’n bietjie lewe aan die dag wou gee. Elna het met neergeslane oë die seremonie aangehoor, en Bavaria het gewonder of haar suster bang was vir die onbekende nuwe lewe. Ná die troue het Jakob met ’n woede begin werk om iets te maak uit die klein stukkie grond wat sy skoonpa aan hom toegesê het. Sy eie pa sou hom ook ’n stuk grond gegee het, maar hy wou lankal padgee van De Heuwel af. Daar was almaardeur trawalle tussen hom en sy broer en suster. Hulle het vir hom gelag toe hy weggeloop het kopermyne toe, en toe hy soos die Verlore Seun terugkom sonder fortuin, het hulle hom éérs uitgelag. Hy het die gelag stopgesit: met sy pa se langsweep het hy hulle die veld ingejaag. Met klapknalle van die sweep het hy woedend na hulle geslaan. Hulle het skreeuend uitmekaargespat en nooit weer vir hom gelag nie. Maar ook nooit weer regtig met hom gepraat nie. Die jaar was nog nie om nie, toe moet Bavaria vir Elna help om ’n baba-uitset te maak. ’n Ou laken en ’n verslete flennienaghemp moes as materiaal dien. Met flitsende naalde sit die twee susters by die kombuistafel die klein baadjietjies en naghempies en maak. Meesal in stilte. Dan laat sak Elna haar naaldwerkie op haar skoot. “Sussie, Jakob is ’n harde man,” sê sy saggies, asof bang dat iemand kan hoor. “Nou nog, terwyl ek al so groot is, moet ek nog kos lande toe aandra, al steek die son ook hoe. Jakob wil nie hier kom eet nie. Ek moet heeldag skrop en skrop, al is alles silwerskoon. Jakob het net nooit vrede nie.” Bavaria doen haar bes om haar suster se werklas ligter te maak in die laaste maande van haar swangerskap. Maar Jakob mag nooit uitvind dat dit sy was wat die vloer gesmeer het nie, wat die vars koeimis met klei gemeng en osbloed

ingewerk het om die kleur reg te kry, wat oplaas nog die droë perskepitte ingedruk het. Ter wille van Elna het sy die perskepitte in ’n blompatroon gerangskik sodat sy op iets moois kon staan as sy uit haar bed klim. Die laaste maand voor die geboorte beweeg Elna met moeite; sy is uitermate opgeswel. Een aand sit Bavaria langs haar en naaldwerk doen, terwyl Jakob uit is om valstrikke te stel vir die otters wat hul eende vang. Sweetdruppels glinster op Elna se voorkop. Die sproetjies op haar neus staan donker uit teen haar bleek gelaat, en Bavaria vee haar gesig met ’n klam lap af soos mens met ’n kind sal doen. Later gaan Elna rus op die bed. Toe Bavaria dink sy slaap nou, staan sy op om te loop, maar haar suster roep: “Nee, Sussie! Sit nog ’n bietjie.” Bekommerd neem Bavaria weer haar naaldwerkie op. Skielik sit Elna regop en skree: “Help my! Gaan roep vir Ma! Die pyn is verskriklik!” Maar haar ma is by die deur nog voor Bavaria behoorlik uit is, want Elna se angsgille weerklink deur die nag. “Hardloop, Bavaria! Jou pa moet tant Tollie gaan haal. Mag God ons te hulpe kom, dis nog nie haar tyd nie!” Knud por die donkies voor die karretjie met alle mag aan. Daar is net een ding in sy kop: hy moet tant Tollie kry. Sy is die beste vroedvrou in die hele distrik, en die enigste wat sy dogter sal kan help. Met die komstaanslag takseer tant Tollie die wasbleek jong gesig, die koue sweet. “Bloed,” sê sy nog voor sy by Elna is. Die bed is deurweek met bloed. Tant Tollie druk papkuildons in om die bloeding te keer, maar tevergeefs. Die treksel van wortels en bitter kruie wat sy vir Elna ingee, help ook nie. Sy gil steeds van pyn. Almal op Oufontein hoor dié nag die pynkrete by die stilgeboorte. Ook Elna sterf. Toe Jakob laatnag inkom, is alles oor. Binne die volgende jaar trou hy met Bavaria. My ma het baie jare later gesê sy het só daaroor gedink: dit was tyd dat sy as die

oudste uit haar ouers se huis kom en ’n eie lewe begin, en Jakob wóú trou.

2. Dieprooi tjienkerientjees

2 Dieprooi tjienkerientjees

Kort ná hulle huwelik besluit Jakob hulle moet die Sandveld verlaat en na die kopermyne van Namakwaland trek. Armoede het die Sandvelders daai tyd na die dorpe of die myne gedryf. Onopgelei vir enigiets anders as boerdery, was hulle desperaat om iewerster ’n verdienste te bekom. Baie het knegte vir die rykes geword, of bywoners op die meer vooruitstrewende plase. Jakob het hul karige besittings gelaai op die wa wat hy vir hul mielie-oes geruil het. Boontjies en uie het betaal vir die vier muile. Dit was al groente wat hy ooit op die sanderige strook grond agter die huis aan die groei kon kry. En hy het verseg om vis te vang. Die katel wat Knud Pedersen gemaak het, het ingepas onder die seilkap van die wa. Bavaria het self die bulsak en die lappieskombers, die potte en panne wat aan Elna behoort het, gelaai. Haar ma het behalwe bokkoms ook blikke beskuit en gedroogde bokvleis saamgegee, en velsakke met water. Sy het die Pedersens se laaste vark geslag, die vleis goed gebraai, in repe gesny en in lae in ’n ou paraffienblik gepak. Die vet is daaroor uitgegiet tot die blik vol was. Met dié rantsoen sou Jakob en Bavaria die kopermyne kon haal, het sy gehoop. “Vat die babakleertjies saam,” vermaan sy. “Jy kan hulle nodig kry, al het arme Elna nooit daarvan gebruik gehad nie. Ag, hoe onklaar was ek tog nie toe jy gebore is nie. Maar almal op die skip was so goed vir my. Hulle het stroke ou lakens vir my gebring en ek het jou daarin toegedraai.” Donkermôre die volgende dag is die twee gereed om Oufontein te verlaat. “Ek het my woltjalie ook ingepak vir jou, die nagte kan so koud word,” fluister Sannie toe sy haar dogter vir oulaas groet. “Bavaria, my kind, wanneer sal ek jou ooit weer sien?” En sy vee die trane af met die rand van haar kappie.

“Ma, ek is bang,” fluister Bavaria terug terwyl Jakob die muile nagaan. “Hierdie man met wie ek saamgaan, is my man, maar ek ken hom skaars.” “Dis maar soos dit is, my kind. Ons moet ons mans volg. Dis God se wil, ons moet daarmee saamgaan sonder om te vra.” Knud hang bossies bokkoms in ’n hoek van die wa op. Bavaria se gemoed lig effens – die bekende bokkomreuk beteken huis vir haar. Die hele Pedersen-familie kom staan buite om te groet. Lank kyk hulle die wa agterna, tot dit feitlik buite sig is. Net voor die wa die opdraand vat, hoor Bavaria die klanke van “Ruwe stormen mogen woeden”. Haar ma se afskeidsgeskenk aan haar. En al kan sy dit later nie meer hoor nie, weet sy dat “The old rugged cross” sal volg. Dis óú gewoonte van haar ma. Stadigaan wyk die reuk van die vlei en die sout seereuk voor die bittersoet kruiebossiegeur van die veld. Die pad lei na die ver berge.

Bavaria en Jakob het die kopermyne van Namakwaland nooit gehaal nie. Toe hulle teen die bar Kamiesberg uitworstel, vloek Jakob hard en wanhopig. Die laaste muil is aan ’t vrek. Bavaria is nie verbaas dat die muile almal dood is nie. Jakob het hulle gemoor, hulle geslaan en heeltyd aangepor en heeltemal te min rus gegee. Daar was ook nie genoeg water vir hulle nie. Die diep stilte van die veld is vir haar vreemd, sy wat gewoond is aan die ewige branderslag. Die wye veld sonder ’n mens in sig is so anders as Oufontein. Daar sien jy altyd ’n visserman iewers, waar jy ook al kyk, of ’n skaapwagter, of ’n meeu wat aas. Die wit sand en die soutlug van haar wêreld het soos sleepmis agter haar weggesyg in die maand wat verby is. Die verlange na Oufontein is ’n pyn in haar. Die harde feite van ’n huwelik met Jakob Brandt is ver verwyder van haar jongmeisiedrome.

Sy sou hom graag nou wou aanraak, graag die troos van ’n man se arms om haar wou hê, maar sy is beangs om hom te nader. Sy dik rooibruin wenkbroue is saamgetrek in ’n frons. Sy woedende bui verskrik haar en sy is doodbang dat hy haar sal slaan. “Opstaan, julle vloekstene! Staan op en trek!” Hy klap sy sweep wanhopig oor die dooie muile. Net swerms vlieë waai op. Bavaria bly sit in die skuilte van die wa. Hoe lank hulle gewag het, weet sy nie, hoe lank voor ’n boer daar verbygekom het, want vir haar het die tyd gaan stilstaan. Vir die boer – “Piet van Niekerk van Droëdap,” groet hy – is sulke tonele nie vreemd nie. Hy is met sy kar en perde op pad van Kamieskroon af, waar sy vrou en kinders bly om naby die skool en kerk te wees. Hy moet terug na sy plaas in die berge. Jakob kan by hom kom vee oppas, sê hy, en Bavaria kan die plaashuis aan die kant hou. Jakob aanvaar die aanbod met ’n knik. Dis ’n uitkomste. Van Niekerk stuur ’n drywer met ’n span donkies om die wa te kom haal. Droëdap lê weggesteek in ’n vallei bo in die Kamiesberge. ’n Aanmekaargelapte skuiling van ’n huis word aan hulle toegesê. Dit lê ’n entjie van die plaashuis af, met ’n kookskerm van t’nouroebosse gepak. Die huisie van sinkplaat is vensterloos – ’n ware hel in die Namakwalandse middagson. Daar is ’n boorgat met brakwater ’n halfmyl verder en ’n sinkbad om hulle in te was. Vir water gaan haal gebruik hulle ’n donkie. Drinkwater kom uit die watertenk van die plaashuis en Bavaria dra dit aan in ’n klein erdekruik. Daagliks word sy gewaarsku: “Water is skaars. Wees spaarsamig daarmee.” Soms staar sy na die koppie water in haar hand voor sy dit drink, asof dit enige oomblik voor haar oë kan verdwyn. Saterdagaande bad hulle. Eers Jakob, dan Bavaria. ’n Duim of twee water in die badjie, ’n waslap en ’n steentjie boerseep. Met ’n ligter gemoed oor die weelde van skoon voel, sê sy teenoor Jakob: “Nou is ek gereed vir die Here se dag.” Sy neem haar Bybel met sy lapoortreksel, ’n geskenk van haar ma toe sy aangeneem is, en vra Jakob om ’n stukkie te lees in die skemer. Terwyl hy lees, dink sy daaraan dat ’n vrou aan haar man gehoorsaam moet wees. Die Bybel sê

so. Haar ma sê so. Maar . . . haar ma het vir Knud Pedersen. Ná Jakob die Bybel toegemaak het, sit hulle nog ’n lang ruk buitekant. Vir Bavaria is dit mooi om te kyk na die motte wat rondvlieg, heeltemal ander motte as dié wat sy in die Sandveld geken het. Hierdie motte is uitsonderlik groot en pragtig, ’n sagte perlemoenkleur, met ’n kring op elke vlerk. Amper soos ’n oog van helder glas wat daar ingelê is. Hulle lyk soos borsspelde, dink sy. Elke aand wag sy op hulle, soos ’n vrou wat uitsien na mooi juwele. Soms kom sit ’n mot op haar hand, of draai om haar as sy stil bly sit. My glasmotte, noem sy hulle in haar enigheid. Dis ’n wêreld van stilte wat hulle nou bewoon. Alles is stil. Hier hoog op in die berge is die sterre so helder en so laag dat dit voel of sy daaraan kan vat. Op Oufontein in die Sandveld skyn dieselfde sterre nou op haar ma en pa en broers en susters, waar hulle ook al is. Op see of op die rivier, of by die vlei waar hulle vis braai. In haar gedagtes sien sy die vure vlam voor elke huis met sy jettie, elke gesin bymekaar. Haar mond water vir ’n lekker vet vismootjie. Bedags pas Jakob die skape en bokke in die koppies op. Bavaria vee die misvloer van hulle sinkplaathuis, en sy vryf Piet van Niekerk se klere uit op die wasplaat. Dis ’n ewige stryd met die brakwater wat nie wil skuim nie. Dis vir haar kompleet of die insekte en kleiner diere by haar onderdak soek. Miere kruip oornag in enigiets met water in, skerpioene kruip onder die biesiematte weg en slange soek skuiling van die lug buite wat soos ’n vuuroond is. Soms glip hulle onder die bed in. Sy moes leer om nie te skree of vrees te wys nie en Jakob bedaard te vra om die slang uit te kry. Want hy is gou om te kla as sy skree. Dis nie goed vir sy hart nie, sê hy, sy rooi wenkbroue vererg saamgetrek. Op ’n dag rys ’n groot koperkapel regop toe Bavaria die onderdeur oopmaak. Sy spring agteruit en slaan die deur toe, haar hele lyf bewe van skrik. Toe hol sy gillend na die Namas toe wat hoër op teen die hang van die koppie bly. “Kom maak dood die slang!” “Nee, nee, tog, nôientjie, ons moet hom nie doodmaak nie. Die slang-goed is ’n annerlike goete, hy bring groot ongeluk. Hy’t altoos ’n maat, en die maat gaat

hom kom soek. Snags kom hy bo-oor die onderdeur en innie huis in. Ons sal onse mans-goed laat roep. Hulle pelielie hom so, pelielie hom so met ’n stok en werk hom suutjies uit.” Maar Jakob, wat nie ver was nie, het die geskreeu gehoor. Hy staan reeds gereed met ’n graaf in sy hande. “Moenie hom doodmaak nie!” roep Bavaria. “Vir wat nie?” “Hulle sê dit bring ongeluk oor ’n mens. Sy maat gaan hom kom soek.” ’n Snork van Jakob was al antwoord. Binne oomblikke was die slang dood. Jakob het hom oor die kookskerm gehang sodat almal kon kom kyk hoe groot die koperkapel was. Toe het hy hom afgeslag, die vel laat droog en dit oor die rug van die ou lemoenhoutriempiestoel in hulle sinkkaia gehang. Daar het dit Bavaria elke dag herinner aan die ongeluk wat hulle sou agtervolg, nes die dooie slang se maat hom sou kom soek.

Jakob en Bavaria het nooit kerk toe gegaan van Droëdap af nie. Piet van Niekerk het alleen ingery Kamieskroon toe. Die Brandts moes plaas oppas. Kort ná hulle aankoms op Droëdap het Bavaria ’n brief vir haar ma geskryf en gevra dat Piet dit op die dorp pos. Haar ma het gou geantwoord, en sy skryf elke paar maande ’n slag, maar Bavaria skryf min terug. Sy voel te sleg om elke keer by Piet ’n seël en koevert te vra. Dis ’n afgesonderde lewe in die sinkhuisie op die plaas. Aan die einde van elke hittige dag soek hulle lafenis in die skaduwee van ’n allenige olienhout tot die koeler naglug kom. Die bokke en soms ook wildsbokke wat aan die boom kom vreet, hou dit onderlangs netjies gesnoei. Bolangs het dit uitgesprei sodat dit ’n ruim skaduwee gooi, al is die kroon maar taamlik kort bo die klipperige grond. Een Sondag kom ’n vreemde groengeverfde waentjie op die werf aan. Onder dieselfde olien word daar oordag tuie afgegooi. Bavaria het hulle van ver af

gehoor: twee vrouens wat lag en gesels terwyl hulle uitspan en die muile kniehalter. Maar sy is te beskroomd om uit te gaan; sy is skaars meer mense gewoond. Jakob se gesig bly sonder uitdrukking. Hy kyk kwalik in die rigting van die vreemdelinge. Laatmiddag, toe Piet Droëdap terugkom, hoor sy hom met die vrouens gesels. Hartlik, asof hulle mekaar ken. Toe Bavaria die volgende môre die plaashuis gaan skoonmaak, hoor sy ’n vrolike gelag. Piet is op die stoep saam met die twee vrouens. Hul lang hare is dig en swart, hul gelaatskleur soel. Donker oë al twee, die mond en neus sterk gevorm. En hoewel hulle lywig is, beweeg hulle gemaklik. “Bavaria,” sê Piet, “dis Dolly Gold en haar dogter Gerty. Hulle is smouse en ou kennisse van my. Jy moet kom kyk na hulle negosiegoed. Maar sit eers vir ons ’n trekseltjie koffie op.” Die twee vrouens sou in Bavaria se herinnering vassteek soos ’n vreemde droom. Hulle was vir haar byna soos mans, ten spyte van die helderkleurige tjalies wat hulle oor donker bogoed en skirts gedra het. Sy het hulle nooit sonder ’n sigaret in die mond gesien nie, of sonder dat een ’n sigaret aan ’t rol was nie. “Ons waentjie is vol, hoor, jy moet kom kyk,” sê Dolly. “Ons is nou op pad noorde toe, myne toe. As ons nie terug is, nog in dié maand, dan los my man vir my.” Maar sy lag kliphard en gee vir Piet ’n hou op die rug. Haar gesig straal van lewenslus. Sy is kort, maar haar ronde boesem en haar lewendige geaardheid laat haar groot lyk. Daar word nuus uitgeruil en gelag. Bavaria kyk verstom hoe Dolly ’n hand uitsteek om Piet Droëdap se hare deurmekaar te woel asof sy met ’n kind te doen het. Hy toring oor die twee vrouens. Sy twee groot hande vat byna rondom Gerty se middel toe hy haar optel en speels rondswaai. Dié vriendskap, so ongekend vir Bavaria, laat haar ongemaklik voel. Terselfdertyd roer dit aan die pynlike verlange in haar. Piet gaan haal ’n stuk wildsbiltong en sny dit met sy knipmes in plakkies voor hy dit vir die vrouens gee. Binne-in is dit nog klam, maar dis soos hulle van hul

biltong hou, stem almal saam. Toe hulle klaar is met die koffie, gaan haal Gerty die toegewoelde negosie van die wa af. Sy maak dit oop op ’n bank. Daar is ’n kissie met vakkies vir Hollandse medisyne vir enige krankement – vir die lewer, die maag, die niere, vir omtrent elke kwint en kwaal, en almal met wonderlike name. Party daarvan ken Bavaria: duiwelsdrek, wonderkroon, witdulsies, haarlemensis, staaldruppels, versterkdruppels, rooilaventel. En jamaikagemmer – wat haar ma altyd vir hulle gegee het vir maagpyn. Borsdruppels op ’n teelepeltjie suiker vir ’n knaende hoes . . . Bavaria se oë brand, sy voel haar ma se warm hande op haar voorkop. Gerty wys na die botteltjies met giftige goed; dit het ’n doodskopbeen buite-op om te waarsku. Die reuk van kamfer en bloekomolie hang oor alles. So amper steek Bavaria haar hand uit na die groen-en-wit blikkie Zambuk-salf – altyd haar ma se toevlug vir elke moontlike seerplek of jeukplek. Dolly haal rolle mooi roksgoed uit. Hou ’n lap blou met blommetjies teen Bavaria se gesig. Sy skud net haar kop. “Jy moet knippel, jy weet, geldjie afknyp en wegsteek in blikkie,” fluister Dolly. “Eendag dan is daar genoeg vir koop.” “Hier, Bavaria, dis vir jou.” Gerty haal ’n klein botteltjie met ’n silwer proppie uit. Bavaria ken dit – haar ma druppel dit altyd aan die onderkant van haar kerkrok se kraag. “Oudekeloun” noem die Sandvelders dit. “Toe-toe, vat dit – dit maak koel.” Gerty probeer die botteltjie in Bavaria se hand druk, maar sy tree agteruit van skaamte. Gerty kry dit reg om die geskenk in haar voorskootsak te glip. “Sit bietjie agter jou oor. Jou man sal hou van dit.” Dolly en Gerty beduie heeltyd terwyl hulle praat; as die een ’n woord wil inkry, gryp sy die ander se hand vas om haar stil te kry. Nou het Dolly Gerty se hand beet. “En hier’s ’n mooi rooi kammetjie vir jou,” sê sy vir Bavaria. Bavaria laat sak haar kop, maar sy neem die rooi kammetjie en streel oor die tande voor sy dit in haar voorskootsak sit. Toe sy wegstap, hoor sy Piet Droëdap oor haar praat. Haar wange word

vuurwarm. Sy hoor die woord “bywoners” en voel hoe iets haar afdruk. Nóg laer afdruk . . . Op ’n manier het armoede haar nooit so laat voel op Oufontein nie. Almal het maar so gelewe, op dieselfde stryk. Maar hier word armoede nou uitgewys, word sy pynlik bewus gemaak van haar armsalige bestaan. Teen die middag kom Gerty by hul sinkhuisie aan. “Kom bietjie daar na ons waentjie toe. Ons het nog baie goed om te verkoop, maar ons bly altyd bietjie langer tyd hier. Ons loop na die plase hier naby rond en ons dra ons pak op ons rug. My mama loop vinniger as ek. Sy’s ’n baie goeie smous. Kom jy bietjie praat by ons? Ons vertel jou iets van ver plekke af.” “Waar gaan julle hiervandaan?” vra Bavaria skugter. “As ons hier klaar is, vat ons ons wa en ry en ry tot ons daar by Springbok uitspan. En dan gaan ons huis toe.” Sy kyk skielik na Bavaria. “Hoe oud is jy?” “Twee en twintig.” “Jy lyk nog nes ’n kind. So mooi!” Die agtermiddag, met Jakob nog steeds in die berg met die vee, glip Bavaria weg na die smouse se wa. Die vrouens het hul hare met serpe teruggebind en dra dieselfde helderkleurige tjalies. Dit lyk of hulle hul hare geolie het, so blink dit in die son. Dolly wen ’n vierkantige houtkissie op en wonderbaarlike draaiorreltjiemusiek vul die lug. Gerty wys vir Bavaria allerlei dinge: kant en ander roksgoed, knope en lyfbande, lint van alle kleure. Daar is ook pakkies koffie, tee en suiker, konfyte, en blouseep wat klaar in handgrootte stukke gesny is. “Wil jy ietsie koop?” vra Dolly vriendelik. Bavaria skud haar kop, maar haar vingers gly verlangend oor die lappe materiaal. Haar oë val op ’n oop streepsak boontjies. Dieselfde heerboontjies wat op Oufontein groei! “Die boontjies,” sê sy en beduie daarna. “Hulle groei daar langs die rivier waar ek vandaan kom. Dieselfde klein wittetjies wat so lekker kook.”

“Piet het vir ons gesê jy kom uit die Sandveld. Ons het hulle daar in die Sandveld gekoop. Wil jy bietjie saamvat?” “Nie vandag nie,” sê Bavaria sag, want geld het sy nie. Maar Gerty maak ’n kardoessakkie vol vir haar. “Drink jy koffie saam met ons?” roep Dolly. Sy het klaar hulle beddens onder die wa ingerig en die vuur brand al hoog. “Ek sit gou die blikkie water op.” Bavaria is doodstil terwyl sy wag vir die koffie; sy is nie meer gewoond aan gesels nie. Haar vingers vryf oor die boontjies in die kardoesie. Sy sal hulle week en ’n goeie ete maak vir Jakob. Die boontjies gly glibberig onder haar hand rond, soos kosbare klein gesteentes. Sy kan die boontjieakker op die sandheuwel agter hulle huis op Oufontein voor haar sien . . . Skielik kan sy die trane nie meer keer nie. Die vrouens is so vriendelik. Sy vee haar gesig met haar voorskoot af. Dolly troos en troetel haar met beskuit by die koffie, wat sy met drie teelepels suiker versoet. Gerty sê sy moet die aand weer oorkom en haar man saambring. Haar ma sing ou Jiddisje liedere wat sy nog uit Rusland se dae ken, en sy speel die mandolien. “Ons is mos Joods,” verduidelik Dolly. “Mense van die Ou Testament.” “Wag bietjie,” sê Gerty gretig. “Ek sien jy het klaar met jou koffie. Ek gaan jou fortune vertel. Swaai jou koppie rond, dan sit jy dit onderstebo. Die moer sal onderin vassit.” Bavaria maak so. Gerty keer die koppie om en loer daarin. Sy bly lank stil. Dan skud sy haar kop. “Nee wat, niks. Ek sien niks. Vandag is nie goed vir fortune vertel.” Net voor sonsak loop Bavaria terug na die sinkhuisie. Sy wag vir Jakob, maar hou haar heeltyd besig. Sy moet, want Jakob verdra nie ’n vrou wat niks doen nie. Sy week solank die boontjies en steek die vuur aan. Sy gaan nie vir Jakob sê dat die twee vrouens hulle vir die aand genooi het nie, want sy weet hy sal nie gaan nie. Nog minder sal sy hom vertel dat sy nou seker

is sy’s in die ander tyd. Later sit sy en Jakob by die vuur. Sy roer die pot bone. Van die smouswa af kom gelag en gesels, nes die aande om die vuur by haar mense op Oufontein. Nog later dryf die strelende geluid van die twee vrouens se gesing en die akkoorde van die mandolien tot in hul eensame kamer. Bavaria se gedagtes is by die ma en dogter wat saam onder die wa naby die vuur slaap, met die bossiegeur van die veld rondom hulle. Sy druk haar gesig diep in die kussing. Onhoorbaar kom die woorde: Ag Here, ek verlang huis toe, my hart pyn, Here.

Die reën bly uit in die Kamiesberge. Jakob moet met die skape en bokke trek tot in die Boesmanland, soos die Namakwalandse boere droënstyd maak. Bavaria trek saam met hom, sonder om hom te sê dat sy hul kind verwag. ’n Onverklaarbare skugterheid weerhou haar. Hulle sal ’n paar maande in die Boesmanland moet bly. Alleen wil sy ook nie op Droëdap agterbly nie. Dan liewer ’n staning in die veld. Buitendien, Piet van Niekerk sê dis beter as daar twee van hulle gaan. Soms foeter ’n dier af van die trop, dan kan een ’n koppie uitklim om te soek en die ander een kan by die vee agterbly. Toe hulle bossieskerm eers staan, voel Bavaria of sy huis gekry het. In die veld is sy gelukkig. Van tyd tot tyd kom hulle ander skaapwagters teë wat met hul troppe in die Boesmanland rondtrek. Partykeer deel hulle die water by ’n fontein. Snags slaap Jakob en Bavaria onder ’n helder, sterbestrooide hemel. Sy luister na die naggeluide van die wilde diere. Eers was sy doodonrustig oor elke jakkals wat veldin huil, maar nou ken sy hulle uit. Die nadroe, wat die Namamense t’knie noem, se klakkerige geluidjies en partykeerse gromblaffies laat skrik haar nie meer nie. Sy weet die trop skaap in die takkraal is veilig, want die nadroe is ’n insekvreter. Saam met die dagster en die misroepertjie is sy elke oggend op. Sy kry ’n

koffievuurtjie aan die gang met droë t’nouroebosse en t’kooihout. Daarna maak sy brood in die swart pot wat hulle saamgebring het. Dié wêreld was gelukkiger met reën, en tussen die koeroekoppe staan panne vol water. Dis ’n botterjaar. Die t’wagras se wit pluime roer in die wind, die doringbosse is groen; die trop sal vet word. Die driedorings staan vol blommetjies, geel en pienkerig, en van die skaapwagters vertel as die bokramme húlle vreet, gooi die ooie twee- en drielinge. Jakob en Bavaria eet self goed uit die veld: bouroe, veldkool, misbredie, gemsbokkomkommer, uintjies – wat ook al voorhande is vir toekos. Soms in die aande kom die wagters bymekaar en braai ’n stukkie wild wat hulle geskiet het. Toe hulle die terugtog Kamiesberg toe vat, is Bavaria sewe maande swanger. Eindelik vertel sy vir Jakob. Al wat hy sê, is: “Dis goed dat ons op Droëdap is voor die kind moet kom.”

Die Namas bly nog steeds in hulle matjieshuise teen die hang bo die sinkhuisie. Dis Poutjie, die een wat Bavaria voorgesê het om nie die koperkapel dood te maak nie, wat eerste by haar onder die olien kom sit. Sy vertel toe sy van die Grootrivier af op Droëdap aangekom het, het sy gompouvere in haar hare gedra, dis hoe sy die naam Poutjie gekry het. Maar nou dra sy ’n kopdoek soos Nakkie. Omdat Bavaria so graag onder die olien sit, het hulle haar die naam Iganma gegee – “klein boompie” in hulle taal. Want sy lyk vir hulle soos die olien se skaduwee, sê hulle. Ná die eerste dag kom Nakkie ook saam met Poutjie om te gesels, en Bavaria begin stadig hulle taal te leer wat kort-kort in kliekklanke ontplof. Dis die enigste tye wanneer sy lag, sy en die vrouens, oor haar stryd met die kliekklanke. In die hitte is haar gesig altyd bloedrooi. Dan steek Nakkie en Poutjie hulle klein handjies uit en raak verwonderd aan haar wange. “Hee, maar Klein Boompie lyk nes rooisprinkaan!” – en Poutjie spring op en klap haar hande laggend. “Wie gaat hierie kjind innie wêreld inbring?” vra hulle haar op ’n dag, ongewoon

ernstig, en wys na haar bollende maag. Bavaria skud net haar kop. Hulle belowe om haar te help, want hulle ken van kinders kry. Bavaria kan nie met Jakob daaroor praat nie, wat nog te sê met Piet Droëdap. Sy is innig dankbaar vir die vriendskap van die twee Namavrouens. Dit is toe ook Poutjie en Nakkie aan haar sy die nag toe die kind gebore word. “Dis ’n sterk kjêrelkind!” roep Poutjie uit toe sy die baba aan sy voetjies ophou. “Hom se tate gaat bly wees,” verseker hulle Bavaria. Maar Jakob, as hy bly is, wys dit nie. Die kind moet Kobus heet, besluit Bavaria. Na Jakobus, Jakob se doopnaam. Haar melk droog alte gou op. Maar Nakkie laat die kleintjie aan haar drink; sy het self ’n kleintjie wat nog nie gespeen is nie. Later leer sy vir Bavaria hoe om die kind met donkiemelk af te speen, en Kobus groei voorspoedig. Bavaria begin haar al meer op die Namavrouens verlaat; hulle ken al die rate vir tandekry en koliek. Maar Jakob is ontevrede oor hulle besoeke, en sy weet beter as om hom teë te gaan. Baie bloedig warm namiddae sit sy in die sinkkaia met die baba, maar soms kom die Namavrouens haar haal om by hulle in die koel matjieshuise te sit. Daar vind selfs die ligste briesie sy pad deur die riete en maak die hitte draaglik. Buite rond kan Bavaria kwalik kom met die kleintjie. Die gloeiende lugstote droog haar vel uit en laat haar wange ontvlam. As die ergste hitte van die dag verby is, kan sy Kobus darem op die arm vat en na die olien loop en ’n wyle in sy skadu sit. Dan is die Namavrouens gou by, en hulle vryf haar wange in met die olie van die olienhoutvruggies. Hulle speel graag met die babatjie, verwonderd oor sy ligte, rosige vel. Vir Bavaria is sulke tye, met Jakob iewers in die veld besig, kosbaar. Poutjie en Nakkie is die enigste mense wat haar aanraak, haar hand vashou, hulle arms om

haar sit en haar kop teen hulle laat rus. Dan kom pynlike herinneringe aan haar familie en die warm samesyn met hulle by haar op. Hulle sou tog sekerlik ook aan haar dink . . . ? Toe die herfs aanbreek, kom reën dit in Namakwaland. Piet van Niekerk stuur soms ’n emmertjie melk vir Bavaria, en wanneer hy skaap geslag het, is daar altyd ’n stukkie vleis vir hulle. Oral verskyn die opslag; die wêreld word groen. Die skaap het genoeg om te vreet, en ’n waterloop is weer vol vir hulle om te suip. Dis nie meer nodig vir Jakob om veld toe te gaan om die trôe te gaan volmaak vir die dorstige diere nie. Die pêrebos staan geel in die blom soos dit lente raak, en vroeg smôrens en saans begin skree die hutjiehu sy rasperige skreetjie. Saans sit Jakob en Bavaria lank buite. Veral as die maan vol is en die bossies silwerig afgeëts in die maanlig staan en ’n skerp kruiegeur oor die veld hang, is daar tevredenheid in haar hart. Sy ken nou die name van baie bossies: gharra en skilpadbos, koeniebee, ouroena, kootjie-nam-nam, boesmankers en kruidjie-roermy-nie, die kruid waarmee die Namavrouens haar so graag terg omdat sy die reuk nie kan verdra nie. Hulle slaan die bos met hul hande en woel dit rond sodat die afstootlike skerp reuk haar haar neus laat toedruk. Dan lag hulle skaterend uit die keel. Met Kobus op die arm loop sy die lenteblomme na: gousblom en botterblom, glansend in die son; hongerblom en sporrie; pietsnotjies met hul oop geel gesiggies . . . Hy steek ’n handjie uit, nou na diétjie, dan na daardie. Daar is elke aand ’n kikkertjiekoor, en Bavaria dink stories uit wat sy vir Kobus wil vertel: Hoor bietjie, klienk-klienk-klienk, die paddatjies is klein blikslaers. Hulle is besig om blikbekertjies en klein potte en panne te maak. Sy wens sy kon al regtig gesels met Kobus, dan sou sy nie so alleen wees nie. Jakob sê altyd net die nodige. Hy vertel haar kwalik enigiets van sy werksdag. Dikwels wanneer hy slaap, gaan sy buitentoe en sit daar in die stil donkerte. Op maanlose nagte vat sy soms ’n bondel droë boesmankerse saam. Sy breek die takkies, bedek met ’n wasagtige laag, af, druk hulle in die sand en steek hulle brand. Die tyd vergaan om haar terwyl sy na die gloed staar en die geurige rook inasem.

As die kind begin huil, gaan haal sy hom haastig. Dan sus sy hom buite met ’n liedjie sodat Jakob ongehinderd kan slaap. Sy neurie die slaapliedjie wat haar ma altyd op die klavier gespeel het. Die saggietjies-slaap-liedjie, soos Knud Pedersen gesê het.

Een Saterdagaand toe Kobus amper twee is en oulik op sy beentjies, sit Bavaria en Jakob buite met hom. Die nag het nog nie lafenis gebring nie en die huis se sinkplaatdak het die warmte vasgevang. Kobus sit babbelend op sy hurkies by die houthoop en speel. Skielik gil hy angsbevange, en in die skemerige lig sien Bavaria ’n nagadder wegseil. Ver van enige hulp is daar niks te doen nie. Die kind is dood met skuimborrels wat om sy mondjie vorm, sy lyfie in krampagtige stuiptrekkings verwring. Doodsklere is daar nie vir klein Kobus nie. Bavaria wikkel haar kind toe in die woltjalie wat haar ma haar saamgegee het. “Die nagte kan so koud word,” het haar ma gesê. “Sodat jy warm kan wees in die diep, koue aarde,” bid Bavaria onder bitter trane. “En saggietjies slaap.” In die dae daarop waak Nakkie en Poutjie oor haar. So gou as hulle sien Jakob is veldin met die skaap, kom hulle haar haal. Hulle vat haar in die kloof op om kamma plantjies te soek, of om na Boesmantekeninge te kyk. Hulle oë is fyn, altyd eerste om die doringrige lote van ’n ouroenapol te sien. Hulle strek om die vet lootjies by te kom en vryf die dorinkies sommer op ’n klip af voor dit mond toe gaan. “Kyk,” sê Poutjie, en wys na ’n tekening onder ’n oorhangklip, “daar’s ’n jagter onner die vere van ’n struisvoël. Dis nou ekke, ek hou my lyf struisvoël!” Dan loop sy so lompweg op kamstige lang bene en mik-mik soos ’n volstruis, alles om Bavaria weer te laat lag. “Iganma,” sê Poutjie toe sy uitasem op haar hurke langs Bavaria kom sit, “annerdag kom ’n anner kjind, jy gaat sien. So is onse lewe.” En Nakkie, ernstiger, voeg by: “Plant die saadjie in grond wat geil is.”

’n Jaar later help die Namavrouens weer vir Bavaria om geboorte te gee. Hulle vee haar beswete gesig af, druk haar hand styf vas wanneer die pyne te erg raak. En toe die baba kom – hierdie keer ’n dogtertjie – byt Poutjie die naelstring netjies af met haar sterk tande. Bavaria se borste swel van melk. Sy noem die kind Elna, na haar oorlede suster. Die kleintjie is ’n maklike baba en geen moeite om op te pas nie. Met groot sorg het Bavaria die werf om die huis vooraf skoongemaak en met haar rietbesem kaalgevee. Jakob het die houthoop intussen verskuif na agter die huis. Daar is g’n skuilplek vir ’n adder oor nie. Maar die noodlot sou sy gang gaan. Daar was ’n stukkie koring aangeplant onder in die vallei. Dit was oestyd en Bavaria en klein Elna, drie jaar oud, gaan kyk. Elna aap die Namavrouens na wat ’n gerf koring teen die bors dra. Skielik vertrek haar gesiggie, die bondeltjie are gly uit haar arms en sy val op die grond neer. Jakob gooi sy sekel neer en is eerste by die kind, wat haar borsie vasgryp. Toe hy die knope van haar hempie oopmaak, sien hy wat hy gevrees het: spinnekopbyt. ’n Knopiesgat moet nesgemaak het tussen die koring. Die Namavrouens skree nog van watter bossie hulle sal gaan pluk, maar Jakob hardloop met Elna na die sinkhuis toe, Bavaria op sy hakke. Die kind begin hyg, uit haar keel kom ’n fluitende geworstel na lug. Jakob voel die liggaampie slap word. Nog voor hy die huis haal, sterf Elna in sy arms. Daarna verlaat die wil om te lewe vir Bavaria. Sy bly lê op die bed en staar na die sinkdak en praat nie ’n woord nie. Poutjie en Nakkie kom troos haar wanneer Jakob veld toe gaan. Hulle kook bossiestee en dra dit vir haar aan in ’n kalbas, skink dit in haar beker en hou dit voor haar mond. “Sluk, Iganma, sluk tog bietjietjie net.” Hulle kry ’n vars weglê-eier van een van Piet Droëdap se henne onder ’n bos en kook dit vir haar. Hulle bring gharrabessies, geel met ’n rooierigheidjie, ’n hele doek vol, die soetstes wat hulle kon kry. Hulle vryf die doppies af en week dit oornag in melk en die volgende oggend is daar geurige dikmelk.

Geleidelik bring hulle Bavaria terug na die lewe. Maar toe Jakob hulle eendag in die huis kry, sê hy bars: “Ek wil die vuil hotnos nie weer hier by jou sien nie.” Op ’n dag toe Jakob op die lande is, kom haal die Namavrouens weer vir Bavaria om, soos Poutjie sê, die donkerte weg te vat wat nesmaak in haar hart. Hulle loop in die kloof op om kruie te soek. Hulle breek stukkies af van die kamiemie, die slymstok. Dit sal haar hart stilmaak, sê Poutjie terwyl hulle in die skaduwee van ’n rots aan die soetsuur stammetjies sit en kou. Later klim hulle hoër en hoër op, tot hulle die ruwe rotsformasie bereik wat die kroon van die Kamiesberg vorm. Toe sê Nakkie: “Kom, ons gaat jou iets wys wat jou sal verwonner.” Half omring deur rotse staan daar ’n plaat dieprooi tjienkerientjees. Die donkerrooi kleur is byna swart, so lyk dit vir Bavaria in die laatmiddaglig. Sy staan verstom. Sy ken tjienkerientjees, maar net die wittes. Die blomme is so onaards mooi, hulle maak haar byna bang. “Ons grou vir jou bolle uit om in die grond te sit daar waar jou se kjinners slaap. As die saadjies ryp is, kom Nakkie-goed saam, dan kom oes ons hulle en ons sit hulle ook in die grond. Met die tyd saam maak ons ’n begraaftuintjie vir jou,” sê Poutjie. Die Namavrouens het lankal klippe op die grafte gepak, en elke keer as hulle verbyloop, sit hulle nog ’n klip neer. Dis al wat die hopies grond merk. G’n steentjie. G’n naam. Nie eens ’n kruisie van hout nie. Maar die volgende jaar sou die dieprooi tjienkerientjees welig op die grafte groei. Bavaria en Jakob praat nooit oor die dood van hulle kinders nie. Jakob het dit verbied sonder om dit ooit te sê. Hoe graag sy ook vir hom van haar droefheid wil vertel, haar mond bly gesnoer. As sy maar net vir haar ma kon skryf. Sy kan Piet van Niekerk weer vra vir ’n seël en ’n koevert en om die brief in Kamieskroon vir haar te pos . . .

Ek skryf vir Ma in ’n donker tyd in my lewe. As ek nou maar my kop in Ma se skoot kon druk en Ma se hand styf kon vashou, sal ek dan miskien genoeg moed

hê dat ek nie breek nie? Ek het nou twee kinders verloor, ’n seun en ’n dogter. Ek het die dood gesien soos Ma toe Elna dood is. En noudat ek van binne ook doodgaan, verstaan ek wat Ma altoos gesê het. ’n Ma sal liewerster self haar kinders se laste vir hulle wil dra. Ek het ’n diep verlange in my om my stukkende hart, die leegte in my, met Ma te deel. Dis te veel vir my om alleen te dra. Pa Knud was altyd soos ’n eie vader vir my, en ’n getroue man vir Ma, maar my huwelik met Jakob is bitter eensaam. Dit was ’n groot fout.

Die brief kom nooit geskryf nie. Bavaria sien nie kans om weer vir Piet geld vir ’n posseël te vra nie. Uiteindelik skryf sy met talmende hand op die velletjie papier: Hulle het hier gesterf. Sy staar lank na die woorde, toe gaan brand sy die velletjie papier in die veld uit. Sy kyk hoe ’n windstootjie die swart flardetjies as in die lug wegwarrel.

3. Nakkie kerf ’n houtbeeldjie

3 Nakkie kerf ’n houtbeeldjie

“Die reën bly uit,” sê Jakob een aand toe hy huis toe kom. “Van Niekerk sal straks wil hê ons moet weer die Boesmanland in. Daar is al van sy skaap vrek van die droogte.” Maar die volgende dag sê Piet: “Dit gaan taai. Ek het al met die ander boere in die omte gepraat, die Boesmanland het vanjaar ook nie reën gekry nie. Die droogte maak my klaar. Verder maai die jakkalse onder die lammers. Graan kan ek nie saai nie, en net toe die gras mooi staan, kom stroop die sprinkane nog daardie bietjie groen ook. Ek weet nie herwaarts of derwaarts nie.” Eers het hy sy trop kleiner gemaak en soveel skaap verkoop as wat hy kon. Jakob het net sy kop geskud oor die maer skape en gewonder hoeveel hy vir hulle sou kry. Binne ’n week laat roep Piet Droëdap vir Jakob na sy huis toe. “Die skaap wat oor is, is net vel en been. Ek gaan niks kry vir hulle nie, maar hoe anders? Die ander boere verkoop ook. Hulle kry vaderweet ook niks nie oor die goed in so ’n sleg kondisie is.” “Is daar nie nog ’n stukkie ver-veld waar ons kan laat wei nie?” vra Jakob. “Man, ek het al die ou Boesman van Bovlei hier gehad met sy willedaggastok om water te soek. Gereken ek kan straks darem so ’n troppie behou. Maar wat! Hy’t dwarsoor al hierdie plekke gehiernatoe en gesountoe – daar’s dooi niks. Die stok roer nie eers nie. Die boorgate is kurkdroog, soos jy weet. Ons kan nie eers ln saai nie. Jakob . . . ek sal jou nie kan hou nie. Vaderweet, ek kan self skaars liggaam en siel aanmekaarhou.” Toe Jakob daardie aand die onderdeur oopstoot, kan Bavaria die moedeloosheid op sy gesig sien. “Ons sal moet geepad,” sê hy. “Ek wil noord gaan, tussen die plase rond sal ons

werk kry. Al is dit net vir kosresoen. Net tot ons by die kopermyne uitkom.” Bavaria se hart krimp. Sy verlang so na haar ma, haar broers en susters, die musiek en die gelag, die vlei en alles waarmee sy grootgeword het. Sy het gereken . . . Maar Jakob wil niks daarvan hoor nie. Hy sal nie ’n tweede keer leëhand teruggaan na die Sandveld nie. Piet van Niekerk het hom permissie gegee om ’n skaaptroppie aan te hou, en hy het gedroom dat sy trop sou groei en hom ’n bietjie geld in die hand sou bring. Hy sou dan ’n span osse koop en teruggaan na die myne waar hy voorheen sy fortuin probeer maak het . . . Die span osse kan hy nog nie koop nie, maar hy staan tog nou ’n beter kans. Hy is ouer nou, en hy het al die ondervinding van die eerste keer op die myne. “Daar’s nie ander uitkoms as die myne nie. Ons moet vort van Droëdap.” “Ja, Jakob.” Die enkele briewe van die huis af het g’n goeie nuus gebring nie. Ook die Sandveld ly onder die swaarste droogte in menseheugenis. Die koeie vrek. Jakob se mense loop blootvoet. Geld vir voetgoed is daar nie. Al hoe meer mense gaan uit op die see en los die boerdery. Die water in die vlei het kwaai gesak, die vis vrek. En die begraafplaas op Velddrif is vol klein graffies soos ’n maselepidemie deur die streek getrek het. Dit alles dwing Jakob se kop net meer noorde toe. Bavaria moet self insien dat dit nutteloos sou wees om terug te trek Oufontein toe, en toe Jakob haar aansê om te begin pak vir die tog na die myne, gehoorsaam sy sonder ’n woord. Laatmiddag gaan staan sy lank by die twee hopies grond met klippe toegepak. Piet van Niekerk probeer help: “Vat ’n kar en donkies, Jakob. Ek is jammer, dis al wat ek jou kan gee. Eendag kan jy weer jou wa kom haal. Jy sal vinniger vorder met die ligte kar, en muile of osse vir die wa het jy tog nie.” Bavaria het ’n pot kaiings uitgebraai om langspad op die brood te eet. Dit sal darem ’n tydjie hou, saam met die skaapvet vir smeergoed. Die res van die

slagding het Jakob ingesout. Die velsakke word vol water gemaak. Met dankbaarheid haal Bavaria die groot velsak, gemaak van ’n enkele slagding, van sy haak af. Poutjie en Nakkie het die vel sag gelooi, en daarin hou sy die meel wat die Namavrouens vir haar fyngemaal het. Vir oulaas bak sy brood in die miershoopoond vir die reis. Sy maak ook ’n klompie vetkoeke. Terwyl Jakob vort is om die troppie skaap te gaan haal, hardloop Bavaria na Nakkie en Poutjie toe om te sê van die weggaan. Nakkie roep haar eenkant. “Iganma, wag, ek het ietsietjie vir jou. Uit ’n stukkie olien uitgekerwe. Vat dit saam – dis ’n onthou vir jou twee kjinnertjies wat daar oorkant lê.” Sy loop die skemer matjieshuis in en kom sit dan iets in Bavaria se hande. ’n Klein houtbeeldjie, aan die een kant ’n seuntjie, aan die ander kant ’n dogtertjie. Bavaria draai dit om en om. Nou die een, dan die ander. Vir altyd saam. Soos in die harde aarde van Droëdap. Sy druk dit teen haar lippe. “Dankie, Nakkie, ek sal dit altyd en altyd by my hou.” Poutjie is hartseer. Sy buk af, druk haar kop teen die grond en soen Bavaria se skaduwee. Klein Boompie. “Aai, aai, Iganma. Onse harte bloei.” “Hoeka lankal geweet julle sal moet geepad,” sê Nakkie. “As die reën nie kom reën nie, is dit net ’n Namamens wat dit hier kan uithou. Ons weet van gorras grou en uit die veld uit leef.” “Ek sal julle nooit vergeet nie,” groet Bavaria. Betraand hou sy al twee se klein handjies vas.

Later die aand, hul laaste aand op Droëdap, sit hulle met hul Bybels. Vra God om saam met hulle te trek. Hulle kinders se name is nie in die Bybels ingeskryf soos dit die gewoonte is nie. Kobus en Elna is ook nooit gedoop nie. “Jakob,” sê Bavaria versigtig, “voor ons môre hier weggaan, skryf asseblief die

name van ons kinders in my Bybel.” In die benoude sinkvertrek met die kers wat al laag brand, gaan haal Jakob Brandt die veerpen en die potjie ink. Hy skryf langsaam en netjies, dun op en dik af: Kobus Brandt en Elna Brandt, met hul geboortedatums en sterfdatums daarneffens. Hy hou die Bybel oop tot die ink droog is. Die volgende oggend is daar weinig om nog te pak. Saam tel hulle die katel aan sy houthandvatsels op en laai dit op die kar, verlig dat dit op ’n manier inpas. Die riempies van die mat het deur die jare geel geword en is op plekke gelas. Bavaria het die matrassak met vars strooi gevul en sit dit bo-op die katel. Om die hoeke van die sinkhuis waai ’n droewige ooswind toe die donkies in die pad val, en stof warrel oor die koppie waar die twee grondgraffies lê toe sy vir oulaas omkyk. ’n Paar bolletjies van die dieprooi tjienkerientjees is al wat sy uit die Namakwalandse grond met haar saamvat. Huil durf sy nie. Alles wat sy voel, is diep in haar hart weggebêre. Haar ma het ammelee gesê: “Jy het tien vingers, maar as jy een van hulle verloor, pyn dit en mis jy dit vir die res van jou lewe. Jou kinders is soos jou vingers.” Met leë hande het ons hier aangekom, dink Bavaria, en met leë hande vertrek ons. Dorre mense uit ’n dor land. Het God hulle vervloek? Waaroor tog? Leeg trek sy nou na nog ’n onbekende wêreld. Langs haar sit Jakob swygsaam soos altyd. Stomgeslaan deur sy mislukkings, maar te trots om sy gevoelens te wys. Sy koue aangesig is sy enigste verweer. Die Namavrouens het die hoefslae van die donkies gehoor en uitgekom. Saam met die kinders staan hulle voor die matjieshuise, party nog met slaapkarosse om, en waai met hul arms in die koel oggendlug. Bavaria leun agteroor in die kar en stut haar kop teen die verebed wat sy opgerol agter haar ingeskuif het. Haar werkverweerde hande lê stil in haar skoot. Daar is nie ’n kind om vas te hou nie. Sy hou ook nie haar man se hand in hare nie. As sy net ’n klein gebaar van toegeneentheid kon ondervind, hoeveel draagliker sou alles nie wees nie. Sy loer ongemerk vanuit haar kappie se tuit na Jakob. Sy digte rooi hare lyk asof hulle gloei, maar grys strepe wys daarin, al is hy maar vier en dertig.

Hulle vorder stadig deur die klipperige gebied; agter hulle slaan die bruin stof van Namakwaland op. Dis ’n lang pad voor hulle die grootpad bereik, waar hulle noord moet draai. Op die middag span hulle uit en lê in die kar se skaduwee. Later, toe hulle naby die kruising kom, waag Bavaria om te sê: “Pa en Ma raak oud, en jou ma en pa ook. Dink jy nie ons moet maar suid draai nie?” “Terug Sandveld toe om daar te gaan vrek? Ek is nie ’n visserman soos jou pa nie. Ons gaan kopermyne toe.” By die kruising staan daar, so onverwags soos ’n opgeefsel in die woestyn, ’n groengeverfde smouswaentjie. ’n Diep vrouestem roep hard, en iemand wuif. Kan dit wees . . . ? Dolly Gold en haar dogter! Dolly kan nie ophou praat van opgewondenheid nie. Sy sien hulle kar is gepak, gaan hulle terug Sandveld toe? “Nee, noord, kopermyne toe,” sê Jakob. Dolly se gesig raak ernstig. Sy meet haar woorde versigtig af. “Die myne is vol van die Englander, hulle kom van Wales en Cornwall. Hulle vat nie maklik Boere in. Hulle skiet dinamiet en hulle vertrou net hulle eie mens. Dis baie swaar om werk te kry daar bo. Die beestesiekte en die droogte het alles doodgemaak . . . Daar is niks oor.” Die ouer vrou sien die droefheid op Bavaria se gesig. En die eensaamheid. “Hierdie nag span julle uit by ons,” sê sy. “Ons het genoeg koffie en vleis, en Gerty sal brood maak.” Gerty het haar ma se gawe van takt geërf, en die vermoë om ander se gevoelens in hul oë te lees. Sy vat Bavaria aan die arm. “Die myne is nie plek vir vrouens, Bavaria. Gaan suid. Jy moet na jou mense toe gaan. Die Torah sê jou eie woonplek is beter as die koringlande van vreemdes.” Bavaria dink: Dis soos ’n bestiering van die Here. As Jakob net wil besluit om huis toe te gaan. Sy kan hom nie self weer vra nie, maar Dolly en Gerty kan

reguit praat. Dalk luister hy. Toe hulle die aand klaarmaak om te gaan slaap, praat Jakob einde ten laaste. “Miskien is dit dan tog maar beter suidekant toe, as die mynbase dan nou net die Engelse wil vat. Oor my dooie liggaam werk ek vir ’n Rooinek.” Bavaria hou haar stem gelyk. “Ja, Jakob.” By die vuur gesels Dolly en Gerty nog. Later hoor Bavaria weer die mandolien en die twee vrouens se liedere. Vreemde musiek, gelukkig en droewig tegelyk, dink sy. Lank lê en staar sy in die helder, maanverligte naghemel. Tot die moegheid haar oorval en alles uitdoof. Vroeg die volgende môre, toe Dolly en Gerty groet, fluister Bavaria: “Jakob het gesê ons gaan suid.” “Ei, jy glimlag!” sê Gerty. Dolly knik tevrede. “Jy lyk beter. ’n Hele biseleh beter. En nog steeds so mooi.” Sy kyk op in die hemel, sag verlig deur die oggendgloed. “Die hele wêreld is ons huis. Ag, dis so mooi as die dag nuut begin.” Vir Bavaria lyk dit of dié twee vrouens altyd met alles in die lewe opgedaan is, of niks hulle sal onderkry nie. As afskeidsgeskenk kry sy weer ’n sakkie heerboontjies. “Daar uit jou eie wêreld uit!” lag Dolly. Toe die kar suid draai, begin Bavaria vir die eerste keer in ’n baie lang tyd ’n liedjie neurie, haar stem half ongewoon in haar ore. Later sê Jakob: “Die Jorevrou het my ’n plan gegee. Ons moet die heerboontjies plant. Dan, as sy weer verbykom met haar smouswa, kan ek hulle aan haar verkwansel. Ek kan hulle ook in die groot winkel op Piketberg loop verkoop. Ek gaan eietyd plant as ons op Oufontein aankom.” Asof met nuwe moed vervul por hy die donkies aan met ’n klap van die karwats.

Maar ná Garies raak hulle drinkwater op. Die sak meel is leeg en daar is nog net soutribbetjie oor. Hulle kan nie die bone hou nie. Bavaria kook hulle in brakwater – dis al wat hulle het om aan die lewe te bly. Op ’n namiddag twee dae later naby Bitterfontein sien hulle ’n skaapwagterkaia. Jakob laat die donkies rus en sê Bavaria moet gaan water vra. Daar is niemand nie, maar die geroeste sinkplaatdeur staan oop. Binne op die grondvloer staan ’n driepootpot op die vuurmaakplek. Iemand het asbrood gemaak; dit lê oop en nog effentjies lou op ’n omgekeerde paraffienkassie. ’n Emmer water en ’n selfgemaakte blikbeker staan byderhand. Bavaria skep en drink met dorstige teue van die soet water. Sy huiwer ’n oomblik, dan breek sy met hande wat bewe ’n stuk van die asbrood af, want dit smaak vir haar sy gaan flou val van die honger. Sy sal vir Jakob water in die velsak saamvat en vir hom ook ’n stukkie brood afbreek. As sy maar iets kon agterlaat vir die skaapwagter . . . Maar al wat sy in haar voorskootsak met haar saamdra, is die houtbeeldjie wat Nakkie vir haar gemaak het. Sy huiwer net ’n paar oomblikke, toe sit sy dit langs die wateremmer neer. By die deur kyk sy vir oulaas om na die beeldjie van haar kinders wat vir haar so baie beteken het. Toe eers sien sy die oop sak teen die agtermuur van die vensterlose kaia staan. Boontjies! Sy skep ’n hand vol op en laat dit deur haar vingers gly, staar verwonderd daarna. In vergelyking met hierdie gladde wit bone is die klein heerboontjies van die Sandveld soos sterretjies in die hemelruim teenoor die groot, volle maan. Sy skep ’n paar hande vol in haar roksak. Sy het nog nooit sulke bone gesien nie. As sy hulle in die Sandveldgrond kan plant . . . G’n Sandvelder kan sonder bone op die tafel klaarkom nie. Hierdie bone kan vir hulle ’n uitredding wees.

Eindelik bereik hulle ’n fontein ’n entjie van die pad af. Hulle maak die watersakke vol en laat die donkies suip.

Op Bitterfontein koop Jakob net die nodigste: meel en koffie. Stadig vorder hulle suid. Om hulle lê lae kliprantjies. “Bloukoppie,” lees Jakob en wys na ’n bordjie langs die pad. Bavaria staar na die eenvoudige plaashuis in die verte. Die mense wat hier woon, as húlle die bordjie sien, weet hulle hulle is byna by die huis. Hoe verlang sy om ook tuis te kom. Die nag val daar ’n genadige reënbui. Die volgende oggend draf die donkies met nuwe krag. Bavaria kyk na die wolke. Dis so anders as in Namakwaland, dink sy. Wolke vol belofte van water. In Namakwaland het hulle leeg gebly. Daar kom geleidelik ’n verandering in die lug, ’n bekende sagtheid, ’n amperse souterigheid. Bavaria se vel voel asof dit die klam klimaat indrink. In die verte, weet sy, lê die Atlantiese Oseaan. Vir die eerste keer in jare let sy behoorlik op na hoe hulle twee lyk. Jakob se hare en baard is woes en onversorg. Haar eie hare hang tot in haar middel wanneer sy dit losmaak. Toe die donkiekar se wiele oor wit sand begin saag, weet sy: die Sandveld! Hulle swerfjare is verby. Haar opgewondenheid maak haar moedig. Sy steek haar hand uit na haar man, lê dit op syne. “Kyk, Jakob, daar is die twee Engelse plase al. Die Jonese en die Thompsons. Hoe mooi lyk hulle tuine en die grasperke tot reg by die rivier. Daar is Fair Ways. Daar het ek mos ’n hele tyd gewerk. Strykwerk, en die kinders opgepas en so. Dis nie meer lank nie, dan’s ons by die huis.” Maar Jakob skud haar hand af. Sy besef hy wil nie praat nie en sy wend haar tot haar troos en toeverlaat: haar Bybel. Sy haal dit uit die bliktrommel, klem dit in haar hand vas. Toe kom die vlei in sig. Sy sien die rietdakke van die afgekalkte huise, die wit skulpgruiswerwe wat skitter in die son. Sy ruik al die vis op die kole. Sy merk

die bokkoms wat op die droog aan die pale hang. Niemand in die Pedersen-huis het die kar deur die sagte sand hoor aankom nie. Toe Bavaria deur die oop voordeur stap, loop sy in haar ma vas. “Bavaria! My kind!” Toe kom die trane. Knud Pedersen kom uit die kombuis. “Jy’s terug! Ai, ai, my meisiekind.” Een na die ander kom haar broers en susters te voorskyn om hulle te verwelkom. Dit lag en praat deurmekaar en Bavaria vind dat haar tong loskom en die jare tussenin verdwyn. Jakob hou hom eenkant. Hy weet hy het die Pedersens nooit regtig aangestaan nie. Waar sal hy en Bavaria buitendien bly? Hy kom agter die buitekamer op Oufontein is nou haar halfbroers se blyplek. Hy wink Bavaria eenkant toe. “Ek gaan nou eers my mense groet. Dan kom ek oor ’n paar dae terug om jou te kom haal. Ek reken om ’n stukkie grond op De Heuwel op te vat.” Bavaria hoor hom skaars. Sy gee oor niks om nie, sy is terug in die Sandveld. Terug in die gesellige murmeling van stemme wat uitvra en vertel. Die nuus van haar koms versprei vinnig. Almal op Oufontein weet: vanaand word daar gebraai en feesgevier by die Pedersens. Knud pak vroeg al die vuur aan. Die geur van vis op die kole – hoe het Bavaria nie daarna verlang nie! Die kosbare bottels witblits, weggebêre in kaste, word uitgehaal. Almal klink ’n glasie op haar tuiskoms. Op die kombuistafel staan appelkooskonfyt, brood vars uit die oond, bekers koffie. Die jammerlappies lê gereed vir die hande. Ná die ete speel haar ma op haar geliefde klavier. Bavaria verwonder haar net soos vroeër oor haar ma wat sommer uit die kop uit speel. En hulle sing, al die ou liedere. Van “Way down upon the Swanee River” tot “Prijs den Heer met blijde galmen”. Dis vir Bavaria of haar keel weer

oopgaan ná al die jare. Dis ounag voor die mense begin huis kry. Al is sy tot die dood toe moeg, kan Bavaria nie aan die slaap raak nie. In die groot dubbelbed saam met haar susters lê sy en luister na hul asemhaling. Haar ma kom in om haar ’n nagsoen te gee, en Bavaria druk haar gesig teen haar bors, vir ’n paar oomblikke weer kind. ’n Kind wat by die huis kom skuiling soek. ’n Rustigheid kom oor haar. Reeds half ingesluimer fluister sy: “Mammie, sal die rooi tjienkerientjees ooit blom . . . ?” Maar haar ma sug en druk die laken om haar in en loop saggies uit sonder om te verstaan. Dis maar goed dat Bavaria nie geweet het hoe geskok haar familie was om haar so maer en verwaarloos te sien nie, met Jakob soos ’n woesteling aan haar sy.

Kersfees word ’n tyd van samekoms en van blydskap. Die klokke lui, Bavaria gaan saam met haar mense na die witgekalkte kerkie. Geskenke word uitgedeel – ’n flessie suurvytjiekonfyt, sokkies wat in die geheim gebrei is, ’n visstok van spaansriet gemaak. Soos elke jaar wat Bavaria kan onthou, het haar stiefpa weer vir haar ma ’n spesiale present gemaak. Dis gewoonlik iets soos ’n stoel of tafel of meelkis, dikwels van hout wat hy in die vlei kry dryf het, of op die strand opgetel het. Vanjaar is dit ’n wiegstoel met ’n laaitjie onder die sitplek waarin Sannie haar naaigoed kan hou. Elke stoel aan hulle etenstafel is anders, handgemaak soos die gesin groter geword het. Van uitgespoelde akkerhout uit ’n onbekende ver land, van perskehout, peerhout, karee- of olien- of lemoenhout. Bavaria kuier by haar mense tot ná Nuwejaar. Op Oujaarsaand gaan sy saam met haar familie na die tienuurkerkdiens. Die koor van die Goedverwachtsendingstasie sing aandoenlik: “Ure, dae, maande, jare

vlieg net soos ’n skadu heen. Alles wissel hier op aarde: kom en gaan, en lag en ween . . .” Dit gryp haar aan die hart, die “kom en gaan, en lag en ween”, en sy moet veg teen die herinneringe aan die graffies in die Kamiesberg.

Die tien visserfamilies langs die vlei hou ’n Nuwejaarspiekniek op die strand. ’n Paar uur lank voel Bavaria weer jonk en hardloop sy spelerig in die water rond saam met haar broers en susters. Haar man is ver van haar gedagtes. Sy is tuis. Die dag ná Nuwejaar kom Jakob haar haal. Sy pa het hom ’n stuk grond toegesê; hulle gaan groente plant. “Waar gaan ons bly?” vra sy bedug. “Daar’s die kleihuis kortby die plaashuis. Ek het dit nog self gebou,” sê hy. “Ek het mos dourie tyd ’n ruk daar gebly.” Toe lag hy spottend. Minagtend. Weer moet Bavaria oppak. Sy groet haar familie en hulle vertrek. Met die klap van Jakob se karwats laat ruk die donkies die kar vorentoe. Hulle ry verby die pleintjie met die bloekomboom en die kerk. Hul besittings skommel en kletter hard oor die plaaspad en dis vir Bavaria of die hele Oufontein hulle hoor. Weer op die trekpad, voel dit. “Daar’s De Heuwel al, en daar’s die huis wat ons s’n gaan wees,” beduie Jakob. Huis? Dis meer van ’n pondok as ’n huis. Twee leë vensters staar na Bavaria. Haar bene is onwillig toe sy moet afklim. Daar is ’n kombuis met ’n kamer wat daaraan vas is. Die vloer is van modder, en oor die rietplafon skarrel rysmiere heen en weer. Hulp daag gou op. ’n Op en wakker jong man met die naam Boesman Jagers

kom help Jakob die katel van die kar aftel en indra. Hulle moet dit op die sy kantel deur die smal deur, en in die slaapkamer staan dit byna die hele vertrek vol. “Ons is nou eenmaal getroud, maak die beste daarvan,” sê Jakob stuurs toe hy die verslaentheid op Bavaria se gesig sien. Sy draai om sonder om iets te sê. In die dae daarop skrop sy die plafon skoon met paraffien. Sy wit die mure af met geelklei uit die rivieroewer. Sy skuur die houtstoof af met ’n stuk seespons en as, en in haar groei die stilte weer. Soos met Stil Sannie, haar ma, jare terug toe dié weduvrou was.

4. Tussen soutbosse en sonkwasriet

4 Tussen soutbosse en sonkwasriet

Jakob se pa, John Foster Brandt, het hom permissie gegee om ’n paar stuks skaap aan te hou, en ’n koei wat hy kan laat wei. Al is Jakob in g’n posisie om te kies nie, beskou hy die kleihuisie as ’n belediging. Nie ver van hulle af nie is die matjieshuise van die Nama-plaaswerkers. Saans luister Bavaria graag in die kleihuisie na die klanke van ’n ramkie en konsertina uit outa Piet en ai’ Bloutjie Dirkse se kookskerm. En sy dink aan haar eie Oufonteinse huis waar daar altyd musiek en gelag in die aande is. En aan die donker vrouestemme in die Namakwalandse nag saam met die klank van die mandolien uit die groen smouswa. As iets net deur die stilte van die kleihuis se rowwe mure wou breek . . . Outa Piet en ai’ Bloutjie was kennelik bly om Bavaria te sien. Hulle is al baie jare op die plaas, en in die stilligheid het hulle gehoop dat sy die humeur sou kalmeer van die seun wat die groot skeur in die Brandt-familie veroorsaak het. Hulle ken Jakob. Sy wederstrewigheid. Sy vinnige vlamvat. Sy moertrekkery. Omdat John Brandt nie outa Piet of een van die ander werkers kan spaar nie, moet Jakob en Bavaria alles self doen. Dwarsdeur die dag werk hulle om die pampoene en aartappels wat hulle geplant het nat te maak. Voor sonuit en weer in die namiddaghitte dra hulle emmers water aan van hoër op in die rivier waar dit vars is, buite bereik van die sout seegety. Hoewel Bavaria tree vir tree langs haar man werk, is sy rol dié van baas en hare dié van klaas. Tog is dit sy wat die veelgeroemde bonevelde van die Sandveld begin met die groot, glimmende heerbone. Sy beplan die plant van die boontjies uit die skaapwagterkaia fyn – vir haarself. Sy vra haar skoonpa vooruit of sy haar eie boontjieakker kan aanlê op ’n ongebruikte deel van die plaas. Hy het niks daarteen nie. Die bone plant sy toe Jakob veld toe gaan met die skape om bietjie weiding te soek. Elke dag rol sy die vat met water van die rivier af oor die sandstrook,

heeltemal op haar eie. Dan maak sy haar bone nat terwyl sy bid dat hulle tog sal groei. Eers toe hulle opgekom het, vertel sy vir Jakob. Hy snork minagtend oor die handjievol bone waaruit sy ’n oes verwag, maar hy gaan haar nie teë nie. Soos die groen sprietjies elke môre sterker staan, stuur sy ’n dankgebedjie op. Haar stryd om te oorleef, haar hele toekoms, so voel dit, hang van die boontjies af. Die natuur sal haar tog nie ook teleurstel nie . . . ? Wanneer sy af en toe rus en die vergesig vanaf haar boontjieakker bekyk, verwonder sy haar oor die mooi skadubome voor die groot kliphuis waarin Jakob se mense woon. Om haar kom ’n effense seegeur aangesweef. Bokant haar kop vlieg riviervoëls vry rond. Sy is terug in die Sandveld; sy het weer hoop. Ná ’n klompie maande is die bone gereed om geoes te word. Sy besluit om haar oes merendeels te bêre en die volgende jaar weer te plant. Sy verkyk haar aan die blink, gesonde bone wat in die arm, sanderige grond floreer. Boontjies in goeie grond gee welig blare, maar die oes is klein en min. Per geluk het sy die regte plek vir haar boontjies gevind: die baie son en die knaende namiddagwinde hou hulle pesvry. Toe sy die eerste kooksel week en gaarmaak, weet sy haar plan is ’n sukses. Selfs Jakob se digte wenkbroue wip van verbasing toe hy die boontjies sien waaroor almal in die familie aan ’t praat is. Sy pa het Bavaria se akker vergroot omdat niemand in elk geval daardie stuk sandgrond benut nie. Jakob sou Bavaria egter nie help natlei nie. Sy belangstelling is by sy skaaptrop. Hy het klaar ’n paar verkoop om goeie skaap by te koop. Met die tweede boontjie-oes op pad weet Bavaria ook dat sy weer vrugbaar is. Toe dit tyd is vir die geboorte, staan tant Tollie haar by in die beknopte kleihuisie. Die vroedvrou is onopgelei, maar het baie jare se ervaring. Sy spog dat sy nog nooit ’n ma met melkkoors gehad het nie. Alles om haar moet silwerskoon wees: Bloutjie moes die kleertjies en handdoeke in die oond “bak”. Tant Tollie skrop haar hande met blouseep en boender nuuskierige toeskouers en helpers weg. Sy onthou nog goed hoe Elna, Bavaria se halfsuster, dood is by die geboorte van haar kind. Dis ’n seuntjie, en hy kry die naam Hugo. Want Jakob Brandt het geweier om die

naam van sy Engelse ouma se Ierse pa – John Foster – te laat voortleef soos die familiegewoonte was. Bavaria het genoegsaam melk en alles loop voorspoedig. Jakob neem tant Tollie terug huis toe na Rooiverlorensand ná die geboorte, maar die volgende môre is sy terug met haar treppie en donkie om Bavaria se voorkop te voel en op haar maag te druk om seker te maak daar het nie van die nageboorte agtergebly nie. Ook die res van die week kom sy verby om in die algemeen op alles te let. “Jy moet eet, Bavaria. Vleissoppies, dié moet Bloutjie vir jou maak, en sulke goete vir krag. ’n Kooivrou moet eet.”

Dominee Van Rensburg doop die kind in Velddrif toe hy een maand oud is. Die eerste van my kinders wat gedoop word, dink Bavaria. Omtrent die enigste woorde wat Jakob ná die seremonie sê, is: “Hugo gaan ’n boer wees.” Jakob was suinig op sy skape; hy het nooit een van hulle geslag nie. Maar soos die ander Sandveldvrouens het Bavaria ’n eie verdienstetjie waaruit sy geld spaar: sy hou hoenders aan. Agter die kleihuis het sy ’n hoenderhok aanmekaargesit. Die vars eiers sal goed wees vir Hugo, en nou en dan kan hulle ’n hoender slag vir ’n vleisigheidjie. In die somer gaan sy daagliks rivier toe. Soms om haar bondel wasgoed saam met die ander vrouens in te seep by die deel waar die water vars is. Dit word uitgevryf, gespoel en oor die bosse oopgesprei om te bleik of te droog. Dis ook tye om saam met die ander vrouens te gesels, selfs te lag. Maar dikwels gaan Bavaria net om vis te vang, iets waarmee sy bedrewe is. Sy word die een wat die kosvoorsiening in die huis behartig. Van die geld wat sy maak uit haar boontjie-oes sit sy weg in ’n Mazawatteeteeblik wat sy by haar ma gekry het. Boontjiegeld, het sy netjies op die blik uitgekrap. Dis haar afknypgeld, sonder dat Jakob dit weet. Om nuwe klere vir Hugo te koop vir Kersfees, of ietsie vir haar ma, koffie miskien, of ’n koekie seep. “Jy moet knippel,” het Dolly Gold gesê, en sy doen dit. Op haar seldsame togte na Velddrif om dinge soos tee of koffie of paraffien te

koop by HSC Bester Algemene Handelaar, gebruik sy soms van haar bêregeld om ’n paar hande wors by die slaghuis te koop – ’n lekkerny wat hulle nie aldag sien nie. Op pad huis toe gaan sy by haar mense op Oufontein aan, altyd met ’n sakkie bone vir haar ma. Algaande kry Bavaria se lewe ’n vaster gang op De Heuwel.

Ek, Mara Brandt, word gebore toe Hugo vyf is en die Tweede Wêreldoor Europa al begin het. Ek was byna ’n Nuwejaarsbaba, want ek is gebore op die tweede dag van Januarie 1940. Al moes my ma, Bavaria Mara wat uit die see gekom het, aan my geboorte skenk in die ou kleihuisie, was dinge darem al ’n bietjie meer voorspoedig, want Moeder se boontjie-oes het elke jaar groter geword. Met outa Piet se hulp het Vader nog ’n kamer aan die huis aangebou. Ek en Hugo sou die kamer deel. Dit was Fytjie, die dogter van ai’ Bloutjie Dirkse, wat my alles van my geboorte vertel het en hoe sy kamma gehelp het. Maar sy was maar so om en by tien daardie tyd, so hoedanig sý gehelp het, sal ek nie weet nie! Sy onthou goed hoe outa Piet die donkiekar gevat het in die diepnag om tant Tollie te gaan haal. “Jy wou nie wag totlat die rooidag breek nie,” het sy vertel. Die wêreld was glo dig van die toemis en outa Piet kon net stadig aankruie, so ai’ Bloutjie het heeltyd by my ma gebly. Fytjie kon haarfyn opnoem wat alles gebeur het. Tant Tollie het in ’n spierwit voorskoot en kappie aangekom, met ’n trommel uit ’n ou Laurel-paraffienblik in haar hand. “Die goeterse wat uit daai vrou se trommeltjie gekom het!” vertel Fytjie. “Skêr, dun toutjie, spirits om die nawelstring uit te droog, olyfolie, blikkietjie poeier. Ek het Mame gehelp om jou mame op te lig om die olieklot onder haar in te sit. Oumies Tollie het jou mame se rug gevrywe, want jy’t haar baie pyn gegee.” Ai’ Wiesa wat soms op die plaas uitgehelp het, was ook by met my geboorte, volgens Fytjie. Sy en Bloutjie het saamgewerk, een aan elke kant van Moeder, en as tant Tollie “Druk!” sê, het hulle Moeder se bene opgedruk en hulle by die knie gebuig.

“Daai mame van jou was ’n sterk kooivrou,” vertel Fytjie. “Sy’t nie eigenlik geskrou nie. Toe jy uitkom, roep ons ammal eietyd: ‘Dis ’n meisiekjind!’ Oumies Tollie het gesê: ‘Sien julle, ek kan skaars lees en skryf, maar ek het ’n gawe van die Jere gekry en hier’s die lieflike ou dogtertjie nou.’ ” Later het ek gehoor dit was einste tant Tollie wat die toorkrag van die heerboontjie ontdek het. As ’n spinnekop jou byt, druk jy ’n groen peul teen die bytplek. As dit vassit, is dit ’n giftige spinnekop. Laat dit op die bytplek sit tot dit afval. Dit trek die gif uit. As die peul sommer afval, weet jy dis ’n onskadelike spinnekop. “Toe sy jou nawelstringetjie knip,” vertel Fytjie verder, “wou ek ’n miskoek gaan haal om ’n proppietjie op jou naweltjie te sit. Maar toe was daai oumies Tollie darem vir jou die vieste in. Sy stamp my weg en sy sê: ‘Skoert jy, voor daar vuiligheid in haar naweltjie kom.’ Maar ek is as-aan; ek staat waar ek staat, want ek wil mos sien. “Jy’s ’n veldkjind, Maratjie. Ons weet ammal jou mame het uit die see uit gekom, maar jý was ’n annerlike enetjie! Jy’t so geskrou, jou pape het jou doer op die lande gehoor. Jy’t soos ’n weggooilam geblêr. Maande lank. Vandag se dag skrou jy nog altyd.” “Nie as ek by julle in die matjieshuise is nie, Fytjie, jy weet dit goed,’’ sê ek gou. “Net hier in ons huis . . . Ek huil ook nie as jy my saamvat veld toe nie.” Moeder het my Mara genoem, haar middelnaam, en my eie middelnaam was Tollie. Ek is gedoop Mara Tollie Brandt. Vader het die name nie teëgestaan nie; hy was glo vreeslik bly oor sy dogter. Hy het Moeder toegelaat om materiaal vir my klere te koop, al het hy altyd steen en been gekla as daar smouse op die plaas kom: “Kom hier aan met allerhande prulle net om die vroumense te mesmeraais.” Toe ek drie was, is Klaas gebore. Ek onthou party dinge self; ander het Moeder my vertel. Tant Tollie het die laaste maande wat sy in die ander tyd was, af en toe kom kuier en haar gepamperlang. “Jy’s nou veertig, Bavaria. Jy moet baie rus. Sit jou voete op. En jy moet melk drink.” Klaas is gebore op Boxing Day, soos ons gesê het. Klaas Krige, so het Moeder

hom genoem, na haar eie pa wat sy nooit geken het nie. En van die eerste dag af – hoekom weet niemand – wou Vader niks weet van Klaas nie. Miskien oor hy kleintyd so tingerig was vir ’n seunskind. Vader het sommer weggedraai en anderpad gekyk toe hy die dun beentjies en maer armpies sien. Maar ek, ek het in my kinderlike eenvoud gehoop Klaas moet nooit groot en sterk word nie. Dan kon ek hom vir my pop vat, al had hy so ’n lelike rooi gesiggie en al wou ek eintlik ’n sussie hê. “Hy lyk so misrabelik, nes ’n klein rooi Ingelsmannetjie. Ek gaat hom Klaas Ingelsman noem!” was tant Tollie se uitspraak. Toe die bure na die tweede seun kom kyk, is dit elke keer ’n gelag, want tant Tollie se grappe is altyd die hele Sandveld oor vertel. “Geluk met Klaas Ingelsman!” sê hulle. Vader het rooi geword tot in sy nek en sy bossierige wenkbroue het kwaai gefrons. “Vaderweet waar hý vandaan kom!” was al wat hy vir Moeder gesê het, sy eie rooigeit vergete. Die bynaam het bly steek: Klaas Ingelsman. Vader kon dit nie vat dat hy so ’n tingerige kêrelkind verwek het nie. Vir Moeder het hy gesê: “Hugo is groot en sterk. En hy het kopnaat. Hy sal die boer wees. Klaas kan ons maar vir die kerk gee.” Ek weet nou dit was een van Vader se groot foute: hy was altyd aan die planne maak om ander te regeer. Hy het planne gehad toe hy met Moeder getrou het. Hy het planne gehad vir my broers. Met my het dit nog slegter gestaan. Hy sou my hele lewe regeer. Die dag van Klaas se doop het ouma Sannie en oupa Knud met presentjies vir die kleinkind gekom. Hulle was bly dat hy sy oorlede oupa Krige se naam gekry het. Ook my ooms en tantes aan my ma se kant het gekom. Hulle was gaaf met ons kinders en het my gesoen en Hugo se hand geskud.

Vader het darem ook met die hand gegroet en toe geloop. Hy het nie eens iets te ete of te drinke aangebied nie. Toe ai’ Bloutjie wou rooibostee maak, het Vader glo gesê: “Hulle’s vissersmense. Hulle hoort by die see; hier is niks vir hulle nie.” Hy het steeds geglo hy het benede sy stand getrou. Ná daardie dag het Moeder se mense nooit weer by ons kom kuier nie. Ek kan onthou dat Moeder hard gesnik het toe Ouma-hulle weg is. Ai’ Bloutjie het ’n skinkbordjie rooitee vir Moeder geneem, wat lusteloos op die katel gelê het. Ek het van angs agter die kas in die kombuis weggekruip. Bang oor Moeder so huil en bang dat Vader enige oomblik sou inkom. Maar Hugo het na Moeder in die kamer gegaan. Sy het sy een hand in hare geneem en die Bybel in sy ander hand gesit en gevra dat hy vir haar moet lees. Moeder het later vir my vertel dat hy Psalm 23 gelees het, dit was haar geliefde Psalm. Ná Klaas se geboorte was daar ’n koudheid tussen Moeder en Vader, ’n verwydering wat nooit oorkom is nie.

My ouma Brandt was ’n groot, sterk vrou, een van die Rooi Smitte van Dwarskersbos. Hoewel sy vroeër tog partykeer na ons huisie gekom het, het ons nooit na die kliphuis gegaan nie. Ons het glad nie met die Brandt-familie gemeng nie. Ek was te jonk om te verstaan en het gedink dis maar soos dit moet wees. Op ’n dag het Moeder gesê ek en Hugo moet haar help om ’n sak boontjies te pluk vir ouma Brandt. Toe die sak halfvol was, het ons drie daarmee na die kliphuis geloop, ek met een punt van die goiingsak in my hand, Hugo met die ander punt. Moeder het aan die deur geklop. Toe dit eindelik oopgaan, staan tant Hendrieka, Vader se suster, daar. Moeder het ongemaklik gelyk en die sak boontjies uitgehou. “Ons het hulle nou net gepluk; hulle’s lekker vars.” Tant Hendrieka het ’n glimlaggie na my kant toe gegooi, maar ons innooi, dié het sy nie.

Van oupa John Foster Brandt het ek net een helder herinnering. Eendag toe ek seker so vyf was, het hy na ons kleihuis gekom en my saamgevat om een van sy bokke te gaan soek. Hy het my hoog op sy skouers gedra en so het ons die veld gefynkam. Ek moes kyk of ek die bok nie sien nie. Ek was nog nooit vantevore alleen met hom nie, en ek was baie skaam, want hy was soos ’n vreemdeling vir my. Die bok het ek nêrenster gesien nie, maar ek kon ver oor die graanlande uitkyk na hoe die wind rimpels daardeur stoot soos wanneer die see vol joppels is. “Ver, ver weg in Engeland is die gras die hele jaar deur so groen soos hierdie graanland, want hulle kry baie reën daar,” het Oupa gesê. “Dit moet mooi wees, nè, Mara?” “Was Oupa in Engeland?” het ek gevra. Hugo het my prente van Engeland in sy skoolboeke gewys. Oupa het gelag. “Nee, maar my ma was ’n rou Engelse meisie wat kom nursing doen het in Suid-Afrika en toe’t sy hier met my pa getrou. Jeanie Anne Foster was sy. Haar pa het glo van Ierland af oorgekom Engeland toe; haar ma was Engels. Weet jy dat sy g’n woord Afrikaans met my pa kon praat toe hy haar leer ken het nie? Sy moes eers sy taal aanleer. Maar hulle het reggekom. As jy lief is vir iemand, is dit maklik om iets te leer. Sy het baiekeer vertel hoe sy verlang na die ‘green hills and dales’ van Engeland, soos sy dit genoem het. ’n Mooi vrou, met voshare die ene krulle. Dis sý, jou oumagrootjie, wat gesê het daar moet ’n John Foster – haar pa se naam – in elke Brandt-geslag wees.” Toe sê Oupa so half vir homself: “Net jammer dat Jakob die naam laat uitsterf het . . .” Ek is spyt dat ek oupa Brandt nooit regtig leer ken het nie, en later was daar ook niemand meer om my van hom te vertel nie. Maar ek het altyd gedink: As ek eendag ’n seun het, sal ek hom na my oupa noem, John Foster. Daardie einste jaar is oupa Brandt dood. In sy testament het hy De Heuwel verdeel tussen sy seuns, met die beste deel vir sy oudste seun, die een met die naam John Foster, altyd Johnnie genoem. Vader het die deel verder weg van die rivier gekry. Ouma Brandt en tant Hendrieka het die groot kliphuis naby die rivier geërf.

Daardie tyd was mense so dikwels in rou dat selfs trourokke swart was. Buitendien het hulle so baie rondgetrek op soek na weiveld dat ’n wit trourok nie prakties was nie. Trourokke is van bruid tot bruid aangegee. Voor oupa Brandt dood is, het hy vir Ouma gesê sy moet sorg dat ek die familie se trourok kry, aangesien ek die oudste kleindogter was. Dit was ’n swart rok. Moeder het dit in haar klerekas met die kamferreuk opgehang. Dit was so lank dat dit op die vloer gesleep het en dit het yslik groot en trietsig daar gehang. Al was daar mooi fyn borduurwerk om die middel, het ek gedink dis ’n treurige rok, en ek het dit ook vir Moeder gesê. “Jy moenie so dink nie,” het Moeder my betig. “Eendag kan jy dit dra. Ouma Brandt was baie gelukkig in haar huwelik.”

Al was Fytjie soort van my opter en my speelmaat en altyd by my wanneer Moeder in haar groenteakkers besig was, was Hugo die belangrikste mens in my lewe. Soggens moes hy natuurlik skool toe, maar in die namiddae of saans het hy altyd tyd gemaak om iets saam met my te doen. “Hugo,” sê ek op een van daardie wonderlike Saterdae wanneer Vader weg was om skaap te gaan verkoop. “Fytjie wil hê ons moet in die veld gaan baroe soek. Dan braai ons hulle op die kole, sê sy. Dis nog lekkerder as patats. Kan sy maar saamkom?” “Natuurlik.” En so het ons veldin geloop. Fytjie en Hugo het al twee so baie geweet oor watter veldkos ons kan eet en wat word gebruik as medisyne en wat is sommer vir die mooi en kos vir die skoenlappers, motte, kewers en skilpaaie. Hulle het selfs geweet waar die erdvarkgate was. Ons het baiekeer ystervarkpenne naby die uitgeholde gate in die grond gekry. Nes grotte, het ek gedink. Hugo het gesê die ystervarke is slim, hulle vat partykeer die erdvark se gat vir hulle huis wanneer dié weg is om ’n ander miershoop te gaan oopgrawe. Fytjie het graag die swart-en-wit ystervarkpenne in haar hare gesteek. Ek wou

haar daardie dag help, maar sy het gekeer omdat die penne so skerp was. Toe vat Hugo ’n klompie bymekaar en sny die skerp punte met sy knipmes af. Daarna kon ek Fytjie se hare met hulle versier. Dit was vir my lekker om aan haar hare te vat, so anders as my lang, gladde hare. Fytjie kon vol perkate wees as sy wou. Sy val sommer plat op die grond neer en druk haar oor teen die sand. “Wat luister jy, Fytjie?” wil ek weet. “My oë soek bo-op die grond langs na baroe se stammetjie, maar my ore luister onder die grond.” Ek val ook neer. “Ek hoor ook iets,” sê ek. “Nes klein voetjies wat rondtrap, so trap-trap-trap.” “Loop hulle of hol hulle?” lag Fytjie. “Dis die voormense wat dourie tyd al hier gelewe het. Jy sal die bokke se kloutjies ook hoor. Innie voortyd het tamaai troppe wildsbokke van enige soort oor dié veld gehol.” Ek het regtig gevoel Fytjie se voormense was nog hier rond. Nie net die mense nie, die diere ook. En dat hulle spesiaal teruggekom het om by ons te wees. Soos Fytjie my vertel het, glo haar mense in die matjieshuise hulle voormense wat lankal dood is, is maar nog al die tyd by hulle. Hulle het hulle eie musiek en danse, hulle het nooit weggegaan nie. Húlle slaap nie vir ewig in die sandkooi soos wit mense nie. Daardie dag gryp Fytjie my hand en sy sê: “Kom ons dans. Luister hoe maak die kopergoete kliek-kliek om my nek soos ek trap. Kyk so, ek leer jou die riel.” En ek dans en ek klap hande daar in die veld in die helder son – op die maat van die kliek-kliek van Fytjie se kopergoete en die trap van haar voete. Om my nek het ek die stringetjie krale wat Hugo vir my gemaak het. Dis van vyf stukkies volstruiseierdop wat hy bietjie glad en ronderig geskaaf het op ’n klip. Hy het aande lank met ’n els gesukkel om gaatjies daarin te boor om dit aan ’n riempie te ryg. Ek kon dit net dra as Vader my nie sou sien nie. Ag, om soos Fytjie te wees! Vry om te sing en te dans. En jou hande en arms met boegoe in te vryf dat almal die lekker groen daarvan kan ruik.

Ons het daardie dag ver veldin geloop. Fytjie kon maar nie ’n baroe kry nie. “Kyk hoe helder is die berg,” sê Hugo op ’n keer. “Die Piketberg is hoog, hy lyk glad pers vandag. En die veld en die lug weer so groen en so blou.” Hugo het altyd sulke goed raakgesien. “Is die hemel nou dour bo?” vra Fytjie vir Hugo terwyl hy in die lug opkyk. “Kan wees,” sê Hugo. “Die hemel is waar dit mooi is. Bo in die lug, ja . . . of hier onder tussen die kapokbossies en die soutbosse en die sonkwasriet, die jakkalskos en die bittergousblom – in als wat leef. In elke ding waarin daar lewe is, selfs in ’n skilpad en ’n voël. God is oral.” Fytjie het gesug. “Hoog bo-op daai berg sal ek graag wil staat.” “Miskien doen ons dit nog eendag,” het ek gesê. “Hoog daar bo. Wat kan ons nou sing, Hugo?” “Hoekom nie Kersliedjies nie?” Toe sing ons Kersliedjies, al was Kersfees nog ver. “Die Heiland is gebore” en “Betlehemster”. Fytjie had ’n goeie oor en sy het gou saam met ons ingeval. “Mara, nou moet jy alleen sing. Toe, ons luister,” vra Hugo skielik. Toe sing ek “Twinkle, twinkle, little star” wat Hugo in die skool geleer het en toe weer vir my. Hugo het gelag en hande geklap, en Fytjie ook. “Mara, jy sing nes ’n engeltjie.” Seker omdat ek aan sterre gedink het, sê ek toe: “En nou ‘Laat ons skyn vir Jesus’ ook, Hugo.” En ons sing dit ook, daar op die haai vlak. En so sing-sing loop ons huis toe. Weer “Betlehemstêêr, lieflike stêêr . . .” vir die lekkerte. Fytjie rek dit die heel langste uit van ons drie; dit klink of haar stem dour bo die Piketberg loop draai. Maar toe Fytjie afdraai om eers te gaan hout maak, sê Hugo hy moet vir outa Piet met die skaap gaan help. Ek begin bewe nes of dit winter is.

“Ag, Hugo, moenie loop nie. Bly by my.” “Nee toe, Maratjie, jy’s mos al mooi groot. Moeder is by die huis, dalk kan jy haar help met iets.” Hugo had altyd iets besonders om vir my te gee voor ons uitmekaargaan. Eenkeer ’n klippie met ’n merk soos ’n kruis daarop, of sommer ’n handvol rooiryp skilpadbessies om te eet. Hy het allerhande goed in ’n boks onder sy bed gehou, spesiaal vir my. Daar was selfs ’n uitgedroogde blinkswart roltoetjie in, mooi netjies opgerol met sy duisend pootjies onbeskadig, wat Hugo eendag in die sand opgetel het. Ek het later eers verstaan hoe wys hy was – met sy presentjies wou hy my aandag aflei van wat dalk by die huis op my wag. Ná daardie dag in die veld saam met Fytjie het hy my ’n haaitand gegee wat hy teen die rivierwal opgetel het. Hy het dit uit sy broeksak gehaal en in my hand gedruk. Toe vertel hy my iets wat sy onderwyser vir hulle vertel het: dat al die plaasgrond miljoene der miljoene jare gelede een groot see was – dis hoekom daar seediere onder die sanderige grond begrawe lê. Ek kon dit nie glo nie; tot by die huis het ek daaroor loop en wonder. Maar toe ek die huis ingaan, bewe my hart weer nes altyd van die bang. Is Vader al terug? Skree hy weer op Moeder? Was daar dalk iets fout met sy kos? Was sy hemp vandag nie netjies genoeg gestryk nie? Was Klaas weer in sy pad?

5. Tóé het ons geweet

5 Tóé het ons geweet

Vader het ’n bars gewerk op sy lande, en sy spaarsamigheid het gegrens aan gierigheid. Een droogtetyd, toe sy broer Johnnie se beeste gevrek het, het Vader s´y deel van die plaas uitgekoop. Oupa Brandt het bepaal dat slegs familie dele van die plaas kon opkoop; ons het dit almal geweet. Buitestanders sou g’n kans staan nie. Vader se deel van die plaas het beter weiding vir sy skape gehad, en Moeder se boontjies het van jaar tot jaar welig gestoel van die rivierwater. Eindelik het hulle ’n goeie bietjie geld bymekaar gehad. Oom Johnnie was nie so gelukkig nie. Toe daar boonop ’n siekte onder die beeste uitbreek, was hy verplig om aan sy broer te verkoop. Hy het besluit om Transvaal toe te trek, myne toe. Vader het ’n winskoop gekry, met ’n wa op die koop toe. Die dag het aangebreek dat oom Johnnie die plaas moes verlaat om in Vredenburg, so twintig myl van ons af, te gaan trein kry. Ouma Brandt, wat baie ontsteld en bekommerd was oor haar seun se onsekere lot, en tant Hendrieka het saamgegaan om hom op die stasie te groet. Vader het sy broer nie gaan groet nie, en hy het Moeder verbied om dit te doen. Oom Johnnie het ook nie sy voete by ons gesit nie. Nou was die hele De Heuwel Vader s’n, behalwe die kliphuis waarin Ouma en tant Hendrieka gewoon het. Tant Hendrieka se man was ’n kort rukkie ’n bywoner by Vader, maar toe kry Vader ’n uitval met sy suster, omdat hy gesê het haar man weet blou niks van boerdery af nie. Dit was nie ’n gelukkige plaas nie, maar Vader en Moeder het darem nou baie water gehad. Op oom Johnnie se deel van die plaas was ’n sandloop met water wat uit fonteintjies gevoed is. Die graan- en aartappellande daar het goed gevaar.

Aan die voet van ’n lae koppie was daar ook ’n groen strook wildepiesangs en dadelpalms wat na Misverstand se kant toe gestrek het. Die dadelpalms het glo opgekom nadat Britse soldate met die deurtrek tydens die Boereoorlog dadelpitte daar uitgespoeg het. Of dit waar is, weet ek nie. Moeder wou haar boontjieakkers graag langs die fonteine hê, maar Vader was obstinaat: hy wou ln daar plant en die vee daar aanhou waar hulle vet sou word. Die ln was ’n misoes, en hy het belangstelling verloor in die fonteine. Toe het Moeder die grond oorgeneem vir haar boontjies. Dit was perfek vir heerboontjies wat, net soos palms, die voete in die water wil hê en die koppe in die son. Vader het sy veetrop uitgebrei. Hy het goeie wolskape gekoop om weer te verkoop. Kwaliteitwol het daardie tyd hoë pryse gekry. Geleidelik, deur sy uiterste spaarsamigheid – eintlik suinigheid teenoor homself en sy familie – het Vader meer voorspoedig geword. Een Sondag ná kerk toe ons aansit om die tafel, was hy uitsonderlik praatsaam en welgemoed. “Ek het die kliphuis van my ma en my suster gekoop,” kondig hy hoogs ingenome aan toe hy sy bord nader trek. “Ons trek end van die maand uit hierdie kleihuis. Dan is ek baas van die hele De Heuwel.” Moeder sug. “Waar moet jou ma en Hendrieka-hulle dan heen, Jakob?” “Dis hulle saak,” sê Vader. “My suster het ’n man, hulle kan waffer plek ook al loop uitkyk vir werk. Die grond kan ons nie almal dra nie. Ma kan vir eers by ons bly tot Hendrieka-goed ’n plek gekry het, dan kan sy by hulle loop bly.” “Hendrieka se kinders gaan nog in die weeshuis beland. En jou ma sal ten gronde gaan van verlange na hulle.” “Ek het my hande vol met die plaas, ek kan my nie nog oor hulle môre-oormôres ook bekommer nie,” het Vader geantwoord, reeds weer in sy gewone slegte bui. Eietyd die volgende môre stap tant Hendrieka by ons huis in. Moeder is by die rivier besig om haar boontjies nat te lei, maar ek staan daar tussen ons bokse en kiste wat alreeds gepak is. Toe moet ek die geskel aanhoor teenoor Vader, wat by die kombuistafel bly sit, besig om koffie te drink. Dis asof tant Hendrieka die hele kleihuis volmaak met haar groot lyf en haar harde stem.

“Ek vervloek jou, Jakob Brandt!” skree sy verbitterd. “Vat De Heuwel onder ons voete uit, maar jy sal wéér weghol. Dis in jou bloed om vir niemand anders om te gee nie. Jaag ons maar weg, maar dié sê ek jou: genot sal jy van hierdie plaas nie kry nie. Ek vervloek jou met droogtes, met dierevrektes, met verliese op die mark. Jy het in jou jong dae misluk, jy sal hier ook misluk! Bedrieër! Vrede sal jy nie smaak nie!” snik sy die woorde woedend uit. Vader probeer ’n woord inkry, maar sy skree hom dood. “Jy was jou gehele lewe nog wreed, ’n boelie! Altyd gereed met die sweep of karwats om ons of die volk by te kom. Moeder en Vader wou doodgaan van skaamte dourie tyd met die pont, daai dag toe jy jou ware kleure gewys het. Almal in die Sandveld het daaroor geskinder. En toe hol jy weg myne toe. Tot ons plaas het sy bynaam gekry oor jóú dinge. Weglopersheuwel, ja!” Ek sien hoe rooi raak Vader se gesig toe hy begin terugskree. “Wat het ek miskien gehad toe ek ’n kind was? Daar was nooit genoeg kos of klere nie. Ek was ’n jongetjie van sewentien, maar ek het weggeloop om te gaan geld verdien! By Pa het ek nooit ’n pennie gekry vir my werk nie.” Tant Hendrieka se gesig vertrek. “As die oes misluk het, het al ons kinders saam swaargekry, maar ons het alles gedeel. Nie jy nie! Jy’t jou pakkie Krismislekkers vir jouself gehou, dit weggesteek, ek onthou dit nog so goed ná al die jare. Kyk waffer ellende doen jy jou eie ma en suster aan om ons soos sleg goed uit die huis te gooi!” Toe Vader nader staan aan tant Hendrieka, dag ek hy gaan haar slaan. Maar hy bly staan asof hy gewortel is, sy gesig bloedrooi soos hy homself probeer inhou. “Jy dink niemand weet hoe jy geknoei het by die myne nie, Jakob! Wat het jy éintlik daar bo gedoen? Jou ekskuse is nie wat óns gehoor het nie. Ons weet jy’t na die sendingstasie op Kookfontein gegaan en daar het jy ’n meisiekind onder hande gehad. Die stories lê uit Namakwaland tot in Velddrif oor waffer sleg mens jy is!” Vader se groot hande maak oop en toe. “Asseblief, Vader, moenie baklei nie,” pleit ek, en ek byt my naels tot in die vleis in.

Maar nie een van die twee hoor my nie, so kwaad is hulle. “Uit! Weg hier uit my huis uit!” skree Vader. Hy vat-vat na sy karwats wat agter die kombuisdeur hang, maar tant Hendrieka is al buite. Sy slaan die deur toe dat dit bewe in die kosyn. Ek het hoeka die storie geken van hoe De Heuwel die naam Weglopersheuwel gekry het. Ek het dit by die matjieshuise gehoor, waar dit met baie tjk-tjks en aijees vertel is. Suutjies, asof die verkeerde mens dit dalk kon hoor. Van hy veertien was, het Vader vir sy pa op die plaas gewerk. Maar omdat weiding skaars was ná twee jaar van min reën, het dit al moeiliker geraak om die groot trop skaap aan te hou. In daardie tyd hoor oupa John toe dat hulle ’n nuwe pontman soek. Jakob, groot en sterk, sal net die regte man wees, het Oupa gedink. Hy het voorspraak vir sy seun gaan doen en Vader het die werk gekry. Maar John Foster Brandt het hom misreken met sy seun: Jakob het gou verveeld geraak met dié knegsdiens, soos hy dit beskou het. Op ’n dag toe die rivier sterker vloei as gevolg van reën hoër op, het hy die omstandighede verkeerd ingeskat, en toe ’n wa met ’n groot vrag produkte en mense die rivier wou oorsteek, het die pont getip. Vader kon sterk swem en hy het homself gered daardie dag. Maar net homself. Daar was ’n vrou wat hy nog kon gered het, het die mense gesê. Maar hy het hom uit die voete gemaak en in ’n skuur op die plaas loop skuil en sy klere by ’n vuurtjie drooggemaak. ’n Boomtak in die rivier het gekeer dat hy enigiets of enigiemand anders kon red, het hy later vertel. Daardie tyd het hy opgehou om met sy mense te praat, en as iemand die woord “pont” oor hulle lippe sou laat kom, het hy sy pa se langsweep afgehaal. Kort daarna is hy weg myne toe.

Ek was amper sewe toe ons moes trek na De Heuwel se kliphuis. Tant Hendrieka en haar gesin het soos spoke verdwyn. Net ouma Brandt het agtergebly in die groot huis.

Ek onthou so goed hoe Moeder gehuil het terwyl sy ons goed inpak. Dit was kompleet of haar hande afgekap was, en sy het swyend toegekyk hoe die werksmense ons goed oordra na die groot huis toe. Ek het gekyk hoe outa Boesman en outa Piet die houtkatel oplig en op die wa laai. Die riempiesmat het so kaal gelyk sonder iets daarop. Dit was altyd toe onder die lappieskombers met die rooi diamantjie in die middel, en in die somer onder ’n wit katoenbedsprei. Die kliphuis had agter én voor ’n lang stoep. Die agterste een het op die veld uitgekyk, die voorste op die rivier. In die middel van die voorstoep was die voordeur wat in die voorkamer oopgemaak het. Tant Hendrieka-hulle het die meeste van die meubels laat agterbly. Daar was ’n lang geelhouttafel en stywerugstoele in die middel van die vertrek. Eenkant het ’n riempiesmatbank gestaan, en daar was ’n groot server van donker hout langs een muur van die voorkamer. Die meubels en vloerplanke was blink van die olie en politoer en die hele vertrek het skoon geruik. Dit was alles net te vernaam vir my. Ouma Brandt het uit ons pad gebly, niks help uitpak nie, byna asof sy nie daar was nie. Maar dit was asof haar oë orals was. My kamer – ’n hele kamer net vir myself – het uit die voorkamer geloop. Moeder en Vader se slaapkamer was aan die ander sy van die voorkamer. Klaas het nog altyd by Moeder-hulle geslaap. Hugo se kamer had ’n buitedeur links op die stoep uit. En ouma Brandt het in die smal kamertjie op die agterstoep geslaap – asof sy nie meer in die huis hoort nie. Haar meubels was klaar daarin toe ons daar kom. Ek het my bietjie klere half skaam in my nuwe kamer ingedra. Ek was veronderstel om bly te wees, maar ek het klaar verlang na die warmte van ’n gedeelde kamer in die kleihuis. Net oor die spieëltafel was ek baie bly. “Dié moet eendag joune wees, Mara, onthou,” het ouma Brandt gesê toe sy sien ek kyk daarna. Dit had laaitjies en spieëls wat kon oopswaai, en twee groot laaie onder. Die kleur van die geelhout was vir my baie mooi. My skatte het ek in die onderste laai gepak. Mistroostig, en bang dat ouma Brandt sal hoor, het ek vir Hugo gefluister: “Ek het so gehou van die misvloere in ons ou huis. Ek’s bang hier in die groot huis, dis so stil.”

“Toemaar wat, Mara. Jy sal sien, dis lekker om jou eie kamer te hê. Kom, ons gaan buite rondkyk.” Daar was ’n muur om ouma Brandt se pragtige tuin voor die huis. Sy was lief om tuin te maak. Ek het geweet dat sy en oupa Brandt die huis saam gebou het, van klippe uit die veld en klei uit die rivierwalle. Met die tyd het hulle vertrek na vertrek aangebou soos dit nodig was. Klaas het aangehardloop gekom en babbelend vertel van ouma Brandt se kanarie wat in sy hokkie op die stoep sit. Van binne af het Moeder angstig geroep na Klaas, bang dat hy rivier toe kon wegdwaal of met die lang solderleer sou probeer opklim. “Mara, kom help gou die messegoed uitpak. Vader sal aanstons wil eet!” Toe ek omdraai om in te gaan, het ek ouma Brandt in die voordeur sien staan. Sy het uitgekyk oor die voorstoep na die rivier met sy rietbosse, haar hande agter haar rug gevou nes ’n mens in ’n vreemde huis wat nie weet wat om te doen nie.

Vader had ’n skilpad wat hy kleintyd opgetel het. ’n Bergskilpad wat iemand seker desjare klein-klein van iewers af daar aangebring en in die veld gelos het. Ou Vegter was tamaai groot. Hy het sy eie blyplek gehad – ’n soort grotjie wat Vader jare gelede vir hom naby die kliphuis se voorstoep gebou het. Vader was vreeslik erg oor hom. Ek was ontsettend bang vir ou Vegter. Hy sou sommer skielik agter ’n bos uitkom en mens teen jou enkel stamp. Hy sou selfs na jou tone hap as jy nie oppas nie. Die ergste was dat jy nooit geweet het waar hy was nie. Hy was nes Vader, altyd op die uitkyk, kwaai, en iets om voor bang te wees. In die groot huis moes ek leer om saam met ou Vegter te leef – ek had geen keuse nie. Vir ouma Brandt was dit seker dieselfde toe sy saam met ons moes woon. Maklik kon dit nie gewees het nie, want sy was gewoond om self in haar eie kombuis te werk. Nou het Vader daarop aangedring dat Moeder moes oorvat. Sy moes ook die brood knie en die bakkery behartig.

Ek sien Ouma nog, hoe sy bystaan met ’n klamgemaakte meelsakkie en die sweet van Moeder se voorkop afvee om te keer dat dit in die deeg drup as sy in die warm kombuis staan en knie. Ouma het niks gesê nie, maar haar oë het op Moeder gebrand en die deeg het slap geword onder Moeder se beswete hande. “Jakob, jou ma het ’n leeftyd in hierdie kombuis omgestaan. Dis swaar vir haar om boedel oor te gee aan ’n skoondogter. Ek gaan eerder terug kleihuis toe,” het ek Moeder op ’n dag vir Vader hoor sê. Kort daarna is Ouma weg van De Heuwel. Toe sy die dag Vredenburg-stasie toe vertrek, het sy vir Moeder gesê: “Ek los die naaimasjien hier. Jy sal dit goed kan gebruik soos die kinders groter word. Veral met ’n meisiekind in die huis.” Sy het my gesig met al twee hande opgelig. “Mara het jou kleur, maar daar’s iets van Jakob ook in haar.” Ouma se gesig was styf, sonder enige uitdrukking, en haar rug regop. ’n Rooigrys haarstringetjie het onder haar kappie uitgesteek. Toe sy wegstap, sug Moeder: “Ja, jou pa en Klaas het die Rooi Smitte se hare geërf. Mag Klaas maar van jou oupa Brandt se goeie aard ook hê.” Daarna het ek altyd aan ouma Brandt gedink wanneer Moeder die slingertjie van die naaimasjien sit en draai en draai, en gewonder waar sy nou woon.

Moeder het ouma Brandt se ommuurde tuin voor die huis mooi onderhou en self ook blomme geplant, heel eerste van die tjienkerientjeebolletjies wat sy uit die Kamiesberg saamgebring het en jare gelede agter die kleihuis geplant het. Van die lang stoep af kon ons uitkyk op die rivier en die rietbosse digby die vlei wat in die ligste briesie hul pluime gewieg het. Ek het altyd gespeel hulle is meisies wat dans. In die aande het ek graag op die stoep gestaan en kyk na die swerms voëls wat met ’n gekwetter wat al harder word, in die riete kom oornag. Soggens vroeg met sonuit was dit dieselfde ding: hulle het met ’n groot geraas en gefladder weggevlieg, hoog teen die ligrooi wolke in. Op De Heuwel het die boerdery voorspoedig verloop. Al oupa John se

werksmense het op die plaas agtergebly in hul matjieshuise en het nou vir Vader gewerk. Selfs hulle jong kinders het hier en daar gehelp. Ai’ Bloutjie het in die huis kom werk vir Moeder. Vader het meer koring, gars en mielies geplant. Sy veetrop het aangegroei. Moeder se boontjieakkers het oor die hele sanderige deel van die plaas gestrek, tot bo teen die wildepiesangs en dadelpalms. Vader het baie verbeterings aangebring, en ek moet sê hy het self hard gewerk en baie idees gehad. Naby die kliphuis is ’n dorsvloer vir koring aangelê op ’n skoongemaakte stuk grond. Ek kon ure staan en kyk as daar gedors word. Eers het outa Piet en outa Boesman die koringgerwe losgemaak en uitgesprei en hulle mooi met die gaffels omgekeer en losgeskud. Dan begin die donkies al in die rondte, al in die rondte loop terwyl die korrels uit die are losgetrap word. Die gedorste koring word met houtskoppe teen die wind opgegooi om die ergste kaf uit te wan. Ek sien outa Piet en outa Boesman nog, hoe hulle beurte maak met die jaagbesem om die koring verder skoon te kry, en hoe die kaf uitwaai en die skoon korrels agterbly en hoop gewerk word. Ons het ook graan gemaal vir ander teen betaling, en dit was lekker om die mense te bekyk wat in die kleinskuur net langs die grootskuur ingaan met hul koringsakke. Groot, plat stene het die maalwerk gedoen en die donkies moes die meul trek en die stene laat draai. Die mans het sommer daar gewag tot dit klaar was en dadelik vir Vader betaal. Dan het hulle met hul velsakke vol meel en hul gesigte bleek van die meelstof uitgekom. Daar was groot opgewondenheid op De Heuwel toe Vader vir hom ’n ryperd koop. ’n Groot swart hings met die naam Donkerwolk. Dié spesiale perd, meer as enigiets anders wat op die plaas gedoen is, het my laat besef dat dit goed gaan met Vader se boerdery. Jy kon dit ook aan sy spoggerige houding sien. Vir die eerste keer het hy tyd vir homself gehad. Tyd om te dink aan die mooi jong meisie wat hy anderkant die berg gesien het op sy togte om skaap te gaan koop – so het ek dit eers later ingesien. Maar soos Vader meer suksesvol en vernaam geword het, het sy buie ook erger geword. Ek het my al meer aan Hugo vasgeklem, terwyl Moeder haar oor Klaas ontferm het.

Hugo was slim – almal het so gesê. Hy was lief vir boeke. Dominee Van Rensburg en dokter Pollitt van Velddrif het dit opgemerk en het voorgestel dat hy weggestuur word om verder te gaan leer. Maar Vader het besluit dat Hugo sou boer. Op die ou end sou dit Klaas wees wat sin had vir die boerdery. Saans kon ek sien dis lekker vir Hugo om naby Moeder te wees. Bedags het hy vir Vader gewerk vandat hy uit die skool gekom het. Pale kap vir die hoenderhok uit die dikste bamboesriet, of lande skoffel en bewerk vir aartappels. Hugo se skooldae het tot ’n einde gekom toe hy maar dertien was; in daardie dae is dit toegelaat. Moeder het sy hande in hare gevat en gesê: “Hierdie hande is bedoel vir boekwerk; hulle hoort nie so grof te wees nie.” Natuurlik was Vader nie by om dit te hoor nie. Hugo het my altyd beskerm. By hom het ek geleer om koei te melk, om die hoenders kos te gee, om die eiers van weglêhenne te soek. Ek het weer vir Klaas beskerm en probeer om sy pad gelyk te maak. Van sy kleintyd af het ek aangevoel dat Vader hom nie kon verdra nie, en al het Klaas later lank en aantreklik geword, het Vader nooit teenoor hom versag nie. Moeder moet in haar wysheid geweet het van die groot foute wat Vader gemaak het. Sy het soms – baie selde – haar saak gestel en probeer om hom dinge van ’n ander kant af te laat sien. Maar dit het hom woedend gemaak as enigeen hom wou voorsê wat om te doen. Hy was baas; net hy het die sê gehad. Ek onthou nog dat Moeder lank ná Klaas se geboorte baie swak was, dat sy weke, ag, seker maande lank, in die bed gelê het. Van daardie hele tyd kan ek nie onthou dat Vader ooit by haar gaan sit het of enige toegeneentheid getoon het nie. Stadigaan het ek, kind soos ek was, begin agterkom dat hy drink. Een aand net voor aandete toe ek en Hugo en Vader al in die voorkamer sit, raak hy sommerso uit wans uit praatsaam. Hy lig die bottel voor hom en vra vir Hugo: “Wil jy ook ’n sopie hê?” Toe skink hy ’n bietjie wyn in ’n glas en sit en kyk dat Hugo dit drink, en vertel land en sand hoe lekker dié soort wyn dan nou is. Sulke tye, wanneer hy skielik vrolik en vol prate was, was ek baie ongemaklik in Vader se geselskap. Hy was dan so anders; hy was net nie dieselfde mens nie. Met Moeder by was hy nooit so vrolik nie.

Sy het saans meesal alleen gesit en was van alle mense afgesny, want Vader wou niks weet van kuiermense nie, en as daar tog nog iemand opgedaag het, het hy stug eenkant bly sit. Moeder het laatnag nog in die kombuis gesit en haar Bybel gelees of by kerslig naaldwerk gedoen, asof sy die slaaptyd wou uitstel. Smôrens voor ligdag was sy terug in die kombuis, besig om brood te knie. Sy het die skottel met deeg altyd met ’n dik, deurgestikte broodkombersie toegemaak en dit naby die warmte van die houtstoof gesit om te rys. Op ’n dag sien ons een van die katte afspring van die kombersie en ons lag, ek en Moeder, want die kat het ’n diep duik in die deeg onder die kombersie gemaak. Maar Vader het dit ook gesien! Outa Piet moes die kat gaan nek omdraai. Kort daarna, een aand voor ete, sit twee kleinkatte en miaau onder die kombuistafel. Moeder gryp hulle haastig en gaan sit hulle in die skuur. Vader het dit gesien en toe sy terugkom, lig hy sy hand asof hy haar wil slaan. Sy slaan haar hande voor haar gesig, maar hy klap haar arms weg en sê: “Ek is in die voorkamer. Roep my as die kos klaar is.” Tóé het ons geweet – ek en Hugo – dat Vader rof aangaan met Moeder. Dat hy haar dikwels dreig met ’n opgeligte hand. Een aand nadat hy ’n bottel wyn uitprobeer het wat ’n handelaar daar gelos het, gaan sit hy by die kombuistafel. Ek kon die wyn van ver af ruik. Terwyl Moeder besig is om die tafel af te dek, gaan staan hy op onvaste bene in haar pad. “Jakob, ek dink jy moet liewerster daardie bottel wegsit,” sê sy kalm. Toe haal hy sy karwats agter die deur af en kom weer voor Moeder staan. Sy staan waar sy staan en kyk hom in die oë. Langs my hoor ek Hugo se asem jaag soos een wat ver gehardloop het. “Vader, laat ek die karwats maar weer ophang,” sê hy en loop vat dit saggies uit Vader se hand. “Môre vroeg wil Vader dalk iewerster heen ry, en dan is die karwats op sy plek.” Vader gaan sit sonder ’n woord by die tafel en skink vir hom nog wyn uit die bottel.

6. ’n Gebreekte kralestringetjie

6 ’n Gebreekte kralestringetjie

Noudat ons in die groothuis is, het Moeder genoeg helpers wat hout en water kan aandra en doen wat gedoen moet word. Vir die eerste keer het sy meer tyd om by haar kinders te wees, en dis kosbare ure vir ons. Wanneer ons kan, gaan kuier ons – dis nou ek en Moeder, Hugo en Klaas – vir ouma Sannie en oupa Knud op Oufontein. Vader het wel nooit saamgegaan nie, maar hy het ons toegelaat om ten minste een keer per maand die donkiekar te vat en soontoe te gaan. Veral as hy lus had vir viskuit braai of vir maasbankers wat oupa Knud drooggemaak of gerook het. Hakiesdraad, het die vissersmense dit genoem. Vir party mense nie so lekker soos bokkoms wat van harders gemaak word nie, maar nie te versmaai nie. Op ’n dag kom Fytjie ook saam met ons. Kamma om ’n ogie oor my te hou. “Hou Mara dop! As daar water naby is, moet julle haar nie onder julle oë laat uitgaan nie,” roep Vader agterna. Ek onthou ons het op ’n hoogtetjie agter Ouma se Oufonteinhuis gestaan en na die helder lug gekyk. Dit was een van daardie wonderbaarlike laat winterdae tussen onweersdae. “Kyk hoe naby loop die rivier daar langs julle huis verby, Bavaria,” sê Ouma vir my ma met ’n bekommerde trek op haar gesig. “Hy loop so stadig en vol kronkels, maar hy kan vir jou teen sy walle uitklim, hoor, as dit die slag sterk kom reën. Daar lê baie droefheid in die sout seewater, en ons mense van die Weskus leef iedere dag saam met storms en verdrinking. Ons moet die water altyd in die oog hou, waar ook al, die water vra sy prys.” Baie jare later sou ek terugdink aan haar woorde daardie dag. Ek het vir haar gesê eintlik hou ek net van die rivier tot voor dit in die see uitloop, want daar word die water wild en koud.

Daar het dié dag so ’n heerlike kruierigheid opgestoot deur die warm, klam aarde. Gousblomme se stingeltjies het al deur die grond gestoot en die surings se heldergeel het orals geglinster in die son. Swerms duikers het blinkswart teen die oggendlig verbygevlieg, en daar was flaminke met hul rooipienk vere, en kleurryke visvangers. Hugo het eende-eiers gaan soek in die rietruigtes en Fytjie het by Moeder geneul om met Klaas af te loop na die jetties toe. Sy wou kyk watse vis daar die dag inkom. Toe hulle wegstap, sê Moeder met ’n skewe laggie vir ouma Sannie: “Jakob noem Fytjie ’n skinderbek oor sy vir my stories aandra. Hy sê sy’t oë soos ’n uil en ore so skerp soos dié van ’n jakkals.” Ouma het sommer hardop gelag. “Maar dis mos ’n alte goeie ding, dan weet jy wat op die plaas aangaan! Kom ons gaan sit solank die koffie op.” Ouma het die skinkbord met koffie en beskuit uitgebring stoep toe. Van die jetties se kant het Fytjie met Klaas aan die hand aangekom. “Kyk vir Klaas,” sê Moeder. “Skoon Jakob se kleur hare, en net so ’n digte rooi boskasie!” “Ja, maar hy’s ’n babbelbek. En hy kan jou om sy vingertjie draai, nes sy oupa Klaas Krige. Seker ook goed onkruidsig. Hy’t netnou omtrent by my staat neul, en dit oor my vlekmes!” Ek kon sien Moeder is bly dat Ouma so erg is oor Klaas. Ek trek aan Ouma se rok. “Vertel bietjie van oupa Klaas Krige en die oorlog, toe, Ouma! Hoe hy op die plase weggekruip het en als.” Sy kyk eers rond asof sy wil seker maak dat niemand anders sal hoor nie. “Ek dink oupa Knud hou nie daarvan dat ek treurige oorlogstories vertel nie. Kom saam jettie toe; ek moet gaan snoek vlek.” Sy vat die skerp mes wat Klaas so graag wou hê en ’n skottel, en ek help haar dra aan ’n groot vars snoek op ’n stuk goiingsak. Ek vat twee oortjies van die goiingsak en sy die ander twee. “Ons gaan daar onder by die punt van die jettie sit, dan gooi ons die binnegoed in die rivier vir die pelikane.”

Ons loop al met die lendelam planke saam en ek gaan sit langs Ouma op ’n hoop nette. Die water lek-lek teen die rivierwal en die son maak blink vlekkies op die water. Ek kyk hoe vinnig Ouma se hande met die vlekmes werk. Die pelikane is byna dadelik by en skud die stukkies binnegoed in hulle slap flodderkele af. Ek lag vir die meeue wat bokant ons koppe skree omdat hulle nie die visgoete afgevat kry by die vraatsige pelikane nie. “Ouma, die storie van Oupa . . .” En Ouma vertel die storie wat oor en oor in ons familie vertel is oor hoe haar vurige man, Klaas Krige, die leier geword het van ’n klompie burgers in die Boereoorlog. “Klaas was ’n Boer in murg en been. Hy het die Engelse gehaat oor wat hulle aan ons land gedoen het.” Sy was op ’n dag in die oorlogtyd alleen op hulle plasie in die Transvaal toe ’n jong Boer te perd daar aankom. Hy druk ’n stukkie papier met ’n boodskap wat haastig in potlood geskryf is in haar hand. Gaan suid, het Oupa geskryf. Daar sal jy veilig wees. Net dit. Ouma het geweet “suid” beteken die Kaap, waar daar g’n goud was waaroor die gierige Engelse sou wou veg nie. Sy was jonk, skaars agtien, en het nog nie geweet sy was in die ander tyd nie. Sy sou die pad na Mosambiek moes vat, ’n neutrale land en ’n kolonie van Portugal. Oupa het daardie roete tot in Lourenço Marques goed geken. Hy het baiekeer daarvan gepraat, so sy het geweet watter koers sy moes inslaan. Van Lourenço Marques af sou sy dan haar weg moes vind Kaap toe. Sy het net ’n paar stukkies klere en proviand gepak en begin stap met die hoop dat sy deur ’n negosiewa opgelaai sou word. Genadiglik het sy gou ’n klompie mense teëgekom wat wou wegkom van die oorlog af en wat ook op pad was Mosambiek toe. Hulle het snags in die veld kamp opgeslaan, in die dag gestap. Haar grootste vrees was dat haar velskoene nie sou hou nie. Boerbeskuit was hul vernaamste kos, en water hul grootste probleem. Sy het intussen agtergekom sy is swanger. Daarom kon sy huil van blydskap toe hulle twee negosiewaens teëkom wat hulle oplaai tot in Lourenço Marques. Daar is hulle in ’n vlugtelingkamp gesit. Die goewerment was simpatiek teenoor hulle, maar wou nie moeilikheid hê met die Engelse nie. Hulle het die vlugtelinge per skip na Lissabon gestuur, waar hulle in ’n krygsgevangenekamp

opgeneem is. Net ’n paar maande later is vrede aangekondig. Toe het die tyding haar bereik dat haar man sleg gewond is in ’n skermutseling met die Engelse. Hy is gevange geneem en na St. Helena gestuur, maar op pad daarheen het hy beswyk aan sy wonde. Hy is ter see begrawe. Sy was nou hoog swanger en die vrouens in die kamp het saamgestaan om haar op die eerste skip na Suid-Afrika te kry. Op die Bavaria het sy ’n klein kajuit naby die masjienkamer met elf ander vrouens gedeel, hoewel die kajuit net vir ses bedoel was. “My kind, dit was so benoud in daardie kajuitjie, maar ons het net een ding voor oë gehad: om terug te keer na ons land. Ons was maar te bly om op daardie skip te wees, want ons het so verlang na die ope veld.” Daar in die oorvol kajuit het sy een nag geboorte gegee aan my ma. Ouma laat die flitsende vlekmes ’n oomblikkie rus in haar hand en ek kan nie haar oë sien onder die tuit van haar kappie nie. Haar growwe werkshande lyk vir my nes Moeder s’n. “Boerevrouens weet baie van geboortes af,” sê sy, “maar dit was Engelse hande wat jou ma in die wêreld gebring het. Die vrou was so goed vir my, sy het my laat byt op ’n stukkie lap wat sy in brandewyn geweek het wat sy by die kaptein gevra het. En sy het my hand styf vasgehou tot die baba uit was.” “Wie was die vrou?” “ ’n Vroedvrou soos tant Tollie, sonder dat sy geleer het. Sy het hiernatoe gekom om verpleegwerk te doen, maar sy het baie geweet van geboortes. Sy het gesê die son moet nooit meer as een keer opkom vandat ’n vrou se pyne begin het nie. Sy’t vooruit geweet jou ma sal daardie nag gebore word, so sy het by my gebly, en van die ander Engelse vrouens het ook kom help.” So het ouma Sannie dan Engelse stemme om haar gehoor en sagte Engelse hande op haar gevoel terwyl hulle haar en die skreeuende baba versorg het. “Toe ek daardie slukkie swart tee uit ’n blikbeker vat wat ’n Engelse vrou voor my mond hou, het ek vir die eerste keer ná die oorlog ’n vrede oor my gevoel.”

Van toe af het Ouma nie meer die Engelse gehaat nie. “Jou ma is net ná haar geboorte gedoop. Op so ’n skip kan enigiets gebeur, en daar’s ’n ou geloof dat jy nie kan begrawe word as jy nie gedoop is nie. Die kaptein het by ons in die kajuitdeur kom staan en haar Bavaria Mara gedoop, die naam wat ek vir haar gekies het.” Die vrouens in die kajuit het Ouma getroos toe sy huil oor haar man wat op daardie selfde see dood is. “ ’n Geboorte op see beteken julle sal ’n veilige hawe vind,” het hulle gesê. “En wat het Ouma toe vir Moeder aangetrek? Het Ouma dan kleertjies gehad?” “Nee, omdat dit oorlogstyd was en ek in die kamp was, het ek niks gehad nie. Maar die vrouens het ’n stuk ou laken om haar gedraai en ons het annerlike stukke ou beddegoed vir doeke gebruik. Eers toe ek op Oufontein aankom, het ek gebruikte babakleertjies by die vrouens gekry. Almal was so goed vir my.” In Suid-Afrika het Ouma by Laaiplek van die skip afgeklim. Laaiplek was die poort tot die Sandveld, aan die mond van die Bergrivier. Daardie dae was die ingang na die hawe te vlak en groot skepe kon nie binnevaar nie. Ouma het die baba met ’n laken aan haar vasgebind en sy is afgelaat in ’n bootjie wat hulle aan wal gebring het. ’n Gawe offisier wat van haar lot gehoor het, het haar vooraf vertel dat dit beter sou wees om dáár die skip te verlaat as in Kaapstad, waar baie vrae gevra sou word en vorms ingevul moes word. In die vissersdorpie sou sy veel eerder verwelkom word en ’n onderdak kry. Toe sy met die baba en haar bondel klere van die loopplank aftrap, sit daar ’n man in ’n donkiekar. “Dis bitter warm om met ’n pappe babatjie rond te loop,” sê hy met ’n glimlag. “Hoe ver gaat jy?” “Tot waar ek onderdak kan kry. En werk.” “Dan is Oufontein die plek. Vissersmense se deure staan altyd oop.” Hy het die baba aangevat en haar opgehelp. Hulle het al langs die rivier af gery. “Ek kan werk. Ek kan naaldwerk doen. Enigiets,” sê sy toe sy tot verhaal kom.

“Dan sal jy bruikbaar wees hier.” Sy was in ’n soort beswyming; sy kon nie glo dat sy weer op land was nie. Om haar die reuk van die rivier wat skitter in die son, die eilandjies met riete wat swaai in die wind, die wye blou hemel, swerms voëls wat opvlieg en dan weer water toe afduik. Vis, dit het selfs sy uit die Transvaal geweet, hier sou baie vis wees. Sy kon die droë trossies vis aan die pale sien en het hulle ruik in die soutlug gekry. Bokkoms, sou sy later leer. “Toe die seeluggie opstoot in my hare daardie dag, was dit nes my gemoed ook vir die eerste keer lig.” So het dit gekom dat ouma Sannie by die eerste van die vissershuisies op Oufontein langs die rivier ingeneem is. Die Oufonteiners het almal kom saamdrom om die baba uit die see. Iemand het ’n wiegie van visnet gemaak en dit soos ’n hangmat van die lae plafon af laat hang. Daar was altyd ’n hand om die wiegie ’n stootjie te gee, en Bavaria Mara het soet aan die slaap geraak. Ouma Sannie het ’n bed naby die kombuis gekry. “Daardie eerste slaap op vaste grond ná die swaar van die seereis was die lekkerste slaap van my hele lewe.” Sy het vinnig geleer om met vis te werk, om ’n net heel te maak en kos in te pak vir die vissermanne voor hulle uitgaan. Sy het selfs geleer om die weer reg te lees. Geleidelik en ongemerk het sy deel geword van die daaglikse gang van die visserslewe. “Maar nou van oupa Knud, Ouma, vertel van die troue.” Ouma Sannie se trourok was nie spierwit nie, want baie bruide voor haar het die lang organza-rok al aangehad. Maar dit was skoon en gestryk en sy het pragtig gelyk met pers pypies en wit gousblomme aan ’n stukkie vislyn deur haar hare gevleg. Sy wou nie ’n winkelkransie dra nie. “En ’n veil, nè, Ouma?” “Ja, my kind, ’n veil ook. Jou ma was die blommemeisie in ’n blou rokkie, blou nes haar oë.” Kort ná die seremonie in die klein wit kerkie het die vissermanne die bruid van

die een na die ander gegooi, of aangegee. Dit sou geluk bring om ’n bruid te vang, het hulle geglo: daar sou volop vis wees. Ouma Sannie lag sommer weer by die herinnering aan hoe die groot sterk hande van die jong vissermanne haar gevang het. Toe oupa Knud haar eindelik vang, het hy gesê: “Dis genoeg nou. Ons weet nou die vis gaan dik loop vanjaar!” en vir die vissermanne geknipoog. “O, ons het omtrent gedans daardie aand dat die stof so staan. En onder die ou groot bloekomboom het ons piekniek gemaak. Daar was ’n konsertina en ’n pensklavier en mondfluitjies en daar is gesing ook. Die potte kos het reg gestaan: vissop, vars warm brood en melkkos met suiker en kaneel vir soetigheid, soos dit by ’n troue gepas het. “Toe wis ek ek het weer ’n plek,” sê Ouma. Sy het haar man gehelp om ’n huis naby die rivier te bou, beplan volgens die getye. As die see terugtrek, stroom vars water in wat hulle kan gebruik. En vir drinkwater was daar die varswaterfontein vanwaar Oufontein sy naam kry. ’n Dik laag skulpgruis is rondom die huis gestrooi, net soos nou, om die sand uit te hou as die suidoos in die somer waai. “Nie dat ons Oufonteiners ooit omgee oor die wind nie. Ons is lief vir onse wind, want hy bring die vis.”

Moeder was altyd baie lief vir die koppie by die wildepiesangs en die dadelpalms, want daarvandaan kon ons ver oor die vlei en oor die hele Oufontein met sy vissershuisies uitkyk. Sulke tye het sy my stories vertel uit haar kinderdae saam met haar hegte, gelukkige familie. Ek en Hugo het eendag saam met haar die koppie uitgeloop. Dit was ’n erge somer met ’n kwaai wind en plek-plek was die sand verskuif en in hope gewaai. By een so ’n hoop lyk dit toe vir ons na die bokant van ’n skerm wat daar uitsteek. Maar hoekom dáár ’n skerm? het Moeder gewonder. Hugo, nuuskierig soos hy was, begin sommer grou, en daar sien ons dis ’n Boesmanwindskerm, mooi behoue onder die sand. Met die grawery om die

skerm het ons ook afgekom op ’n gebreekte stringetjie krale van volstruiseierdop, en kraletjies wat van stukkies been gemaak is, so het dit gelyk. Dit was die begin van ons grawery, Moeder, Hugo, ek, en later ook Klaas. Ons het deur die jare baie geleer oor die vroeë mense wat daar rondgeswerf het. Moeder het ’n Croxley-aantekeningboekie gehad waarin sy alles opgeskryf het wat ons gekry het en waar. Buiteop die boekie het Hugo geskryf: Fossielopgrawings. Hoewel sy skooldae veels te vroeg geëindig het, het hy snags by kerslig vergoed daarvoor met lang ure by sy boeke. Alles boeke wat aan hom geleen is deur ’n onderwyser van die plaasskool, en deur dominee Van Rensburg en dokter Pollitt, wat almal belang gestel het in die natuurkunde van die Sandveld. Deur Hugo se liefde vir die natuurdinge het ek ook graag in boeke gekyk na die prente van klippe en plante, insekte en diere. Hy het my baie geleer van slange en voëls en insekte, hoe bye nektar vergader en hoe miskruiers hul bolletjies mis rol. Later het Klaas weer by my van die dinge van die natuur geleer. Vandat ons daardie dag die krale in die sand gekry het, was niks vir Moeder lekkerder as om in die veld te wees en ons te help om die sand deur te sif in ons soektogte nie. Hierdie belangstelling het van ver af gekom, dink ek. Sy het vir ons vertel hoe sy as kind saam met haar broers en susters en oupa Knud na Bobbejaanpunt en die Elandsbaaigrot gegaan het. Daar het hulle altyd hul hande op die rooi handafdrukke van die voormense teen die gladde grotmure gemeet. Oupa Knud het gesê dit was van die vroeë Hottentot-veewagters wat desjare in die omgewing rondgeswerf het. Hulle moet rooi en geel klei gebruik het vir die afdrukke. Moeder het gesê sy wonder of dit boodskappe was vir ander swerfgroepe. Op ons togte in die veld het Moeder ook baiekeer blomme gesien wat sy nie vantevore geken het nie. Dan het sy bolle of sade teruggevat huis toe en in haar spesiale tuin gaan plant. Klaas het later hierdie liefde vir plante geërf en gereeld bygedra tot haar versameling. Die oomblik wat Hugo klaar was op die lande, het hy kom help soek na fossiele, soos ons dit genoem het. Hoog teen ’n rant het ons ’n ashoop gekry waar Boesmans lank, lank gelede skulpe en ander voorwerpe agtergelaat het. Daar het ek eendag op iets besonders afgekom: ’n stukkie klip só gekap dat dit in die hand pas soos ’n breë lem. Dit het netjies in my hand gelê – soos dit in een van die

voormense se klein hande moet gepas het. Ek kon daarmee stukke van ’n kweper afsny, en selfs ’n stukkie vleis saam met Fytjie om hulle vuur. Die opgewonde gevoel as ons so grawe en op fossiele afkom, het ons met ’n soort eerbied gevul. Asof ons die teenwoordigheid kon voel van die mense wat lank gelede deur hierdie wêreld geswerf het. Was hulle geeste nog hier waar so baie van hul spore gesien kon word? Die ure van ronddolwery was vir ons soos tyd in ’n ander wêreld deurgebring. Ons was baie naby aan mekaar – ons het ’n geheim gedeel. Dit het die vrees versag wat ons elke keer gevoel het as ons by die huis Vader se voetstappe hoor wanneer hy van die lande af terugkom. Enige gesels het dan dadelik opgedroog. Die dag toe ek en Hugo die groot rugwerwel van ’n vreemde dier gevind het, sal ek nooit vergeet nie. Dit was glad geskuur deur die sand van eeue der eeue. Daarna het ons net een ding in ons kop gehad: om die res van die beendere te vind. Hugo was seker – sover hy kon vasstel in sy boeke – dat dit ’n uitgestorwe dier se rugwerwel was. Eers ’n jaar later, nadat die wind ’n slag maande lank aanmekaar gewaai het en die sand verskuif het, het ons die res van die beendere gevind. Hugo het skielik na my en Moeder geroep. Ons het nie eens gegrawe nie, en daar voor ons oë het dit bo die sand uitgesteek: ’n reusegeraamte van verbleikte beendere. Die buitelyne, ribbes en al, het vir ons soos dié van ’n krokodil gelyk, en ons kon toe die rugwerwel inpas by die res. Eers wou Hugo pale inplant rondom ons vonds, want anders sou die sand dit weer vir ewig laat verdwyn. Maar toe sê hy: “Nee, kom ons laat die beendere met rus. Eendag sal hier wel geleerde mense dit kom opgrawe. Nou’s dit net ons geheim.” Jare later hét ek toe ’n geleerde man ontmoet wat na Moeder en Hugo se aantekeninge gekyk het. “Jou moeder en jou broer was gebore natuurwetenskaplikes. Dat leke sulke gedetailleerde rekords gehou het, is verbasend,” het hy gesê. Ek het tog soms gewonder wat Vader sou dink van wat ons in die veld gevind het. Een middag op pad terug van die veld het ek ’n skilpadfossiel gekry wat ek vir hom wou wys, maar hy was besig om ou Vegter te voer, en ek was bang vir daai bergskilpad. Vader het nie eens opgekyk nie, so doenig was hy met ou

Vegter. Toe hy orent kom, sê hy kortaf vir Moeder: “Volgende keer as ek Piketberg toe gaan, bring ek ’n kinderopter saam vir Mara. ’n Wit meisie. Ek wil nie hê sy moet grootword met Fytjie se veldmaniere nie.” Net so uit die bloute; geen verdere verduideliking nie. Nie een van ons kon raai watter omwenteling dié kinderopter sou veroorsaak nie.

7. Die Blomhuis op Misverstand

7 Die Blomhuis op Misverstand

Die Pattersons van Misverstand was ons naaste bure. As ons Velddrif toe wou, moes ons oor Misverstand om by die pont te kom, behalwe as ons die nou bruggie hoër op in die rivier sou vat. Oor die bruggie kon omtrent net ’n donkiekar; waens en lorries móés die pont oor. Tussen Misverstand en De Heuwel het die vlei gelê. Die rivier het met hoogwater daar ingestoot en ook in die reëntyd, andersins was dit droog. Vader was oortuig daarvan dat die vlei aan De Heuwel behoort, maar die planne van ons plaas het duidelik gewys die vlei is in die middel verdeel. Toe oupa John Foster Brandt nog geleef het, was daar nooit enige dispuut tussen hom en die mense van Misverstand oor waterregte nie. ’n Entjie terug van ons huis op De Heuwel was ’n kleiner vlei, eintlik net ’n dieperige leegte in die grond. Dit het die grootste gedeelte van die jaar meer uit poele bestaan as uit water, totdat die reëns weer kom. Moeder het agtergekom dat die sout daar beter smaak as dié wat uit die see gedroog word. So met die tyd het sy ’n soutrapery van haar eie aan die gang gesit daardie tye wanneer daar ’n soutkors oor was. Al die plaaswerkers het dan ingespring om die sout in hope te werk, en hulle het daardie sout “Moeder se sout” genoem. Die mense van die omgewing het daarby gesweer dat dié sout nie net uitstekend was om vis mee te sout en in kos te gebruik nie, maar dit sou ook rumatiek wegvat as jy dit in jou waswater gooi. Hulle het van oral gekom om sout by Moeder te koop. Almal had hul eie sakke wat hulle self gevul het met grawe wat sy reggehou het vir hulle. Die sout het ’n goeie verdienste vir haar ingebring, aangesien meer en meer vissermanne vis gedroog het – bokkoms was die goud van die Sandveld. As jy in die Sandveld van die ander kant van die rivier gekom het, soos ons en die Pattersons, is jy ’n “uitlander” genoem. Maar omdat ons plase langs die rivier gelê het en ons na dieselfde kerk en skool gegaan het, is ons aanvaar. Die “uitlander”-naam had meer te doen met die Pattersons se Engelse konneksie, en

in ons geval die Foster-konneksie van dooi jare terug. Vandat ons in De Heuwel se kliphuis ingetrek het, het my lewe met dié van die Pattersons van Misverstand vervleg geraak. Op Misverstand was ek altyd welkom en tuis, iets wat ek nie van De Heuwel kon sê nie. Ek kan nie aan my jeugjare dink sonder die Pattersons se name en gesigte voor my nie: Rosa, my beste maat, en Etta, haar ouer suster. En dan Theunis. Hy was die oudste kind en die enigste seun, hierdie aantreklike broer van Rosa wat ook Hugo se groot vriend was. Theunis was lank, selfs langer as Hugo, want hy was ’n jaar ouer as Hugo. Hy was sterk – hy kon my met gemak oplig en op sy skouers sit. Maar by alles had hy ’n sagte geaardheid. Hoog op sy rug het ek partykeer my hande om sy gesig gevou, sy reguit neus en dik wenkbroue gevoel. Hulle was swart, nog donkerder as sy hare. Sy hare was vir my mooi, sag en effens krullerig, met ’n woeste kuif. Maar sy oë was die mooiste – ’n donker blou, en altyd vol lag. Daar was nie ’n pa in daardie huis nie. Net die twee Patterson-vrouens, tant Bessie en haar suster, tant Hettie, wat ook by hulle gewoon het. Die twee vrouens, groot van lyf, vriendelik, altyd aan ’t lag oor iets, altyd aan ’t kook of bak, was soos eie tantes vir my. Ek het nooit eintlik gewonder wat van die Patterson-pa geword het nie. Daar was baie gesinne sonder ’n pa in die omte, want die Weskus is vol tragedies weens sy wilde see wat soveel vissermanne se lewe eis. Die plaashuis op Misverstand was ’n lang, lae, witgekalkte gebou met ’n donker rietdak. Elke jaar voor Krismis het Theunis al op die nok langs ’n vars wit streep geverf. Ek het my baiekeer verwonder dat ’n gesin van sulke groot mense nie gedurig hul kop stamp teen die lae deurkosyne nie. Elke kamer in daardie huis had sy dubbelbed, en daar was byna altyd besoekers en kinders; almal het sommer ingeval waar daar ’n slaapplekkie was. In tant Bessie se huis kon jy altyd reken op kos en ’n lêplek. Haar sêding was: “Niemand sal hier van honger doodgaan nie, want brood het ons altyd.” Ek was so lief vir daardie huis. In die vroeë lente, as ek oorhardloop soontoe, het ek altyd ’n speletjie gespeel. Ek het dit “Huisie verskyn, huisie verdwyn” genoem. Eers kon ek die lae huis nie sien nie, veral wanneer ek deur die leegtetjie gegaan het – die graan was al te hoog, ’n groen see wat om my

toegemaak het – maar ek kon die rokie uit die skoorsteen sien oprys. En dan, soos ek nader kom, kon ek die skoorsteen self sien, daarna die wit streep op die nok langs, en dan die huis! In die voorjaar was die huis omring deur massas blomme sonder paadjies tussenin, en ons kinders het dit die Blomhuis genoem. Maar die voorjaar het nooit lank gehou nie, en in die lang somers kon ek die huis van ver af sien. Die graan was dan afgeoes, die veld bleek en kaal, en behalwe vir sy rietdak was die Blomhuis omtrent dieselfde vaal kleur. Party jare wanneer dit sterk gereën het en die vlei oorloop en byna tot by ons huis opstoot, was dit amper of De Heuwel aaneen was met Misverstand. Daardie tye was vir my die lekkerste, want dan sou Theunis my sommer in sy sinkkano huis toe roei as ek by Rosa gespeel het. Of ek en hy en Rosa sou gaan waterblommetjies pluk in die vlei en tant Bessie sou vir ons ’n pot skaapbredie daarvan maak. Ons kinders moes van die geel langbeensurings gaan pluk wat orals op die plase gegroei het, vir ’n lekker surigheid in die bredie. Daar in die groot kombuis op Misverstand het ons dan almal saam geëet en die laaste murg uit die bene gesuig. Tant Bessie wou altyd leë borde sien. Ek onthou die warmte van die Patterson-huis in die winter, al het dit ook gereën, want die houtstoof was altyd aan die gang. Hoewel ek by ons huis nooit eintlik lus was vir eet nie, was ek al klaar honger as ek maar net die kosgeur uit Misverstand se kombuis kry. Ek en Rosa het vir ons ’n speelplek in die veld gemaak, halfpad tussen ons twee huise, waar ons altyd bymekaargekom en huis-huis gespeel het. Op ’n strook sand het ons ons droomhuis geteken en die kamers met taaibostakkies uitgelê: ’n slaapkamer, ’n kombuis en ’n voorkamer. Vir die tuin – die deel waarvan ek die meeste gehou het – het ons stukkies gebreekte glas van alle soorte gebruik om patrone te vorm. Eers ’n lappie sand skoon skraap, dit dan effens uithol. Dan pluk ons blomme van die bossies, ek onthou die takkies pers skilpadbessieblomme, en rangskik hulle in die duikie in die sand, so mooi ons kan. Daarna kom die stukkies glas bo-oor. Dit was pragtig, hierdie glas-en-blompatrone. Om die rand langs het ons dan nog spoelklippies uit die rivier gepak vir die mooigeit, maar ook om te keer dat ons sommerso op ons kunswerke trap.

In die slaapkamer het ons beddens gemaak van biesies en eendevere wat ons by die vlei bymekaargemaak het. Op die beddens het ons lappoppe met die plat gesigte gelê wat tant Hettie vir ons van meelsakkies gemaak het. Ons kleipoppies wat ons self uit die rivier se kleiwalle gemaak het, was die lappoppe se kinders: Tienkels en Katrien. Ons het ook ’n waentjie gehad – ’n houtkissie met wiele wat Theunis vir ons aanmekaargetimmer het ná ons om sy ore geneul het. Daarop het ons ons poppe rondgestoot na ver, verre lande. Die ou vyeboom was Kaapstad; die enkele witgebleikte walvisribbebeen wat iemand eentyd daar in die sand ingesteek het, was Windhoek. Alles name wat ons uit die grootmensgeselskap leer ken het. In die middel van ons voorkamer het daar ’n jong taaibossie gestaan, en Rosa het my party dae geterg as ons aangeloop kom na ons pophuis toe: “Sê nou ou Vegter het al die pad van Weglopersheuwel af hiernatoe gekom en hy sit agter daai bos ingekruip. Oe-hoe! Die ou beenbek gaan jou jaag!” Ek het dit gehaat as sy my so terg. Weglopersheuwel! Enigiets wat met Vader te doen gehad het, het my maag op ’n knop laat trek.

Winters in die Sandveld is kort: Junie, Julie en Augustus. Dis die lente voor ek skool toe gaan, en ek kan byna nie meer wag nie. Eers moet Krismis nog kom, dit weet ek goed. Ek is jaloers op Rosa wat al agt is en reeds in die skool. Ek gaan nou alleen Misverstand toe, want vandat Susanna van Piketberg by ons bly, loop Fytjie nie meer saam met my nie – Vader het dit verbied. Susanna is mos nou daar om my kamma op te pas. Jare gelede toe ek klein was en saam met Moeder na die boontjieakkers moes gaan, het Fytjie my altyd op haar rug geabba in ’n dun kombersie wat lekker kon vasknoop. Ek kon nie veel sien onder die kappie wat laag oor my oë getrek was nie, maar ek onthou ek het altyd met die uitgefraiingde punte van die kombersknoop op haar maag gevroetel. Ek was al vyf, toe abba sy my nog so. Die kleine Fytjie vooroor gebuig, en ek wat lankal nie meer ’n baba was nie. Maar ek was tingerig, en ek dink sy het gereken ek is te effentjies om die ent te loop, of die sand sou my voete brand. Toe Klaas oud genoeg was, het Fytjie hóm weer op haar rug gedra en ek het

langsaan gedraf. Al het ons al hierdie bediendes gehad, was ons glad nie ryk nie. Hulle het almal op ons plaas gewoon en is bloedweinig betaal. Kos aan die einde van die dag, en ’n sopie wyn. Dan het Vader ook vir hulle ’n span twak afgesny van ’n rol wat hy in die kombuis gehou het. Selfs die vrouens het graag ’n pruimpie in die kies geprop. Ek het op ’n keer saam met Vader gegaan om te gaan twak koop. Die mense wat dit gemaak het, het in ’n diep, weggesteekte vallei ver in die berge in gebly. Ek het nie toe geweet dat Vader vir Susanna, die boer se dogter, al vantevore gesien het nie. Maar ek het haar herken die dag toe hy met haar op De Heuwel aankom, en ek kon sien hy was baie opgemaak met haar. Ons ander was die oggend besig om boontjies te oes in die veldjie langs die huis, toe klink die geklap van ’n karwats en die geluid van karwiele op. Kort daarna kom Vader se perdekar om die draai. Hy hou by die huis stil, kortby die boontjieland, en lag en gesels met die jong vrou langs hom. Toe roep hy: “Boesman, kom vat die trommel na die agterkamer. Fytjie, gaan maak ’n beker vol warm water dat Susanna kan was. Die lang ent pad maak ’n mens vol stof.” Vir my en Moeder sê hy niks nie. Toe staan Moeder op en sy knak die boontjiepeule in haar hand, knak hulle, knak hulle. Haar kappie en haar lang skirt is dieselfde groen as die boontjieveld. Miskien is dit daarom dat Vader haar nie raaksien nie? Hy is net doenig met Susanna. Moeder loop nader, nie óm die boontjieranke nie, sommer déúr hulle. Ek kan nie hoor wat sy sê nie. Dit lyk of sy kwaad is vir Vader, maar terselfdertyd is dit asof sy mooipraat by hom. Vader antwoord haar kortaf en draai weg. Toe Moeder weer by ons kom, kan ek sien sy bewe. Sy lyk soos ’n mens wat deur die gesig geklap is. Ek het nie toe verstaan wat sy deurgemaak het nie. Dit was ’n geheim vir my tot

ek baie ouer was. Ek was geskok toe ek agterkom hoe lank sy hom reeds verdink het dat hy by ander vrouens rondlê, ook by die bediendes. Maar daardie dag moet sy vir die eerste keer geweet het haar suspisies was gegrond. Dit was duidelik dat Vader besete was met die jong Susanna. Hugo, wat die kar sien aankom het, kom help aflaai. Hy kyk na Susanna en knik net. Toe Vader wegry om die kar te laat uitspan, sê Hugo vir Moeder: “Moet ons altyd die ander wang draai?” Maar Moeder maak asof sy nie verstaan nie. “Ek weet nie hoekom ons ’n wit bediende nodig het nie. Ek kan nie sien hoe Vader dink om haar te betaal nie.” Hugo se mond trek skeef. “Die Engelse het mos wit huisbediendes.” “Maar Vader háát die Engelse. Ek mag nie eens ’n Engelse gesang sing nie!” roep Moeder uit asof sy iewers seer het. Toe ons by die huis kom, sit Vader in die voorkamer. Moeder probeer weer met hom redeneer. “Jakob, ons hét tog vir Bloutjie, en daar is Fytjie ook. Daar is tog nie nodigheid vir nog ’n bediende nie.” Hy lyk kwaad. “Ons is nie so agterlik dat een uit die matjieshuise ons aan tafel moet bedien nie. Jy’t dan self desjare as ’n wit meisie by die Engelse gewerk, jou eie ma het dit toegelaat. Susanna is ’n governess.” En hy beklemtoon die Engelse woord. Moeder se gesig raak rooi. “Ek is nie skaam daaroor dat ek by die Engelse in die huis gewerk het nie; ek was ’n kind van veertien en Moeder-hulle het die verdienste nodig gehad. Ten minste het ek ordentlik kon leer by die Engelse. Hierdie een is nie ’n governess nie, ’n governess moet kinders kan leer.” Maar Susanna het by ons gebly. Van toe af roep sy my elke dag vir middagete; sy hou my klere skoon; sy kyk dat ek rus op die somermiddae wanneer die hitte op sy ergste is. Saans kom sy my kers uitblaas en na my gebedjie luister.

Maar wanneer sy iewers in die huis besig was met ander dinge, en Vader was weg lande toe, het ek nog steeds na Fytjie se mense toe geloop. Ek het nog net so graag na die geselse by die matjieshuise sit en luister terwyl ’n koel luggie deur die matjiesgoed trek, of buite in die stof op die verbleikte walvisrugwerwels, wat in die Sandveld algemene sitgoed is. Die matjieshuise se “babas” wat orals rondgelê het, was vir my net so mooi soos ons lappoppe. Hulle was van stokkies gemaak en van uitgedroogde kalbasse, alles vasgemaak met toutjies. Daar was snaakse gesiggies op die kalbasse geteken met swartgebrande stokkies – altyd swart krulletjies op die koppe en lippies wat in ’n glimlag boontoe krul. Kort ná Susanna by ons kom bly het, het Vader in die smal kamertjie op die agterstoep ingetrek. Daar moes Susanna nou elke oggend die lampetbeker vol warm water vir hom aandra, tesame met sy koffie. Sy moes ook sy hemde stryk en ’n skoon een op sy bed neersit elke oggend. Ek het al dié dinge opgemerk, maar ek was lief vir Susanna. Ek kon dit nie help nie, al was ek nie seker of dit reg was teenoor Moeder nie. Ek het jammer gevoel vir Susanna, wat haar ouerhuis in die berge moes verlaat om by ons te kom bly. Sy was maar sestien. Dourie tyd was daar baie armblankes, en baie huise het toe wit meisies gehad. Hulle moes by die tafel bedien, die kinders help oppas en los werkies in die huis doen. Susanna was goed vir my. Toe haar suster eentyd kom kuier het, het Susanna vir haar gesê om ’n celluloid-pop vir my saam te bring. Ek was baie erg oor daardie pop – ek het haar Dollie genoem. Sy had die rooiste wange en die blouste oë. Ek het elke dag ure lank met haar gespeel onder die peperboom langs die huis. Ek het ’n pophuis in die sand gemaak, met ’n slaapkamer en ’n bedjie van sagte gras. Een middag toe Susanna my vir ete kom roep, vergeet ek om Dollie in te vat huis toe. Eers daardie aand in my bed onthou ek van my pop, maar ek is te bang om buitentoe te gaan. Ek raak huil-huil aan die slaap. Vroeg die volgende môre kom Susanna die kamer in. Sy hou my vas en vertel my dat ek nie meer met Dollie sal kan speel nie. Toe die namiddag se volson my huisie onder die peperboom bygekom het, het Dollie se kop en arms en bene gesmelt van die hitte. Ek was ontroosbaar.

Susanna het ure saam met Moeder in die kombuis deurgebring. Eintlik was hulle al twee sonder geselskap. Vader het Moeder weggehou van haar familie en naaste vriende, en Susanna was net so eensaam, weggeruk uit háár familie. Moeder het later vir Susanna ’n rok gemaak op die naaimasjien wat ouma Brandt vir haar agtergelaat het. Hulle het die patroon wat Moeder uitgewerk het, saamsaam uitgeknip en op ou koerante uitgelê. Vir my het hulle stemme gelukkig geklink. Dit was so ’n bruin blommetjiesmateriaal, dieselfde kleur as Susanna se sagte bruin oë, onthou ek. Moeder het die stikwerk gedoen; Susanna het die wit kragie met die hand omgewerk. Dit was Susanna wat my later leer naaldwerk doen het. Moeder was altyd te besig, en dikwels in haarself gekeer. Wasdae by die rivier was vir my amper soos ’n piekniek – tot ek ’n strammigheid onder die vrouens begin gewaar het. Tant Hettie en tant Bessie, tant Tollie en tant Lettie het almal gekom met bondels wasgoed, ’n stuk boerseep, sinkbadjies en ’n blouselblokkie in sy lappie vasgeknoop vir die witgoed. Dit was harde werk, die inseep en uitvryf van die klere en beddegoed, die uitspoel en dan die oopsprei oor bosse om in die son te bleik. Nie dat die vrouens gekla het nie; hulle het gelag en gesels, en ons kinders het in die vlak water rondgeplas. Almal het kos gebring, wat saam geëet is. Maar mettertyd het daar ’n verandering gekom in die ander vrouens se houding teenoor Moeder. Soos Vader meer grond bygekoop het, en veral toe ons in die kliphuis ingetrek het, het party van die vrouens skerper geraak met die tong. “Maar jy’s dan ryk, Bavaria, vir wat was jy jou hande stukkend? Jou bediendes kan dit mos doen. Of . . . Susanna. Watse werk het sy dan so danig vir haar twee hande?” Moeder het opgehou om rivier toe te gaan en het nog meer in haarself gekeer. Ek het nog altyd gegaan, maar saam met Fytjie. Om die een of ander rede het Moeder nooit vir Susanna rivier toe gestuur nie. Susanna het my vertel hulle het in Piketberg tussen die rotse klere gewas, by die lieflike strome water. Maar hier in die Sandveld is geen rotse of diep poele nie, net sand. Wanneer sy van haar huis in die berge gepraat het, het sy altyd vir my

treurig gelyk. Ek het gewens ek kon saam met haar by so ’n diep rotspoel in die berge sit, ver van alles wat my bang maak.

8. Met ’n bliktrommeltjie op pad skool toe

8 Met ’n bliktrommeltjie op pad skool toe

Toe Krismis eindelik kom, vra ek vir Hugo hoe lank nog voor ek skool toe kan gaan. “Net ’n paar weke,” sê hy. Ek probeer die dae op my vingers aftel, maar daar is te veel dae. Toe tel Hugo ’n hand vol boontjies af en sit hulle in ’n glasflessie en sê ek moet elke oggend een uithaal. Die oggend wanneer ek die laaste een uithaal, sal die wagtyd verby wees. Op dié manier het ek ook goed leer tel. Op ’n dag wás daar toe net een boontjie oor – die volgende dag sou ek skool toe gaan. Ek kon daardie aand nie slaap nie; my bed het die hele nag gepiep soos ek rondrol, so opgewonde en senuweeagtig was ek. Ek het ure lank lê en staar na my wit beddeken wat netjies opgevou op die breë vensterbank lê. Susanna het nooit iets vergeet nie – dis sy wat die deken afgehaal het en my vensters en blindings wyd oopgemaak het om die koel naglug te laat inkom. Elke oggend ná sy my help aantrek het, het sy hulle toegemaak om die somerson uit te hou. Op die ou end moet ek aan die slaap geraak het, want skielik was dit oggend en Susanna was besig om water in die enemmelkom met die rooi en blou blommetjies op die spieëltafel te gooi. Sy’t my gesig en hande saggies afgevee met ’n waslap, en ’n skinkbord met koffie en beskuit het reg gestaan. “Gaan Moeder my skool toe vat?” vra ek. “Nee, sy rus nog. Hugo gaan jou vat,” antwoord Susanna terwyl sy my laat aantrek. “Kom ons gaan wys gou vir jou ma hoe jy lyk. Jou rokkie is mooi gestyf en gestryk. Moenie jou kappie vergeet nie. Die son gaan weer skroei vandag.”

Moeder was dikwels olik daardie tyd, en toe Susanna klop, is sy nog aan die slaap. Ek wou sommer huil, maar Hugo troos en sê dat Rosa mos by die skool gaan wees. “Nou is jy ’n groot meisie, ’n regte skoolmeisie.” Toe sien ek weer uit na die skool. Ek gaan resitasies en liedjies leer, en een van die dae kan ek lees en skryf en somme doen! Susanna gee vir my my bliktrommeltjie, soos al die Sandveldkinders gedra het – van ou paraffienblikke gemaak deur ons pa’s of ouer broers. Hugo het myne gemaak. Susanna het vir my ’n toebroodjie ingesit en ’n bottel melk in ’n doek toegedraai. Ek sal daardie eerste dag se loop skool toe nooit vergeet nie. Dit was vroemôre, maar láát in Januarie kry mens van die warmste dae in die Sandveld. Onder die kappie het die son my wange gebrand. Om ons was sand, dik sand wat nimmereindigend gestrek het. Hugo kon sien ek is moeg. Hy het my opgetel en ek het my arms om sy nek geslaan. Kort voor ons by die skool gekom het, het hy my neergesit. “Hiervandaan kan jy self loop.” Die skoolgebou was ’n ou plaashuis. Hugo het ’n papiertjie met my naam en ouderdom daarop in my hand gedruk en na ’n kamer aan die einde van die lang stoep gewys. “Gee dit vir die juffrou. Ek moet lande toe; Vader wag seker al vir my. Jy sal hou van die skool, Mara, daar sal musiek wees, en jy sal nuwe maats maak.” Hy het my ’n soentjie op my natgeswete voorkop gegee en geloop. By die deur het ’n ouer meisie my gewys in watter kamer ek moes gaan sit en wag vir die juffrou. Van die ander nuwe kinders was ook al daar, én Rosa, maar ons het nie juis gepraat nie. Rosa het my lank voor die tyd gesê ek moet ’n voorskoot saambring; die beginners moes voorskooie dra. Moeder het sewe voëltjies en sewe blomme om my voorskoot se rand geborduur – jy moes sewe wees voor jy skool toe kon gaan. Terwyl ons vir die juffrou gewag het, het my vingers aanmekaar oor die syerige voëltjies en blomme gestreel.

Eindelik kom die juffrou – en sy is toe baie mooi. Haar naam is juffrou Walters. Ek het daarvan gehou, want dit het my aan water laat dink. Eers vra sy elkeen van ons se name, toe wys sy vir ons waar ons moet sit. “Rosa Patterson,” sê juffrou Walters, “sal jy vir ons die leie en griffels uitdeel?” Toe Rosa by my kom, begin ons al twee te giggel. “O, julle twee ken mekaar?” sê juffrou Walters. “Dis gaaf. Rosa help my vandag met al die nuwe leerlinge.” Maar Rosa kon nie by my sit nie. Sy was mos al in ’n hoër klas en het in ’n ander deel van die klaskamer saam met haar maats gesit. Daar was vier en twintig kinders en net een onderwyseres vir al die verskillende standerds. Lordel van Wyk was ook in my klas. Sy was Rosa se kleinniggie en het op Rooiverlorensand by tant Tollie, haar tante, geloseer. Marie Bester en Nellie Tredoux het van veraf plase gekom en het in die koshuis gebly – dit was ’n paar kamers aan die ander end van die stoep. Altesaam was hulle tien koshuiskinders. Skool was nes Hugo gesê het; ek het baie daarvan gehou. Juffrou Walters het ons deur liedjies allerhande dinge geleer. My lekkerste liedjie was “Die bootjie na Kammaland”. Juffrou Walters het ons altyd heen en weer laat wieg as ons dit sing, dan het ek my verbeel ek is rêrig in ’n bootjie op ’n “maanblanke meer” wat lyk soos die rivier by Oufontein. Ek was lief vir alles wat met stories en musiek te doen gehad het, en juffrou Walters het baie van musiek geweet. Later, toe ons kon lees, het sy vir ons sangboekies gegee met Afrikaanse en Engelse liedjies. Ek het myne nou nog. Toe die klok vir kortpouse lui, is ons almal buitentoe. Lordel het my onder ’n boom ingetrek. Toe ons ons drinkgoed uithaal, sê sy: “O, ek moet vir Theunis alles vertel van ons eerste dag by die skool. Hy’s mos my kleinneef, weet jy?” Miskien het ek toe al iets soos jaloesie gevoel. Ek het niks daarvan gehou dat sy dit sê nie – wie was sy om te maak of Theunis hare is! “En ek gaan vir Hugo vertel. Hy kom haal my as die skool uitkom.” Terug in die klaskamer het juffrou Walters vir elke nuwe kind ’n boek met prente

gegee. Sy het gesê ons moet dit oortrek met bruinpapier sodat dit die volgende jaar nog mooi lyk vir die nuwe kinders. “Boeke is soos jou vriende,” het sy verduidelik. “Ons gaan elke dag uit hierdie boek werk.” Juffrou Walters het die dag afgesluit met die storie van die babatjie Moses in die biesiemandjie. Sy kon so mooi vertel, en ek het my verbeel dit was op ons eie rivier tussen die biesies en palmiete dat die seuntjie gelê het. Toe het ons nog ’n liedjie gesing, maar wat dit was, het ek heeltemal vergeet. Ek het net gedink aan wat ek alles vir Hugo wou vertel. Juffrou Walters het “Klas verdaag” en “Goeiemiddag, klas” gesê en ons het geantwoord: “Goeie-mid-dag, juf-frou Waaal-ters,” en in ’n ry uitgestap. Hoewel Hugo belowe het om te kom, was hy nie daar nie. Hy het gesê as hy nie kon wegkom van die lande nie, moes ek saam met Rosa loop. Maar Lordel het op ons afgestorm en tussen my en Rosa ingedruk. Sy het glad ingehaak by Rosa! Toe was ek regtig jaloers. Rosa was mý spesiale maat, al was Lordel haar kleinniggie. Ek het nie gehou van hierdie nuwe gevoel nie. Ek het eers langs hulle aangestrompel deur die sand. Ek het skaars die bosse gevoel wat my bene krap, daarvoor was ek te vies. Toe koers ek sommer eenkant toe en loop alleen verder. Agter my was haastige voetstappe, maar ek wou nie omkyk nie. “Mara!” het Rosa uitasem geroep. “Wag vir my! Lordel is mos familie, so ek moet gaaf wees met haar. Maar nou loop sy al weer saam met die seuns in julle klas.” “Jy’t gesê ons gaan vandag veld toe! Ons gaan kyk wie die eerste toktokkie optel wat ’n briefie onder sy pens het! En ons kan plakkieblommetjies pluk en stringetjies inryg en . . .” Maar voor ons rusie kon maak, het ek Hugo sien aankom. Hy het my halfpad kom haal. Ek het sy hand gevat toe Rosa wegdraai na haar huis. “Sien jou môre by die skool!” het sy nog geroep.

“Spring op my rug,” sê Hugo. “Ons speel ek is jou ryperd. Toe ek klein was, het ons eenkeer ’n perd gehad, Ou Berrie was sy naam. Nou ja, vandag is ek Ou Berrie en ons is noumaartjies by die huis.” Toe ek bo is, maak hy kamma galoppies en my skooltrommel bons op en af en ons lag hard en ek vergeet van Lordel. Ek was altyd gelukkig saam met Hugo. Daardie hele eerste week het ek kamma te perd huis toe gery, hoe warm dit ook al was of hoe moeg Hugo miskien was. Hoe hy dit altyd reggekry het om weg te glip van die plaas af, weet ek nie. Hy het hom nie net oor my bekommer nie, hy het ook probeer om Moeder op te vrolik. Die oomblik wanneer ons by die huis aankom, het ons altyd reguit na Moeder se kamer gegaan; sy het namiddae lank gerus. Dan het ek haar alles vertel wat by die skool gebeur het. Ek onthou nou nog daardie eerste Vrydag toe ek by die huis gekom het. My eerste skoolweek was agter die rug en twee dae van vry in die veld ronddool saam met Hugo het voorgelê! In die kombuis was die hortjies toegetrek teen die namiddagson en dit het na Flit geruik. Susanna moet gespuit het teen die vlieë, wat ’n pes was in die warmte. Onder ’n geborduurde lappie was daar droëkoekies vir my en ’n beker suurmelk onder ’n doilie op die kombuistafel. Ek het die melk en koekies gevat en buite op die agterstoeptreetjies in die skaduwee gaan sit en hulle een vir een in die melk gesteek en geëet. Vader was weg op die lande. Alles was vrede.

Gou was ’n hele maand van skooltoegaan verby. Ek het al meer van juffrou Walters gehou, en sy het van my ook gehou. Sy het eendag vir my gesê: “Jy het ’n pragtige soet stem, Mara. Ek het jou al goed uitgeluister as jy sing: jy het talent.” Seker omdat ek altyd styf teenaan juffrou Walters gestaan het as sy klavier speel, het sy gesê sy sal my leer musiek lees. “Watse liedjies ken jy almal?” wou sy weet.

Toe sê ek vir haar ek hou die heel meeste van die liedjies wat Fytjie en outa Piet en Bloutjie en hulle mense sing. Hulle humm-humm so mooi en sing party stukkies oor en oor, jy wag eintlik vir die volgende stukkie om weer te kom. “Hm, klink na suiwer folk music.” Die res van die skooljaar het verbygevlieg. Eers het ons die alfabet geleer en toe het ons leer lees, eers ’n paar eenvoudige woorde en later al moeiliker, tot ons hele sinne kon baasraak. Ons het ook syfers en somme geleer. Voor die lang vakansie in Desember het juffrou Walters vir ons elkeen ’n presentjie gegee. Lekkertjies, ’n sakdoek, ’n nuwe potlood en ’n oefeningboek vir regte skryfwerk. Moeder het vir haar ook ’n presentjie gestuur: ’n flessie suurvye toegedraai in ’n lap, waarvoor sy Moeder met ’n briefie bedank het. En toe, een kwartaal in die volgende jaar, het juffrou Walters met spesiale verlof gegaan. Daar is gesê sy gaan trou. Ons het toe ’n ander onderwyseres gekry. ’n Juffrou Smit van wie ek niks gehou het nie. Sy was oud en kwaai. Sy was baie lief vir Engels en sy het jou nog die dunce cap laat dra, al was dit nie meer gebruiklik in skole nie. Toe Vader se gebed een oggend te lank aanhou by die brekfistafel, het ek net op ’n stukkie beskuit en koffie die lang pad skool toe gehardloop uit vrees vir laat kom. Toe ek doodmoeg en met hangskouers neerval in my skoolbank, het juffrou Smit my regop geskud. “Sit up!” Toe sê sy vir die klas: “Ek wil hê julle moet vandag almal net Engels praat sodat julle die taal kan leer. Nou luister goed: We will read from English books this afternoon. I will be out of the room for a short while to fetch them, but , only English is to be spoken. If anyone does not obey, they will be punished.” Toe juffrou Smit uit die klaskamer is, kla ek by Lordel in die bank langs myne: “Ek is so honger, daar was net tyd vir ’n stukkie beskuit vanmôre.” Toe juffrou Smit terugkom, vlieg Lordel se hand in die lug. “Miss Smit, Mara spoke Afrikaans to me.”

My klasmaat het my verraai! Juffrou Smit kom staan voor my. “Tell the class what it says on the blackboard.” Sy toring oor my en ek kan nie ’n woord uitkry nie. “Come on, Mara, what does it say?” “I must . . . speak English,” hakkel ek dit uit. “Say it again.” “I must speak English.” “Right. You are to write this out twenty times at home: ‘I must speak English’. Hand it in tomorrow.” Daardie aand het ek by die kombuistafel sit en sukkel tot my vingers seer was. Hugo wou my graag help, maar hy het geweet die juffrou sal sien dis iemand anders se handskrif. Toe het hy maar net elke keer my potlood vir my skerp gemaak. “Ek haat haar, daardie juffrou Smit!” “Ag, iets het haar seker bitter gemaak. Ek dink sy kan nie kinders verstaan nie. Jy moet haar vergewe, Mara, nes Jesus vergewe het. Môre maak ek vir jou ’n pen van ’n sterk kalkoenveer. Ek sal jou wys hoe om dit skoon te maak. Ons maak ’n blikkie sand goed warm en druk die punt van die veer daarin sodat die donsveertjies afbrand en die deel wat so wasagtig is, smelt. Dan wys ek jou hoe ek die punt met my sakmes skerp maak. Jy weet mos daardie inkpotjie wat ek vir jou van ’n horing gemaak het? Dan wys ek jou hoe om met pen en ink te skryf!” Ek druk die potlood se agterkant teen my wang. “Jy’s so slim, Hugo, jy weet alles.” “Toe, skryf nou nog ’n paar reëls.” Terwyl ek skryf, sit Hugo met ’n boek oor fossiele voor hom. Toe ek eindelik klaar is, pyn my regterhand. “Hugo, ek wens jy was my onderwyser!”

“Ja, ek wens ook ek was,” sê hy verlangend. Ek het sommer in my klere aan die slaap geraak. Susanna moet in die nag ingekom en my uitgetrek het, want die volgende oggend had ek my flennienagrok aan. Ek kon niks inkry vir brekfis nie, my maag het so gepyn. By die skool het juffrou Smit dadelik by my bank kom staan en vir die uitskryfwerk gevra. My hand het gebewe toe ek dit aangee. “Stand up!” Toe gebeur dit. Sy slaan my oor my rug met die kweperlat en skree kwaai: “Now you will that I told you English only! With me you are studying English. Go stand in the corner and put on the dunce cap.” O, ek het haar gehaat. Die hele klas was doodstil. Ek kon die voëls hoor wat oor die sinkdak loop of in die geute skarrel. Ek het nie geweet voëls kan soveel geraas maak nie. Toe lag Lordel, en juffrou Smit sê niks nie. Toe die klok vir pouse lui, loop juffrou Smit uit die klaskamer. Ek het die dunce cap op die tafel neergegooi en uitgeloop en nie omgegee of sy my weer slaan nie. Ek was so seker dat Rosa vir my sou wag om my te troos. Miskien sou sy saam met my suurvytjieblare gaan pluk om aan te suig, want my keel het gevoel of hy wil toetrek. Maar Rosa het by Lordel en Nellie gaan sit. Ek het eenkant in die stof gesit en die dik snye brood geëet wat Susanna vir my in my trommel gepak het. Ek het geweet hulle praat van my. Die middag toe die skool uitkom en die hele klas “Good afternoon, Miss Smit” sing-sê, het ek stil uitgeloop. My mond het gebewe, maar ek het net reguit voor my uitgekyk en juffrou Smit se koue oë vermy. Ek het so hard soos Vader geword. Buite het ek aan die hol gegaan tot ver in die veld waar niemand my kon sien

nie. Rosa het agter my aan geroep, maar ek het agter ’n klomp soutbosse weggekruip. Eindelik sien ek Hugo aankom. “Was dit erg vandag?” vra hy. “Verskriklik. Sy’t my geslaan met die kweperlat.” Hy het my trommel gevat en ek het sy hand vasgehou. “Jy moet vir Moeder wys waar jy geslaan is nes ons by die huis kom.” Maar as Moeder my jammer gekry het toe sy die rooi haal oor my rug sien, het sy niks gesê nie. Fytjie het water buite op die vuur gesit en dit na Moeder se kamer toe gedra, en bekersvol in die sinkbadjie gegooi. Ek het in die badjie gesit en Moeder het die louwarm water oor my rug laat loop. Toe my rug afgedroog was, het sy calamine lotion aangesmeer. My lyf het gebewe van elke aanraking. Daardie dag het ’n opstandigheid in my begin groei. Ek het daarna nooit weer met juffrou Smit gepraat nie, behalwe as ek op ’n vraag moes antwoord. Ek het my resitasies opgesê en gesing wanneer ek moes. Ek het in haar gesig gekyk, maar binne-in was ek vol haat. Só moet Vader dan voel as hy so woedend is, het ek gedink.

9. Vader op sy groot hings Donkerwolk

9 Vader op sy groot hings Donkerwolk

Ploegtyd is haas verby; groot stukke grond lê vol vore waar die saad moet in. Ek snuif die geur van die omgewoelde aarde in en staan en kyk hoe die laaste stuk land omgedolwe word. Hugo sien my huis toe aankom met my skooltrommel wat swaai-swaai in my hand. “Nie skool vandag nie?” roep hy. “Nee, ek het vergeet. Die juffrou het ’n vergadering, en Rosa het ook vergeet om my te herinner.” “Nou kom ons gaan vra vir Moeder of ons vir Oupa en Ouma kan gaan kuier. Ek is klaar vir die dag.” Moeder is bly oor die plan. Sy pak vir ons padkos in en ’n sak boontjies vir haar familie, en gee twee bottels suurlemoenstroop ook saam. “En moenie jou kappie vergeet nie, Mara.” Kaalvoet, met ons skoene in ’n sak, loop ons af rivier toe. Hoe lekker voel die grond en sand en blare, plek-plek droog, plek-plek klam, onder my voete. Ek hou so baie van die winter, eintlik heel meeste van die vroeë winter wanneer die son helder skyn en die veld vars is van die eerste reënbuie. In die voorwinter die pragtige pers blommetjies van die skilpadbessie; die eerste surings; skerppuntriete en nat, blinkbruin biesies wat in die wind buig. En daardie wonderbaarlike blomme op dik stingels wat kort voor die winter soos wonderwerke uit die grond opslaan: die bloedrooi skeerkwas, wat party mense die bloedblom noem. Winterdae saam met Hugo sal ek altyd onthou. Hoe hy vir my die kwiksilwerdruppeltjies op die kappertjieblare uitgewys het, die varkblomme met die piepklein paddatjies wat in hulle bly en wat heeltemal geel is van die stuifmeel, spinnerakdrade wat lyk soos stringe pêrels in ’n prenteboek.

Vader is weg vir ’n paar dae; hy het Susanna huis toe gevat vir haar jaarlikse vakansie. Ons voel almal so vry! As hy op De Heuwel is, voel die hele huis anders en niemand lag ooit nie. Nou kom Fytjie in en kom sit by die kombuistafel saam met Moeder en laat haar lag met haar kwinkslae. Moeder lyk nie meer so moeg nie, en ek en Hugo is vry om te gaan waar ons wil. Onder by die rivier lê die bakkie, vasgemaak aan ’n paal tussen die riete. Theunis, wat goed is met houtwerk, het Hugo dit help bou. Die rivier is vol ná die onlangse reëns. Tussen getye, soos nou, is dit altyd glad soos ’n spieël. Stil en helder. “Net reg vir ons,” sê Hugo. “Eintlik jammer jy kan nog nie swem nie. As dit somer word, gaan ek jou leer.” “Maar ek’s ’n meisiekind.” “Ja, maar as mens so naby die water bly, móét jy leer swem.” “Susanna sê die meeste vissers kan nie swem nie.” Hy knik. “Dis waar.” In die middel van die rivier stop ons eers ’n bietjie om die voëls te bekyk. Hugo vertel my die visvanger wat hoog bo ons koppe in die lug hang, het ’n dubbele laag been in sy kop – soos ’n kussing teen die slag as hy die water slaan. Lepelaars sif met hul plat snawels vinnig van kant tot kant deur die vlak water na kos in die modderigheid. Ek wens die dag kan net aanhou en aanhou. By Oufontein help ouma Sannie my op die jettie uit. Oupa Knud maak die bakkie vas en vertel eenstryk hoe bly hulle is om ons te sien. Vissersmense het mos oë wat tot wie weet waar kan sien, en hulle het ons lankal sien aankom. My ooms en tantes bondel om ons saam, groet en vra uit: Hoe gaan dit met jou ma? Hoe gaan dit met Klaas? Van Vader praat niemand nie. Ons sit nog skaars, toe is die koffie daar, en die gesels hou nie op nie.

Maar toe ons klaar is, sê ouma Sannie: “Kom, Mara, ons gaan loop so ’n bietjie veldin. Jy was mos lanklaas hier.” Op Oufontein is die sand witter as op De Heuwel en ek kan die swart toktokkies se spore duidelik sien. Ook ’n hele paar piepklein rooipensskilpadjies waarvan net die leë doppe oor is. “Kraaie se werk,” sê Ouma. “Almal soek kos.” “Siestog, Ouma, dis nie reg nie. Hulle was nog babatjies.” “Dis maar die natuur se manier.” En ek dink: Ouma praat nes Hugo. Hugo aard na haar, en natuurlik na Moeder ook, want sy’s net so lief vir die veld. “Gaan dit darem goed met jou ma, Mara?” Ek kan haar mos nie vertel hoe ongelukkig Moeder is nie. Toe sê ek maar sy en Klaas het ’n mooi blomtuin. Die bossies groei laer en sterker op Oufontein; die seewind maak hulle klein en taai. Ek spring nog so oor die lae bossies, toe sien ek ’n pragtige bottel wat dof glans in die son. Die glas is wasigrig, byna melkerig, soos sand en wind dit geskuur het. Daar’s iets op geskryf en dit moet baie oud wees. Dit moet ek saamvat en vir Hugo gaan wys! “Daar was seker vroeër ’n ou ashoop daar,” sê Hugo. “Jy was gelukkig om so iets te kry, en dis nie eens stukkend nie.” Maar hy kan nie die woorde op die bottel uitmaak nie, dis in ’n vreemde taal. Oupa Knud kom kyk en sê dis Duits, daar staan Kaiser Koenig op die bottel. Dit het ’n krullerige patroon op, nog mooi duidelik. Die bottel het seker baie lank onder die sand gelê voor die wind dit oopgewaai het. Ouma gaan kamer toe terwyl ek die bottel mooi skoonmaak, en toe sy uitkom, het sy ’n rooi roos in haar hand wat sy van ’n ou hoed afgehaal het. “Hierso, Mara, sit dit in jou bottel.” Daardie roos in sy bottel staan nou nog op my spieëltafel – die kleur het nie

verbleik nie. Toe ons die middag huis toe roei met ’n ruim gawe van vis en een van Ouma se spesiale koeke vir Moeder, vloei die rivier opwaarts en die sterk stroom help ons vinnig aan. Ek hou my bottel met ’n vreemde koning se naam daarop styf vas. Ek kan nie wag om dit vir Moeder te wys nie. Klaas moet net nie daarmee wil speel nie; hy sal dit breek. Maar Klaas vat net die blom en gaan plant dit omdat dit vir hom so mooi is. Later sou hy dit langlip vir my terugbring, want dit wou dan nie groei nie! Moeder het soos gewoonlik eers stil geluister na ons stories. Toe vra sy of die familie darem na haar ook verneem het. “Mara het gaan stap saam met Ouma. Moeder se mense wou almal weet hoe dit met Moeder gaan,” vertel Hugo. Sy knik net, maar ek sien daar is trane in haar oë.

Daar is somerdae in die Sandveld wanneer die son so gloeiend neerbak dat die lug opgeefsels voor jou maak. Op so ’n dag vlug ek en Rosa uit ons speelplek in die sand en hardloop af vlei toe – daar is dit altyd soveel koeler. Die modder op die buiterande lê gekraak onder ons voete. Dis laagwater. Theunis kom verby en sê: “Kom ons gaan daar waar die rivier ’n sloepie maak in die vlei in. Dis veilig en vlakker daar. Ons kan bietjie roei of swem.” Maar ek sien nie kans nie. “My rok sal vol modder raak, en as Vader my met ’n vuil rok sien, verskree hy altyd vir Moeder.” Theunis sê eers niks nie, toe hardloop hy huis toe. Hy kom terug met ’n ou kakiekortbroek in sy hand. Ek weet waar hy dit gekry het: in die meisiekinders se kamer staan daar ’n groot mandjie met ou klere vir enigeen wat iets nodig kry, omdat daar altyd kuiermense op Misverstand is. Ek trek die kortbroek agter ’n bos aan. Dis so groot dat ek die band met een hand moet vashou. Theunis sit sy belt om my lyf om te keer dat die broek afval.

Etta kom ook af vlei toe en ons skiet mekaar met kleibolle. Theunis help my om die modder vas te plak om die punt van ’n dun spaansrietstok. Hy buig dit so ver as wat hy kan en mik na Etta. Maar Rosa is vinniger en skiet ’n kleibol in sy gesig. Een klits my op my oor. Theunis lag en vee die modder af. Net toe verskyn Vader. Hy kom op sy groot hings Donkerwolk deur die biesies aangery. Ons het so geskree en gelag dat ons niks gehoor het nie. “Van wanneer af trek jy soos ’n jongetjieskind aan, Mara? Ek het net een dogter en kyk hoe lyk sy . . . Dié rondspelery op Misverstand staan my nie aan nie. En watse gevattery is dit aan jou van Theunis?” Onmiddellik voel ek asof ek nie ordentlik is nie, vuil, asof ek iets verkeerds gedoen het. “Kom huis toe. Ek wil jou nie weer hier sien nie,” beveel Vader kortaf. “Maar Rosa is my maat!” huil-skree ek terwyl Donkerwolk, met Vader daar hoog bo, langs my trappel. Ek maak my klere bymekaar en ek wil verstik van woede en hartseer. Om nie Misverstand toe te gaan nie, is vir my soos die einde van die wêreld. Hóé lank al hardloop ek oor soontoe as ek ongelukkig voel. Rosa se mense is altyd warm en vrolik, terwyl ek doodongelukkig by die huis is met Vader daar. Soms as Rosa nog iewers besig is, wag ek vir haar in Misverstand se tuin. Ek sit sommer net in die oggendson op die louwarm plankie van die skoppelmaai wat van ’n bloekomtak hang – nog iets wat Theunis geprakseer het. Ek swaai heen en weer, stadig, en kyk op deur die bloekomblare na die helder lug en na die wolkies wat ver verby die Piketberg trek. Niemand hinder my nie. Wanneer die Pattersons die swaaitoue hoor kraak, weet hulle ek is daar. Tant Bessie en tant Hettie reken my as een van die familie; hulle weet ek kom in wanneer ek wil. Maar as Rosa of Etta of Theunis my hoor, kom hulle aangehardloop. Dan stoot hulle my hoër en hoër tot my maag so vreeslik kielie dat ek “Dis genoe-oeg!” moet skree.

Net ’n week ná Vader my die dag by die vlei kom wegruk het, is ek al weer op

pad na Misverstand. Die laaste stukkie na die huis toe hardloop ek altyd en spring van klip tot klip. Ek is blootvoet en die sand brand my voete en daar’s oral dorings. Maar ek weet waar elke plat springklip lê en presies hoe ver ek kan spring. Verlede jaar kon ek nog net tot halfpad tussen die klippe kom, nou kan ek my treë dubbeld so lank rek. Heen en weer, heen en weer op die swaai . . . Tot een van die huismense uitkom. Dis Theunis. Toe ons in die kombuis kom, is die ander almal daar, gaaf en vriendelik soos altyd. Niemand sê ’n woord oor Vader die dag in die vlei nie. Hoewel ek enige tyd op Misverstand kan opdaag, kom Rosa nooit op De Heuwel speel nie. Net Theunis kom soms kuier, en Moeder is altyd bly as sy sy wit perd sien aankom. Outa Boesman is dadelik by om Witoor te gaan kniehalter, want almal is lief vir Theunis. Moeder maak vir hom koffie, sy haal beskuit en van haar kosbare waatlemoenstukke uit. Sy gesels en vra uit na sy huismense. Ek verbeel my Theunis probeer aspris om haar te laat lag met sy stories oor snaakse goed wat op Misverstand gebeur. “Tannie moet sien hoe ons bul en die gansmannetjie baklei. Die gans kan die bul nou enemale nie uitlos nie, tannie moet hom hoor, gg-ggg. En hy’s so astrant, sien kans om die bul aan te val, al het die bul hom omtrént al gemoerak. Sy vlerk gebreek. Nou hang die vlerk so,” en hy wys met sy arm. Daardie aand sê Vader: “Ek wil die Patterson-jongetjie nie hier sien rondhang nie. Al om Mara.” “Maar Jakob, sy’s nog ’n skone kind! Watse gedagtes het jy in jou kop? Hy kom vir Hugo kuier, maar Hugo was op die lande.” “Mara gaan nog hope kêrels hê,” sê Vader asof hy Moeder glad nie gehoor het nie. “Niemand hier in die omte is goed genoeg vir haar nie. Sy hoef nie nou al uit te kyk om te trou nie.” “Sy’s soos ’n sustertjie vir Theunis, en jy maak praatjies van trou!” Ek sit doodstil. Selfs al sou ek iets wou sê, sal ek g’n woord uitkry nie.

10. Dis tyd vir die balie

10 Dis tyd vir die balie

Diep verborge in my kindertyd skuil aaklige gebeure. Ek onderdruk die herinneringe daaraan, want dis vir my vernederend. Tog duik hulle op in my nagmerries, soos die kakiebos wat aljimmers in Vader se graanlande kop uitgesteek het. Ek hoor Vader nog vloek en skel omdat hy dit nie uitgeroei kon kry nie. Die ding met die haarkrullers het gebeur toe ek tien was. Ek onthou dit presies, want Hugo het my met elke verjaardag gemeet en ’n merkie gemaak op ’n buitemuur van die kliphuis, met die datum langsaan. Die hoogste vlak van ’n vloed wat die plaas getref het, was langs my lengte gemerk, en dit het my altyd bang gemaak om te dink dat dit hoër was as ek op my tiende verjaardag. Dit was ’n paar dae ná my verjaardag, net voor die skool vir die nuwe jaar heropen het, en ek het die namiddag weer by die Pattersons gaan kuier. Die kombuisdeur het wyd oop gestaan, maar die sifdeur wat die vlieë moes uithou, was toe. Ek maak saggies oop en gaan in. Hulle lag en gesels so dat niemand my sien inkom nie. Ek gaan sit suutjies in die ou leunstoel in die hoek van die kombuis voor Rosa my raaksien. “Mamma! Mara is hier!” “En ons kom dit nie eens agter nie! Kom gee my ’n ou soentjie.” Dis tant Hettie se diep stem. Maar ek is skaam en druk my gesig in die kussing agter my rug. In ons gesin soen ons nie; net Hugo gee my soms ’n soentjie op my voorkop as ek skool toe gaan. Tant Hettie is soos ’n tweede ma vir die Patterson-kinders; sy is groot en sag en soms druk sy my teen haar plompe bors en soen my op my voorkop terwyl ek spartel om weg te kom. “Kom, Maratjie, ek sal jou hare vir jou doen. Kyk, ek het in Rosa se hare ook krullers gedraai,” sê tant Hettie.

“Ja, dan lyk ek en Mara eenders!” En Rosa trek my aan die hand na die kombuistafel toe. Daar staan ’n kam in ’n beker water en ’n boksie met blink metaalkrullers. Dinkies, sê Rosa. Tant Hettie begin my hare kam. Sy maak ’n paadjie, trek die kam deur die water en draai dan my hare om die kruller. Ek hou my kop doodstil, te bang om te roer. Buitendien, my hare is styf getrek, en as ek roer, water my oë van die pyn. Gelukkig kan my oë roer: elke keer as die sifdeur oopgaan en weer toeslaan, loer ek om te sien of dit nie Theunis is nie. Hy moet my nie sien met my kop vol blink krullers nie! Dis vir my lekker om tant Hettie se sagte hande op my kop te voel werskaf. “Jou hare groei so vinnig, Mara,” sê sy. “Die son brand goue strepies daarin. Syerig, nes jou ma s’n. G’n rooiigheid nie.” Ek dink aan my ma se hare, altyd middelpaadjie gekam, met ’n bolla in haar nek. Ek sien dit byna nooit los nie. Behalwe toe Klaas ’n baba was en sy in die bed gelê het met haar digte bos hare oor die kussing uitgesprei. Ek voel gelukkig. Hier is altyd iets aan die gang, so anders as by my huis. Op Misverstand is baie troeteldiere: ’n valk wat uit sy nes geval het met ’n gebreekte vlerk is deur Theunis grootgemaak en loop nou kordaat in die kombuis rond. ’n Duikertjie skarrel in en uit by die sifdeur as iemand oopmaak. Sy ma is in die veld geskiet, en tant Bessie het hom hans grootgemaak met ’n bottel. Op die vensterbank lê ’n wit kat met ’n swart diamantjie op sy neus, en hy steur hom nie eens aan die valk nie. Almal leef hier in vrede saam. Etta sit en sukkel aan die onderent van die tafel met haar breiwerk. “Mamma, sal jy die steke afhaal vir my, asseblief? Ek moet dit nog vandag gaan afgee vir môre se kerkbasaar.” “Ja, my skatlam, gee maar aan.” Ek is jaloers oor tant Bessie so liefdevol praat met Etta. “Dan sit ek solank die koffie op,” sê Etta. “Theunis is noumaartjies hier van die lande af, en dan sal hy wil koffie hê.”

En ek dink: ’n Broer wat van die lande af kom, nie ’n pa nie. ’n Pa laat jou altyd bang voel. Ek is seker alle huisgesinne sal gelukkig wees soos die Pattersons as daar nie ’n pa was nie. Rosa kry skielik ’n plan. “Mara, jy moet saam met ons basaar toe kom. Kom sommer vroeg môreoggend. Dan haal Mamma of tant Hettie jou krullers uit en ons borsel jou hare en sit ’n nuwe lint in. Kyk, hier is genoeg linte. Mamma het hulle uit haar slaapkamer se ou dun gordyn geknip en netjies omgesoom. Is hulle nie mooi nie?” Ja, te pragtig. Pienk en liggeel met klein blou blommetjies en skoenlappers. Ek kan nie wag vir môre nie. Tant Hettie begin brood sny. “Mara, wat wil jy op jou brood hê? Botter en konfyt? Of wat van vet en gouestroop?” Ek is so lief vir vet en gouestroop! Maar tant Hettie is klaar met my hare, en ek moet gaan. Vader is seker al terug van die lande af. Toe ek dit dink, kom ek agter dat ek bewe. Tant Bessie sien dit. “Die kind moet maar liewer huis toe. Sy is angstig.” Die sifdeur gaan oop. Dis Theunis. En ek met my kop vol blink krullers! Ek vlug buitentoe, met Rosa en Etta agterna. “Wag, Mara, ons loop ’n entjie saam!” Hulle loop so ver soos die bos waar ek altyd my voetgoed los, wat ek dan weer aantrek voor ek by die huis kom. Vader is altyd kwaad as ek sonder skoene is. Hy sê ek is nes die vissersmense se kinders. “Jy moet vannag met jou krullers slaap, hoor!” roep Rosa agterna toe ek begin hardloop. “En moenie vergeet nie, môreoggend vroeg!” Toe ek kort voor die huis gaan staan en omkyk, sien ek Etta en Rosa loop ingehaak terug. Toemaar, môre sal Theunis my sien met linte in my hare, troos ek myself.

Terwyl ek my skoene aantrek, kom Susanna by die kombuisdeur uit om afvalkos vir die hoenders te gooi. “Aitsa, kyk die kop vol krullers!” sê sy. Ek gooi my arms om haar. “Môre gaan ek kerkbasaar toe saam met Rosa-hulle.” “O, dís waarvoor die krullers is. Dan moet jy jou mooi geel rokkie aantrek. Maar nou moet jy eers inkom. Die water is klaar in die wasskottel, was gou-gou, trek ’n skoon rok aan en kom haal die balie.” Balie! Die woord wat ek die meeste gehaat het. Laas jaar het Vader een aand beveel: “Mara moet saans my voete was. Bring die balie.” Moeder het my beskerm so lank as sy kon, maar sy was hulpeloos by hierdie nuwe laai wat hy uithaal. Van daardie aand af was ek belas met ’n nuwe kwelling. As ek dalk ’n dag weg was saam met die Patterson-kinders en ek kom terug huis toe, het ’n aaklige voorgevoel my gepak. Ek het gedurig gewag op iets ergs om te gebeur. Toe ek in die kombuis kom, kry ek Moeder besig met die aandkos. “Jou pa wag al,” sê sy saggies. “Haal die krullers uit voor hy dit sien.” “Nee, ek kan nie, ek moet met hulle slaap. Tant Hettie haal hulle môreoggend uit, sy weet hoe. Sy gaan my hare uitborsel en linte insit, dieselfde as Rosa en Etta s’n.” Moeder skud haar kop. “My kind, luister vir my. Daar kom moeilikheid.” “Maar my hare is nog nat! Dit gaan alles weer net so reguit wees as ek die krullers nou uithaal.” Susanna kom in met die balie halfvol warm water. “Ek mag nie die balie indra nie, Mara, al wil ek help,” sê sy. “Jou pa sê jy moet dit doen.” Ek is maar pas sterk genoeg om die swaar houtbalie alleen te dra, maar Vader dring daarop aan. Susanna kyk tot ek deur die deur is, maar ek stort nie die water nie, nie eens toe ek die balie voor Vader op die vloer laat sak nie. Hy sit en wag

in sy spesiale groot stoel. Soos hy elke aand sit. Ek sien nie lekker nie, want my oë is vol trane, maar ek moet doen wat ek moet doen. Dis vir my walglik en ek voel naar. So jonk soos ek was, het ek begryp dat die wassery van sy vuil, beswete voete heeltemal anders was as toe Jesus sy dissipels se voete gewas het. Dit was net nóg ’n manier van Vader om my te laat voel dat hy die baas is, dat hy die laaste sê het. Veral as ek die dag op Misverstand gekuier het. Ek sit die balie reg voor sy voete neer. Dan moet ek sy voete die een na die ander oplig en hulle in die water sit. So wil hy dit hê. En heeltyd terwyl ek sy voete was, streel sy hande oor my hare. “Wat het jy met jou kop aangevang?” Sy stem is hard soos metaal. “Dis vir krulle, Vader,” sê ek met ’n bewerige glimlag. Hy staar my aan met sy dun lippe effens oop sodat sy gelerige stompiestande wys. ’n Vreeswekkende gesig wat my laat bewe. “Haal op die daad daardie goed uit jou hare!” brul hy. “ ’n Vrou moet wees soos God haar geskape het.” Ek staan stom op my knieë met die water wat van my hande afdrup. “Op die daad!” beveel hy. “Gaan kamer toe en haal uit daai sondige goed!” Toe ontvlam daar iets in my. ’n Krag waarvan ek self nie geweet het nie. “Ek sal hulle nie uithaal nie!” Ek byt elke woord af, en ek weet ek verbreek ’n gebod: ek daag my eie vader uit. Maar ek sien ook hoe Moeder se skouers hang waar sy op die riempiesbank sit, en ek weet ek moenie haar hart breek nie. Ek bly bewend voor Vader staan. Susanna, wat naby die voorkamer se deur gehuiwer het, wink vir my om te kom. Ek storm by haar verby, kamer toe. Sy kom agterna en laat my voor die spieëltafel sit. Dit neem lank om die krullers los te draai, maar ek huil nie, ook nie toe my hare in die krullers vassit en my

kopvel trek nie. Die klam krulle sit nog, maar ek sê niks toe Susanna my hare uitborsel nie. Daarna gaan ons saam voorkamer toe. Die voetewas begin. Ek lig Vader se een voet tot in die balie, dan die ander. Hy probeer gewoonlik hierdie aandritueel so lank moontlik uitrek. As ek my hande oplig uit die water, druk hy hulle weer in. Hy sit toe-oë agteroor, en soms sal hy mompel: “Sulke sagte handjies . . .” Dan moet ek sy voete sorgvuldig afdroog. Ek sien nog daardie lang tone voor my, met die growwe hare en die geel toonnaels. Eers wanneer Vader se voete gewas en afgedroog was, kon ons kinders ons voete was – in dieselfde water. Natuurlik was vars water skaars in die somertyd, maar nie so skaars dat ons nie ons eie waswater kon hê nie. Dit was eenvoudig sy manier om ons dinge te ontneem. “Om water te mors, is sône,” was sy verweer. Enige ding wat ’n bietjie geluk of plesier kon verskaf, was sonde. Voor Vader se kleinlikheid was Moeder hulpeloos. Dis hoe sy in ’n streng, geslote vrou verander het, verbitterd, iemand wat haarself nie eens toegelaat het om ’n kerkbasaar te geniet nie, en wat selde meegedoen het aan gesprekke. Saans nadat ek Vader se voete afgedroog het, moes ek vir hom sy slippers aangee. Dan gaan hy na die smal kassie ingemessel in die dik muur, maak die glasdeure oop en haal die Familiebybel uit. Hy kom sit by die tafel en blaai daarin rond op soek na ’n geskikte les. Dit was ’n neerdrukkende tyd – daar moes na behore geluister word na sy preek, en niemand mog rusteloos wees nie. Ons het vaste plekke aan tafel gehad. Vader aan die koppenent van die geelhouttafel in die groot houtstoel wat aan sy pa behoort het. Ek moes styf teenaan hom sit, aan sy regterkant. Moeder het oorkant hom gesit, aan die ander punt van die tafel, met Klaas langs haar. Hugo oorkant Klaas. Susanna aan Vader se linkerkant. Sy moes ook aan tafel kom sit vir Vader se Bybelvoorlesings. Vader het gelees, gebid en daarna het ons gesing. Dan het die vrae gekom oor die stuk wat gelees is. Moeilikheid was jou voorland as jy nie geluister het nie. Sy priemende blou oë het jou vasgepen, en as jy nie kon antwoord nie, het jy ’n klap deur die gesig of teen die kop gekry.

Maar die aand van die krullers dwaal my gedagtes nogtans terwyl Vader se stem voortdreun. Dit hou so lank aan, en ek is al so honger! Deur die venster sweef die geur van nagblomme die voorkamer binne. Ek dink aan die basaar, aan Theunis en Rosa en Etta wat altyd mekaar se hande vashou onder die tafelgebed . . . Toe ek ’n klap hoor, skrik ek terug na die werklikheid. Vader moet Hugo iets gevra het. Wat was dit wat my slim broer nie kon antwoord nie? Maar Hugo sê niks. Soos altyd. Niemand praat nie. Susanna staan op en gaan kombuis toe. Eindelik sê Vader: “Laat ons eet.” Hy lui die klokkie en Susanna bring die sop in. Terwyl Vader eet, kyk hy almaardeur na my. Soos ’n mens na ’n troeteldier kyk waaroor jy baie erg is. Ek weet ek is sy uitverkorene, maar ek wens ek was ’n slang. Een van dié wat jou blind kan maak as hy in jou oog spoeg! Onder die ete raak Vader se arm kort-kort aan myne. Dit laat my maag draai. Hoe vinnig kan hy nie verander nie – van mal woede na so ’n geaai! As die ete net wil verbygaan . . . Van my draai Vader se oë telkens na Susanna. Moeder maak asof sy niks raaksien nie. Ek het dit toe al besef: sy het gemáák asof sy nie sien hoe hy na Susanna kyk nie. Uiteindelik kan ons opstaan. Ek gaan haastig kamer toe en kyk in die spieël. Sien verlig dat daar nog ’n paar kartels in my hare oor is. Ek sukkel om my hare weer om die krullers te draai. As Susanna net wil kom help! Moeder ken nie van krullers nie, en sy sal in elk geval te bang wees vir Vader se woede. Maar met Susanna sal hy nie raas nie. Ek glip uit die kamer kombuis toe. Ai’ Siena, die ou alleenvrou wat in die veld bly, is daar doenig. Sy kom party aande die stoof skoonmaak in ruil vir suiker of koffie. En soggens vroeg is sy daar met ’n drag hout vir die vuur. “Wat soek jy nou, jongmies?” vra sy.

“Waar is Susanna? Is sy in haar kamer?” Ek mik om te gaan kyk. “Nee, bly weg daarso,” mompel ai’ Siena binnensmonds en gryp my aan die arm. Ek dag sy verstaan verkeerd, want sy kon nie meer goed hoor nie. “Ek soek vir Susanna, Susanna moet my met my hare help,” verduidelik ek. “Nee, jou se pa sal net moer pluk. Los vir Susanna uit.” Dan tog maar vir Moeder gaan vra om te help. Toe ek in die gang af loop na Moeder se kamer, hoor ek haar vir Klaas voorlees. Die deur is op ’n skrefie oop en ek kan die kers sien brand. Hulle twee lê in die bed en weet nie van my nie. Moeder se hare is losgemaak en haar gesig lyk sag in die kerslig. Ek sluip op my tone terug kamer toe. Ek kan nie aan die slaap raak nie. In die maanlig kan ek die dinkies sien lê op die spieëltafel wat ek van ouma Brandt gekry het.

Toe ek wakker word, is my eerste gedagte aan die basaar. Ek moet uit en weg voor die Pattersons sonder my gaan! “Is Vader al weg lande toe?” vra ek angstig toe Susanna inkom. As ek net kan wegkom voor hy terugkom. Ek druk my kop teen Susanna se voorskoot vas en ruik die geelseep waarin sy die wasgoed laat week. “Help asseblief gou, Susanna. Die dinkies moet almal terug in my hare.” Susanna glimlag terwyl sy my hare om die krullers draai. “Toe, hardloop. Jou ma is in die kombuis. Eet gou brekfis, dan kom trek jy aan vir die basaar.” Moeder en Klaas sit en bone uitdop. Sy glimlag toe sy die krullers sien. Op ’n vreemde manier weet ek sy is bly dat ek opgestaan het teen Vader. Asof ons nou ’n gedeelde vyand het. Ek sluk haastig die mieliepap waarvoor ek so lief is. Geel en romerig, met ’n klontjie botter wat daarin smelt. Maar vandag gaan ek saam met Rosa en Etta

basaar toe, en Theunis gaan ook, en ek is haastig. “Sit jou kappie op, dit gaan warm word vandag,” sê Moeder toe ek opstaan. “Hier’s ’n geldjie vir jou wat ek van my hoendereiers gespaar het. Dis vier pennies, gebruik dit vir julle vier kinders.” “Dankie, Moeder.” Susanna staan reg met my geel rok. Sy sit my geel kappie versigtig op oor die krullers en strik dit onder my ken vas. Ai tog. Ek sal hom wel gou-gou afhaal. Wie dra nou ’n kappie as jou hare mooi gekrul is! Toe sit sy ook vier pennies in ’n beursie en sê dis myne. Die beursie is van ’n rob se vel gemaak, sê sy en streel oor die sagte pels. “Dis met die hand gemaak,” sê sy saggies, en ek sien sy glimlag so anders. “Jy moet dit goed oppas. Ek het ook een.” “O, dis mooi! Kyk, dit trek nes ’n sakkie toe met toutjies.” Ek trek my nuwe gebreide sokkies aan en my beste skoene. Toe ek op Misverstand aankom, staan Rosa en Etta al aangetrek en met hulle nuwe krulhare gekam en die linte ingebind. Tant Hettie doen my hare ook en bind die lokke hoog agter my kop vas met ’n lint. “O, en wie’s dié mooi meisiekind?” vra Theunis by die deur. Ek lag terug, vandag is ek nie skaam nie. “Nou sien ek mos jou oë is die kleur van die rivier! So ’n diep blou met silwerige vlekkies.” Ek is maar ’n kind, maar daardie woorde bly in my hart. Almal is besig om hulle goed te pak vir die basaar. Tant Bessie het suurvytjiekonfyt gekook en die flesse klink-klink teen mekaar toe sy die mandjie na die kapkar dra. Tant Hettie se bydrae is haar melkterte – geel van baie eiers, met bruin bakvlekkies, en gerasperde kaneel daaroor. Bottels gemmerbier kom ook nog by. Heel laaste klim ons kinders op, en my hart wil bars van opgewondenheid.

By Velddrif se kerksaal is dit een groot doenigheid. Waens staan uitgespan tussen die bloekombome, nes vir Nagmaal. Al die mense van ons omgewing het gekom en verkoop bokkoms en vars vis. Op hulle beurt sal hulle wildsbiltong en gedroogde vrugte soos taaipitperskes koop van die mense wat verder noord woon. As hulle genoeg geld het, kan hulle ’n karos van dassievel of van rooikatvelle koop. Die saal is vol mense en ek voel gelukkig en vry. Theunis hou my hand vas terwyl ons tussen die bokkietafels deurloop wat vol staan met pampoenkoekies in groot skottels, boerbeskuit en kleinkoekies in blikke, vrugtekoeke en flesse konfyt en ingelegde vrugte of piekeluitjies. Daar is bokse met pragtige gebreide babaklere, kappies van alle kleure met patrone oor die tuit gestik, gansdonskussings, geborduurde voorskooie, doilies met glaskrale of skulpies om die rand . . . Theunis koop ’n skilpaddopkammetjie wat versier is met blink steentjies. “Diamante vir jou, Mara.” En hy druk die kammetjie in my hare om die stringetjie wat altyd oor my gesig val, weg te hou. “Dankie, Theunis, dis baie mooi.” “Kom ons gaan buitentoe na die skyfskiet,” sê hy. “Ek voel ek gaan vandag ’n kolskoot skiet en ’n prys wen!” Ek gee nie om waarheen ons gaan nie, solank ek net by Theunis kan wees. Ek het skoon vergeet van Rosa en Etta, ek is so gelukkig. Ek het al baie gekyk as Theunis of Hugo skyfskiet met ’n windbuks, en ek weet ek moet goed terugstaan. Vandag is Theunis ongelukkig. Toe ons wegloop, fluister hy tergerig in my oor: “Ek het nou wel nie die prys gewen nie, maar ek het vir jou. Jy is my prys!” Rosa en Etta sit onder ’n groot manatokkaboom. Ons gaan sit by hulle om te kyk hoe die mense volkspele speel en om te luister na die konsertinas en die mondfluitjies se vrolike deuntjies. ’n Groot man wat ’n trompet teen sy oor hou, kom nader. “Is dit dan nie Jakob Brandt se meisiekjind nie?” vra hy.

“Ja!” skree Theunis in die trompet se tuit. “Wat’s haar naam?” vra die man. “Mooi-Meisie,” beantwoord hy sy eie vraag en gee my wang ’n knypie. Ek gluur hom aan, maar hy merk dit nie. “Vir wat kom jou ma en pa nooit basaar toe nie?” vra hy. “Hulle skuld hulleself tog ook ’n bietjie sports nou en dan.” Nie eens die man se opmerking kan my dag bederf nie. So ’n wonderlike dag! Dis al laat toe die perdekar voor ons plaashek stilhou. Ek groet almal en bedank die tannies. “Sien jou môre, Rosa!” Susanna is in die kombuis toe ek daar ingehardloop kom. “Kyk net hoe rooi is jou wange,” sê sy. “Die son het jou goed bygekom vandag. Was die basaar lekker?” “Ja! Kom kyk in my kamer wat ek het.” Omdat dit so mooi was vir my, het Moeder my eenkeer haar juwelekissie gegee; dis van hout en versier met stukkies ystervarkpenne en skulpe. Dit was eers haar suster Elna s’n. Ek haal die kissie uit my spieëltafel se laai. “Kyk bietjie, Susanna, Theunis het dit vir my gekoop.” Ek wys vir haar die kammetjie met die diamantjies, soos Theunis dit genoem het. “Klaas vat gedurig my goed; ek gaan dit nou hierin sit en dan hoog bo in die klerekas.” Ek vertel haar alles van die basaar. Dan sê sy: “Was gou jou hande en jou gesig. Dis tyd vir die balie.” ’n Hele dag lank het ek nooit eens aan die balie gedink nie.

Vader het g’n woord gerep oor die basaar nie – tot twee dae later. Ons het lank daarna eers gehoor dat die einste boer wat my wang geknyp het glo vir Vader gesê het “daai mooi meisiekjind” van hom was saam met “die jongetjie van Misverstand” by die basaar.

Toe Vader by die voordeur inkom, skel hy al: “Daai Patterson-mannetjie draai pal soos ’n malby om Mara! Watvoor foeter hy rond met my dogter? Die mense praat.” Dit het gelyk of hy my enige oomblik te lyf kon gaan, maar Moeder het gekeer. “Jakob, dis genoeg. Sy’s nog skone kind. Kom, Mara.” Toe ons in haar kamer kom, sê Moeder ek moet bietjie by haar op die bed kom lê en rus. Vir my was dit iets besonders, al het ons g’n woord gepraat nie, want ons was nie dikwels so bymekaar nie. Dit was anders wanneer Váder gesê het ek moet by hom kom lê. Ek was sy “klein dogtertjie” en ek mog nie weier nie. Ek lê daar so stil en so stokstyf soos die ysterpaal waarmee outa Boesman eendag ’n rot doodgeslaan het. Wanneer Vader my nader trek en wil streel en aanhoudend “my klein dogtertjie” mompel, het ek van vrees opgekrul en weggebeur. “Kan ek nou maar gaan, asseblief, Vader?” Dan het hy in ’n monster verander en my weggestamp. “Nou loop dan! Skoert!” En ek het veld toe gevlug, weg van hom met sy drankasem waar hy op die riempiesbank in die voorkamer bly lê het.

Toe dit Krismis word daardie jaar het Susanna weer by haar familie naby Piketberg gaan kuier. Kersoggend maak ek reg vir kerk; ek sou saam met Hugo gaan. Ek het goed geweet dat almal altyd kyk hoe dikwels jy kerk toe kom en hoe jy aangetrek is. Ek en Rosa en Etta het altyd ons Sondagbeste aangetrek, vars gewas en gestryk en partykeer selfs gestyf. Ons het ook nie sommer enige plek gaan sit nie; ons het so gaan sit dat almal ons kon sien en weet ons is baie Christelik. Dit het getel. Daardie Kersoggend sien Vader die robvelbeursie aan sy toutjie aan my deurknop hang, reg vir saamvat. Toe ken hy g’n rus of duurte nie: Waar kom dit vandaan? Wanneer was ek by die vissersmense, want dis net hulle wat dié klas

goed maak. Hy was woedend, maar so ’n present was ’n seldsaamheid vir my en ek was baie lief vir die beursie. Toe hy dit wegruk, was ek buite myself. “Ek gaan vir Susanna sê jy’t dit gevat!” “Susanna!” Hy draai met ’n snork om, gooi die beursie op my bed neer en klap die deur toe. Dit was ’n oorwinning vir my. Daar is nog ’n herinnering uit daardie tyd, dit was met Nuwejaar toe die kerkklokke gelui het en Susanna nog in die berge by haar mense was. Vader het in Moeder se kamer ingegaan waar sy en Klaas in die groot katel geslaap het. “Stuur Klaas na Mara se kamer toe,” het hy bars beveel. Moeder het niks gesê nie. Niks gedoen nie. “Ek is die broodwinner. Ek is die baas van hierdie huis,” het Vader hard gesê. Toe skree Moeder: “Nooit weer sal jy in hierdie katel lê nie! Susanna sal gou genoeg terug wees. Ek wil niks meer van jou weet nie.” Vader het sonder ’n woord uitgeloop. Daarna het ek nooit weer gesien dat hy in Moeder se kamer probeer ingaan nie. Die haat tussen hulle was so groot dat niks dit kon wegvat nie. Uiteindelik het hierdie manier van saamleef, hoe koud ook al, die aanvaarde leefwyse geword.

11. Portret van die Sandveldmeisie

11 Portret van die Sandveldmeisie

Nie ver van die plaashuis op Misverstand nie was daar ’n klompie reusegranietrotse wat van ver af uitgestaan het in die gelyk sandveld. In hierdie rotse het deur die eeue vreemde formasies gevorm, diep holtes amper soos putte. Daar was sewe van hulle, en ons het hierdie diep klipbakke Sewe Putte genoem. As ek nou in een van hulle moes staan, sou die opening net ’n klein bietjie hoër as my kop wees. Maar daardie tyd, toe Theunis my altyd ondertoe moes help en weer moes uithelp, was hulle vir my soos grotte. Aan die einde van elke somer het ek, Rosa, Etta en Klaas die putte gaan skoonmaak – dit was ons werk. Maar ek dink nog altyd aan Sewe Putte as my en Theunis se plek. Die skoonmaak was elke jaar van nuuts af ’n fees, daardie saam uitgaan om biesies te gaan sny vir ons besems. Eintlik het Theunis en Hugo die biesies gesny en saamgebind. Dan het ons, elkeen met ons besem oor die skouer en ’n sinkemmer in die hand, na Sewe Putte geloop. Tant Bessie het ons altyd ’n piekniekmandjie saamgegee met koekies, jelliepoeding en vla in flesse, en vars aangemaakte suurlemoenstroop vir koeligheid. Ons het die putte skoongevee en die takke en sand uitgewerk wat die sterk somerwinde daar ingewaai het. Ons was behoorlik trots wanneer ons klaar was en die putte gereed was vir die eerste winterreën. Uit daardie putte het Misverstand se mense hulle vars drinkwater en huiswater gekry. Dis met emmers uitgetrek en in vate gegooi, wat met die donkiekar aangery is huis toe. Net voor ons teruggeloop het, het Theunis takke oor die putte gelê om te keer dat daar diere inval. Maar somertyd, wanneer die putte droog was, het ons daar gespeel. Later, toe ek ouer was, was dit my en Theunis se bymekaarkomplek, koel en eenkant op daardie hittige somerdae. Ek kan nog sy groot, sterk hande om my middel voel soos hy my optel om my oor die rand van die put te help wanneer dit

huistoegaantyd was. Digby Sewe Putte was ’n “spookboom” – so het ek en Rosa dit genoem. Tant Bessie het gesê dis ’n maanblomboom. Daar by die spookboom het ek en Rosa die eerste keer vir blinde Dirk Venter gesien. Hy het ewe luiters onder die boom gesit – op Misverstand se grond, pleks van op hulle plaas, wat nader aan die berg was. Maar Dirk Venter was maar so, hy het geloop waar hy wil. Hy het nooit skool toe gegaan nie; sy ma het hom sommer by die huis geleer. Die plaasskooljuffrou kon hom nie geleer kry nie. Party het gesê hy was te moeilik, ander het gesê hy was te slim. Nog ander het gesê hy’s net vol perkate, ’n poetsbakker soos min. Wie die waarheid beethad, was moeilik om te sê. Maar ek en Rosa, ons was katvoet vir Dirk Venter. Dit was pebliek of daar iets om hom gehang het, iets wat jy nie kon sien nie, maar jy kon dit voel. Miskien was dit omdat ons ouers hom as ’n soort verskrikker gebruik het. As ons leuens vertel, sou ons blind word nes Dirk Venter; as ons in die bome klim, sou ’n spoegslang gif in ons oë spoeg en ons sou blind raak soos Dirk Venter. As ’n perd sou soek raak of oornag uit sy stal verdwyn, sou Dirk Venter die skuld kry. Eendag loop ek en Rosa ingehaak by mekaar by Sewe Putte rond. Ons gaan staan onder die spookboom om na die ronde liggeel blomme te kyk wat afgeval onder die boom lê. “Haai, julle twee!” roep iemand skielik van agter ’n rots. Ons kyk rond om te sien wie dit is. Daar staan Dirk Venter met sy kop effens skeef gedraai. “Julle sien daardie boom het eiers gelê?” vra hy. “Ek dink die boom het vir julle ’n presentjie ook weggesteek. Daar links lê ’n pakkie. Gaan kyk bietjie wat dit is,” en hy wys met sy blindekierie terwyl sy oë skuins by ons verbykyk. Sowaar! Daar lê ’n ronde ding in ou bruinpapier toegedraai. Rosa was dapperder as ek, of nuuskieriger; sy gaan tel die pakkie op en bring dit vir my. “Sies! ’n Ou miskoek!” roep ek uit toe sy dit oopmaak. Van agter die rots hoor ons Dirk Venter se kekkellag. Ons hoor nog ’n ander manstem ook, maar gaan kyk sou ons nooit. Nee, ons hardloop reguit terug

Misverstand toe om vir tant Bessie te gaan vertel. Op ’n ander dag het ek en Rosa in ons sandhuis gespeel, toe hoor ons hom weer in die paadjie agter ons: “Hiert, Mara Brandt met die geel rok, en jy in die pienke! Ek het ’n verkyker in my kop, gehoor? Ek sien vir julle. Daar’s ’n haarskeerder op pad na julle toe. Pasop! Pasop!” En waarlik, in die sandpaadjie kom ’n haarskeerder aan. Met sy lelike bruin lyf en groot knypers lyk hy nes ’n skerpioen. Ons staan versteen. “Kom hier, kom hier, haarskeerder!” skree Dirk Venter en stamp drie maal met sy kierie op die grond. Die aaklige ding draai skuinsweg en gly deur die sand, reguit na hom toe! “Hieee-eee!” kekkel hy. “As julle vir julle ma’s vertel, kom die haarskeerder in die nag en knip al julle hare af, sjoep-sjoep-sjoep. Dan raak julle blinkbles wakker in die oggend!” Ons was nie net bang vir die haarskeerder nie; ons eintlike banggeit was omdat dit gelyk het of Dirk Venter meer en beter kon sien as enigeen met gesonde oë. Eers jare later het ek uitgevind dat hy sy streke uitgehaal het met Boytjie Verrooi se hulp. Boytjie was die bruin jongetjieskind wat Dirk moes oppas. Outa Boesman het my vertel dié Boytjie was knaphandig en vol malgeite en altyd gereed om vir Dirk, wat net gedeeltelike sig had, met poetse te help. Hy was die een wat Dirk vooruit alles van almal vertel het: wie waar aankom en wie watter klere aanhet. Dan het hy hom skuilgehou terwyl Dirk sy grappies maak. Dis hy wat ’n garedraadjie om die haarskeerder gedraai het sodat Dirk hom weer kon inkatrol.

Eendag toe ons almal weer by Sewe Putte was, het ek vreeslik geskrik vir ’n slang. Ek onthou Lordel van Wyk was ook by, want sy het baie op Misverstand gekuier. Ek wou net inspring in die grootste van die putte toe ek die slang onderin sien lê. Ek het met ’n gil agteruitgespring, en Lordel het gelag dat daai dik ooghare van haar nat van die trane was. Toe begin Theunis ook lag . . . en dit was te veel vir my. Ek het sommer omgedraai en weggeloop.

Lordel was wild soos ’n jongetjieskind. Sy het ses broers gehad, en sy het baiekeer sommer van hulle klere gedra, tot tant Tollie gesê het: “Tot hiertoe en nie verder nie. My suster moet ophou om Lordel jongetjiesgoed te laat dra.” Toe is daar ’n hele kas vol rokke vir Lordel laat maak. Een daarvan onthou ek tot vandag toe: ’n witte vol kantvalle, te mooi. Sy het die dag op De Heuwel aangehardloop gekom om haar nuwe rok af te wys. Sy het al in die rondte, al in die rondte gedraai, maar ek het gedink: Met haar swart hare lyk sy soos ’n vlieg wat om en om karring in ’n emmer skuimende melk. Ek het gewens ek had ’n vlieëslaner by my, en ek het aan Vader se woede gedink as hy sy karwats gebruik. Dit was juis daardie dag dat Lordel so aangehou het sy wil Moeder en Klaas se tuin gaan bekyk. Klaas het toe al baie belang gestel in die boerdery en om plante aan die groei te kry. Hy het sy eie boneakkertjie gehad en het ’n nuwe soort doringlose turksvy aan die groei gekry langsaan. Dáárna wou Lordel ook gaan kyk – sy was ouds baie liewer vir die seuns as vir die meisiekinders. Waar Lordel was, kon jy moeilikheid verwag. Langs ons huis het ’n groot vat drinkwater nog op die donkiekar gestaan. Niemand kon later sê hoe dit gebeur het nie, maar Lordel wou water hê en Klaas moes die kraan oopdraai. Of iemand aan die kar gestamp het, of wat, weet ek nie, maar die vat het afgerol en bo-op Klaas geval. Lordel het weggehol en ek het aanmekaar geskree: “Moeder, Klaas is dood! Klaas is dood!” Hugo en outa Boesman het aangehardloop gekom en die swaar vat opgelig. As dit nie vir die sanderige grond was nie, nog klam ná die reën, kon Klaas dood gewees het. Hy is in die sagte grond ingedruk, maar sy linkerarm was gebreek en sy linkerbeen bokant die enkel gekraak, het dokter Pollitt gesê. Klaas se gesig was doodsbleek, mens kon elke sproetjie sien uitstaan, en sy oë het stokstyf gestaan. Toe Moeder hom so sien, moes ai’ Bloutjie haar om die lyf vang, want ons dag sy raak flou. Dit het so lank geduur voor dokter Pollitt daar aangekom het dat Moeder sommer vir tant Tollie ook laat roep het. Vader was nie daar nie; ek dink hy was weg om boontjies of graan te gaan verkoop. Vreemd, maar as daar ’n noodgeval op die plaas was, was Vader altyd weg. Ek onthou Klaas het op die kombuistafel gelê. Fytjie het ’n pot water op die

stoof gesit om dokter Pollitt se instrumente te steriliseer. Tant Tollie het by Klaas se koppenent gestaan met dik lae gaas oor ’n raam gespan wat min of meer oor Klaas se neus gepas het. Sy het chloroform op die gaas gedrup – een druppel elke sestig sekondes, ek sal dit nooit vergeet nie, ook nie die reuk nie. Eindelik kon dokter Pollitt Klaas se arm in gips sit, en sy voet en enkel ook. Hugo en dokter Pollitt het hom versigtig na sy bed toe gedra. Tant Tollie het die hele nag by hom opgesit, en ek dink Moeder het ook nie ’n oog toegemaak nie. Moeder het my die volgende dag oorgestuur om by Rosa-hulle te bly, want sy had so baie te doen met Klaas se versorging, en nog haar boerderypligte ook. Daardie aand maak tant Bessie melksnysels vir aandete. Ek en Etta en Rosa staan by die lang kombuistafel en help haar. Die pot melk om die snysels in te kook is reeds op die stoof. “Vat ’n bietjie meel, vryf ’n klontjie botter in en maak ’n degie,” sê tant Bessie. “Nie te styf nie, hoor. Dan rol jy dit uit, dun, baie dun, en sny dit in repies.” Toe ons drie nog so lekker staan en deeg maak, hier storm Lordel by die sifdeur in. Sy druk my eenkant toe en vat my skottel oor. Ek gaan sit in die ou leunstoel. Daar’s ’n gaatjie in die bekleedsel en ek begin die klapperhaar uitpluis, stukkie vir stukkie, dan druk ek alles weer terug. En ek haat Lordel met haar giggellaggie en haar vooraangeit. “Die melk begin kook; nou kom julle een na die ander en krap die snysels in die pot uit. Julle moet eenstryk roer, hoor. As dit gaar is, strooi ons bruinsuiker oor,” sê tant Bessie. “En o, lekkerder aandkos kry jy nie in die Sandveld nie.” Daar hang ’n heerlike geur van kaneel en lemoenskil in die kombuis soos die stukke boontoe dryf in die pruttende melk. Tant Hettie kom ook ingestap en snuif die geure op. “Kinders, dit ruik vorentoe,” prys sy. Net mooi toe die pot klaar gekook het, kom Theunis by die sifdeur in. Sal Lordel nie op die daad ’n bakkie snysels uitskep en vir hom gaan gee nie! “My pa sit baie suiker op syne,” sê sy met ’n aansit-stemmetjie. “Ek het joune ook lekker soet gemaak, Theunis.” Ek sit net daar in die hoek en kyk anderpad om nie te huil nie. Sonder dat

iemand dit agterkom, glip ek uit en hardloop huis toe.

Vir my twaalfde verjaardag kry ek ’n merrieperd van Vader. “Ek het ’n surpraais vir jou,” sê hy. Hy laat my ’n entjie van die stalle af wag. Toe hy terugkom, lei hy ’n wit perd. Meisie was haar naam. My eie perd! Vader het my geleer om te ry, en later om met Meisie te spring. Dit was darem een ding wat ons gedeel het, hoewel dit nooit vir my baie lekker was saam met hom nie. Hy het op ’n perd se rug grootgeword en ek moet sê, ek was nogal trots daarop dat hy so ’n goeie ruiter was. Hy kon ’n perd laat strykloop soos min. Later, toe hy nie meer geïnteresseerd was nie, het ek sommer bloots gery op Meisie. En nou was dit maklik en vinnig om op Misverstand te kom. Een so ’n dag sit ek by tant Bessie in die kombuis. Rosa sit en sokkies stop. Theunis kom in. “Jy ry so baie rond met Meisie in die son. Kyk, jy kry sproete,” sê hy en tik saggies op my neus se punt. “Ja, en jy is mal oor elkeen van hulle,” sê Rosa. “Mara, wil jy nie gou saam oorroei eilande toe nie?” vra Theunis. Ek staan dadelik op. Dit kan ek tog nie laat verbygaan nie. Toe ons byna by die eiland is, lag Theunis. “Ek sien daar sit Knappie in sy bakkie net duskant die rietbos. Ek dag dis net ek en jy, maar Knappie het ons klaar gesien. Nou sal daar weer stories wees!” Knappie is een van die vissers wat in Pampoengat bly, net anderkant die pont. Hy het heelpad gekom om sy ganse te soek, sê hy. Ek en Theunis help hom soek, voetsaam deur die riete van drie eilande, deur moerasagtige dele, maar nêrenster is ’n gans nie. ’n Kiewiet kom skree bo ons koppe toe ons byna op sy nes met

vier spikkeleiers trap. Uiteindelik skree Knappie, nou weer terug in sy bakkie: “Hier kom my ganse!” En waarlik, terwyl hy “Kom, kom, kom!” roep, net soos oupa Knud ook altyd gedoen het, kom hulle netjies in ’n ry aangeswem. Knappie werk hulle met die bakkie rivieraf in die rigting van sy huis, en toe hulle naby kom, vlieg die ganse die laaste entjie hok toe. Theunis roei tot by die jettie en bind sy bakkie vas. Toe moet hy eers met die vissermanne gesels wat daar rond doenig is. Ek kan vir die eerste keer vry rondloop tussen die vissershuise. Kinders spring in en uit die skuite wat langs die jetties vasgemeer lê. Ek aap hulle na, maar sien nooit dat een van die skuite nuut geverf is nie, en toe ek weer kyk, is my klere vol blou verf. Toe ek laatmiddag op De Heuwel kom, het ek net een ding in my kop: dat Theunis, toe ek uit die bakkie wou klim, my hand vasgehou het. “Soentjie?” het hy tergerig gevra, maar ek was klaar oorstuur omdat dit so laat was. Ek het vooruit gehardloop na hulle huis om Meisie te kry. Vader sou al terug wees van die lande af! En daar staan hy ook, in die kombuisdeur, kweperlat in die hand. “Waar kom jy nou vandaan?” skree hy en piets-piets teen sy broekspype. “Besmeer met blou verf! Dis net die spul vissers wat daai blou verf gebruik. En kyk die visskubbe aan jou skoene!” Hy swiep die kweperlat luglangs, maar Moeder is tussen ons en die lat slaan teen haar rok vas. “Slaan my, Jakob. Toe kóm, slaan my! Nie vir haar nie, sy’s ’n kind!” “Saam met wie was jy, Mara? Toe, praat!” Maar ek het al weggehol na Susanna se kamer toe. Sy gaan haal ’n bietjie terpentyn en ’n lap en probeer die blou uitvryf. Dit was ’n gelofie onder die vissersmense dat blou die bose weghou, maar sy het die blou uitgevryf. Ek het die balie soos gewoonlik ingedra. Ek het dit voor Vader se voete neergesit. Ek het sy een voet opgetel, dan die ander voet . . . Ons het deur die

ritueel gegaan soos elke aand. Maar my rooigehuilde oë, Moeder se bleek gesig en Hugo en Klaas wat nie een ’n woord praat nie, het die treurige storie vertel. ’n Tyd lank kon ek weer nie Misverstand toe gaan nie. Maar toe Vader ’n slag gaan twak koop oor die berge, was my pad oop. Dieselfde dag nog het ek en Theunis ons perde gevat en Dwarskersbos toe gery. Ons perde, al twee wit, het in die skuim aan die watersoom gedraf en die wind het deur my hare gewaai. Die volgende aand het ek by Rosa-hulle gaan oorslaap, die eerste keer in my lewe. Dit was ’n langnaweek en Rosa het my kom haal. Ek het vir die Pattersons ’n bossie vet bokkoms saamgevat wat Susanna by een van die vissermanne gekry het. Voor ek loop, fluister sy in my oor: “Dis die een wat vir my die robvelbeursies gegee het.” As Vader dit darem moet weet! het ek gedink. Dit was ’n heerlike aand, al was ek bekommerd oor Moeder. Sê nou Vader kom vroeg terug en slaan haar omdat ek nie daar is nie? Maar Theunis speel so mooi kitaar en ons sing al die bekende liedjies. Een van sy vriende van ’n ander plaas kom ook kuier. Ons speel speletjies, party daarvan in die donker, al om die huis. Toe daardie ou my alleen kry, wil hy my soen, maar ek hardloop weg. Toe ek en Etta en Rosa lankal in die kamer is, sluip Lordel ook in. Die ene giggels. Die vreemde jongetjie het haar gesoen. “En oopmond, hoor!”

Op ’n Sondagoggend kom Susanna vir my in my kamer sê dat ons vir die dag op Oufontein gaan kuier. “Is dit ’n verjaardagpaartie?” vra ek. Ons het nie eintlik verjaardagpaarties geken nie, maar daar was kinders wat by die skool vertel het van so iets saam met familie. Vader wou niks van

feesvierings weet nie; volgens hom het ons nie geld gehad vir “lawwighede” nie. “Nee,” glimlag Susanna. “Jou ma wil net ’n slag by haar mense gaan kuier.” Ek het my bloublommetjies-katoenrok aangetrek en my blou kappie opgesit; Moeder sou my nooit kaalkop laat gaan nie. Daarby het ek my rooi skoene met die blink gespes gedra. Ek was mal oor rooi skoene, en eindelik kon my ma weer vir my ’n paar koop met haar bonegeld. Die rooi skoene wat ouma Sannie nog vir my gekoop het, was toe al lankal opgedra. Klaas en Hugo het al twee vars gewaste en gestrykte kakiekortbroeke en -hemde aangehad. Ek kyk Hugo so, groot vir sy ouderdom; hy lyk al soos ’n jong man, dink ek. Ek het Moeder al hoor pleit by Vader: “Hugo moet ’n ordentlike langbroek kry vir as ons iewerster heen gaan. Hy is nou al glads te groot vir kortbroek dra.” “Wat dink jy, dat daar gjeld op my rug staat groei!” Altyd die bakleiery oor geld. My maag begin sommer kramp. Moeder het ’n sak bone en ’n bietjie van haar spesiale growwe sout vir die Pedersens op Oufontein. Selfs ’n vars gebakte koek vir oupa Knud wat pas ’n skuit klaar gebou het. Dalk kan ons saam met hom uitgaan op die rivier! Vader sou nooit saamgaan Oufontein toe nie. Hy bly by Susanna agter; sy sal sôre vir sy kos. Toe ons met die donkiekar van De Heuwel af wegry, is dit vir my asof ek ’n ligtheid gewaar wat oor ons neersak. Vry! Vader skree nog iets agterna oor oppas by die rivier, maar ons hoor hom skaars. Ons volg die plaaspad verby die Pattersons se huis. Skud-skud deur die oop veld tot ons by die nouste deel van die rivier kom waar die pont is. Dis ’n wonderlike oggend en die veld is vol blomme ná die goeie reëns. Flaminke vlieg hoog bokant ons in ’n reguit lyn, rivierop na waar hulle gewoond is om te wei. Klein swerms wit seeswaels vlieg see se kant toe. Ons gaan oor die pont en verby Pampoengat met die strook huise aan ons linkerkant. Ons waai vir die klomp wat visvang op die walle van die rivier.

Dis ’n wilde lotjie wat daar bly. Party roep: “Môre, antie! Nie kjerk toe vandag nie?” En: “Kyk so vir Hangoor en Petoors – ou sandtrappers!” Op pad kerk toe was van die min kere wat die mense van die omgewing vir Moeder gesien het. En dit in die Sandveld waar almal altyd geweet het waar almal was. Hulle het selfs die name van mekaar se donkies geken. So met die rivier langs ry ons deur die dorpie wat ook nie eintlik ’n dorpie was nie, net ’n kerk, ’n winkel en ’n paar huise. Ons gaan verby die pleintjie met die groot bloekomboom met die gladde wit stam en sy takke wat in boë afhang soos dié van ’n wilgerboom. Toe ek die suurlemoenagtige geur van sy blare kry, weet ek ons is naby ouma Sannie. Al Moeder se mense is by die huis, en almal groet en vra uit. Op die jettie is ’n klein skaretjie versamel, want ’n skilder sit op ’n stoel met sy esel voor hom. Al die manne wat gewoonlik onder die bloekomboom sit en nette heelmaak is daar, en almal is ewe opgewonde oor wat hulle op die doek sien groei. Kyk, die visvanger. Die swart duiker. Daar’s ou Koper Kiewiet en sy broer Kokkie, al twee vissermanne. En kyk, die Van Bonder-broers se skuit, vuil en vol vis, en glads hulle rooi bakkie ook! Dit jil en rumoer en die skilder lag saam wanneer die mense iets of iemand herken in sy skildery. Hy kou tussen die kwashale deur aan ’n stuk bokkom wat oupa Knud vir hom gekerf het. Ek staan langs Moeder, my kappie agter op my rug gestoot, terwyl ons na die toordery op die doek kyk. Kort-kort kyk die skilder na ons kant toe. Later sê hy: “Ek sal graag u dogter wil skilder. Ek sal graag haar oë wil vasvang, baie besonderse oë so met die silwer vlekkies.” Maar Moeder skud net haar kop. Sy trek my aan die hand nader toe ons die jettie verlaat. Sy het nooit daarvan gehou dat iemand sê ek is mooi of so nie, te bang vir ander se afguns. Ek het gehoor toe sy eenkeer vir ouma Sannie vertel: “Die Joodse vrouens, die smouse wat ek die slag in Namakwaland ontmoet het, het gepraat van die bose

oog. Hulle dra ’n klein stukkie rooi flennie aan ’n leerriempie om die nek om die kwaad weg te keer. Hulle het vir my ook een gemaak, maar Jakob het dit sommer afgeruk.” Ná die middagete het ons almal om die klavier gaan staan – Moeder het gevra daarvoor – en ouma Sannie het gespeel en almal het gesing. Ek dag die hele Sandveld hoor dit. Moeder se stem het so soet geklink; ek het dit nooit so gehoor op De Heuwel nie. Toe ons die middag huis toe gaan, is die donkiekar vol vis: vars baber, gesoute bokkoms en ’n gerookte snoek nog louwarm van die vuur af. “Dankie, Pa,” sê Moeder vir oupa Knud. “Pa weet mos Jakob hou so van vis.” Dit was die enigste keer daardie dag dat Vader se naam genoem is. So ver as wat ons ry, klits die wind die rivierwater in klein branders op; die skuite bots teen mekaar en teen die jetties. In die veld dans die blomme en my kappie se tuit fladder om my gesig. Toe ons by Misverstand verbyry, kyk ek uit vir Rosa en Etta, en dalk Theunis, maar alles is stil. Die huis se hortjies is toegetrek teen die wind.

’n Week ná ons besoek aan Oufontein roep Vader van die voordeur af binnetoe: “Daar kom ’n mansmens aangestap hiernatoe. Een met slodderige klere aan.” Nuuskierig hardloop ek deur toe. “Maar dis mos die skilder,” sê Moeder verbaas. “Skiller? Waffer skiller? Het jy hom voorgepraat om hientoe te kom? Of sou hy dit in sy kop hê dat ek ’n ryk man is?” Vader het geweet van die skilders wat so van plek tot plek gegaan het om plaashuise en mense te skilder in die hoop dat die mense dit dan sal koop. “Ons het hom gesien die dag toe ons by Ma gaan kuier het. Hy wou Mara skilder oorlat sy so mooi vir hom was, haar oë . . .”

Maar toe is die man al by die deur, nog net so vriendelik en praatsaam soos by die jettie. “Danie du Toit, tot u diens – ek kom hier in die Sandveld aan saam met die lenteblomme. Ek was nog altyd net in die somer in die Sandveld – niks meer as sand nie, so ver as wat jy kyk. En nou in die lente die wonderwerk. En hier is ons Sandveldmeisie ook.” Hy staan die hele deur vol met sy verfbesmeerde klere, sy rooi gesig en sy donker wenkbroue en moestas wat op en af wip soos hy praat. Fluit-fluit en ongeërg stap hy binne. Dan draai hy na Vader toe. “Ek het u dogter daar by die jettie gesien. Ek wis dadelik ek moet haar skilder. Die plaas het ek maklik gekry.” Hy kyk rond. Toe haal hy die bos gousblomme wat ek vir Moeder gepluk het uit die blompot en druk dit in my hande. “Ek moet haar net so skilder, met die blosende wange en die oranje blomme. Miskien hier binne, miskien teen ’n damastafeldoek? Ja, hier binne, met die veld wat mens deur die venster kan sien. Ek moet die ope veld vasvang, en dan die seegroen van die vlei daarby. Haar oë . . . net so blou soos die rok wat sy die dag aanhad. Kan sy dit weer gaan aantrek?” Vader lyk stomverbaas en sê vir ’n wonder niks nie. Hy verdwyn kombuis toe. Daar gebeur dit toe: Danie du Toit skilder my portret. Maar toe dit klaar is, koop Vader dit nie. Daar is belangriker goed wat ons nodig het, sê hy. Moeder kyk verlangend na die portret toe Danie du Toit dit inpak. Daarna is hy weg van die jettie op Oufontein waar hy ’n tyd lank gewerk het. Hy het by ’n plekkie langs ’n vleierigheid gaan kamp opslaan. Daar het hy die perdemeule geskilder met die blink watervlak daaragter. So het die mense vertel, want almal het geweet van die doen en late van so ’n swerfskilder. Moeder kon die portret nie vergeet nie. Sy het oor haar vroeë jare begin praat. “Ek het my eerste twee kinders verloor en ek het niks om my aan hulle te herinner nie. Niks behalwe die tjienkerientjees in my tuin. Hoekom kan ek nie ’n portret van my dogter hê nie? Dit sal so ’n troos vir my wees; ’n stukkie kleur vir die res van my lewe.”

’n Paar dae later loop sy spens toe en haal botter en eiers van die rak af. “Kom, Mara,” sê sy. En ons glip weg. Dit vat ons ’n hele uur om by Danie du Toit by die perdemeul te kom. Nou nog onthou ek dat ek nie eens moeg geword het nie; ek was so opgewonde. Toe die skilder vriendelik opkyk van sy tekening, hou Moeder die mandjie met botter en eiers na hom uit. “Meneer Du Toit, ek sal sôre dat jy te ete het solank jy hier is, en voor jy vertrek, sal ek ’n sak heerboontjies vir jou bring, die beste in die Sandveld. Dis te sê, as ek dit kan ruil vir die portret van my dogter?” Die man moet seker die dringendheid agter Moeder se woorde raak gehoor het. “Ek kan sien jy verstaan skoonheid,” sê hy, en daar kom ’n waterigheid in sy oë. “Goed, jy kan die Sandveldmeisie maar kry, al het ek nou al lief geword vir haar. Vat haar sommer nou saam, voor ek van plan verander. Die boontjies sal ’n hele uitkomste wees vir my.” Op pad huis toe praat ons omtrent nie ’n woord nie, so verheug was ons. Danie du Toit had ’n houtraampie om die portret gesit en dit goud geverf. Moeder het dit in die voorkamer opgehang. Toe Vader die aand aan tafel daaroor vra, sê Moeder: “Meneer Du Toit het dit vir ons present gegee.” “En waar het julle hom altemit te siene gekry?” “Toe ons eiers by die meule gaan verkoop het.” Gelukkig het Vader nie verder uitgevra nie, en vandag hang daardie portret nog net so mooi in my slaapkamer. Ek het dikwels op Moeder afgekom waar sy voor die portret staan met haar hande onder haar voorskoot ingevou. Net so dikwels met oë vol trane. Miskien het sy aan haarself as jong meisie gedink. Mense het baiemaal gesê ek is my pa se dogter – iets waarvan ek niks gehou het nie. Ek het gewens daar kon meer van my ma in my gesien word. Ek wou kalm wees, soos helder water wat onder die pont deurvloei op die dae wanneer die rivier soos glas lyk. Tog moet daar iets van Moeder in daardie portret wees, en

dis juis dít wat die skilder vasgevang het.

12. Voorteken

12 Voorteken

Die jaar toe ek dertien geword het, een Saterdag kort na die skooljaar begin het, roep Moeder my. “Trek jou uitgaanrok aan en maak jou mooi ordentlik, Mara,” sê sy. Haar mandjie met stop- en naaldwerk staan net so op die kombuistafel en die brood is nog nie gebak nie. Moeder praat omtrent nie en haar oë is rooi gehuil. Toe Hugo en outa Boesman met die wa en span donkies die werf inkom, is ek nog meer verward. “Watvoor kan jy nie alleen die wa vat nie? Hugo en Boesman is nodig op die lande,” raas Vader met Moeder. “En hoe moet ons die klavier op die wa kry sonder hulle?” vra Moeder. “Daai broers van jou is groot, uitgevrete manne. Hulle kan help.” En hy voeg met ’n snork by: “Hulle kort my soort breins om vooruit te kom in die wêreld.” Die klavier . . . waarop ouma Sannie so pragtig speel? “My broers kan uit wees op die water,” sê Moeder, en ek sien hoe bleek is haar gesig. “Miskien sal hulle ook nie die klavier wil laat gaan nie. Dis tog hulle s’n.” “Jy was die een wat die eerste die klavier op die strand sien lê het. Jy is die oudste en jou ma het jou leer speel. Dis niks meer as reg dat die klavier na jou toe kom nie. Dis tyd dat Mara leer speel.” “Tog het jy jou altoos vererg as ons om die einste klavier staan en sing. Gesê dis net ’n verskoning vir leeglêery.” “Tjaag! Pure Engelse liedjies! Jy’t leëhand na my toe gekom, maar ek sal sien dat Jakob Brandt se dogter soos ’n lady grootword. Loop haal die klavier. Dis die

minste wat jy kan doen.” Moeder laat sak haar kop. “Ek sal met my ma praat.” Toe word Vader bloedrooi. “Praat! Jy sôre dat die klavier De Heuwel toe kom. Jy kom nie sonder hom hier aan nie.” Toe Vader uitstap, fluister Hugo: “Moeder moet liewerster doen wat hy sê. Hy hou deesdae ’n geweer in sy kamer aan.” Moeder en Hugo sit voor; ek en outa Boesman sit agter op die oop wa. Niemand praat nie. Net Vader skree toe ons wegry: “Kyk wat jy doen by die pont, Hugo!” Hy het Hugo altyd soos ’n gek en ’n dwaas behandel, asof hy niks weet nie, en Hugo was baie slim. Langspad het ek gehoor hoe hy en Moeder praat oor nuwe lesse wat hulle in die skooltjie op ons plaas wou gee. Lank tevore, toe hulle nog maar beplan het om die skooltjie te begin, het dominee Van Rensburg, wat daarvan geweet het, Vader eendag in die dorp gestop. Toe sê Dominee vir Vader hy is so ingenome daarmee dat Vader ’n skooltjie wil begin om die plaaswerkers te leer lees en skryf. Vader moet gevoel het dit gee hom status – en meer ongesteurde tyd in die aande! – want toe Hugo hom vra, het hy ja gesê. Hy en Moeder kon die kleihuis waarin ons eers gewoon het saans vir die skooltjie gebruik. Die Sandveld was doodstil daardie Saterdag: net die wa se gekraak soos hy swaar in die rigting van die pont aanrol. Warm windvlae waai fyn sand teen my gesig vas, en ek knyp kort-kort my oë toe teen die woedende somerson. Terwyl ons wa op die pont oorgetrek word, dryf swart waterhenne verby, dobberend op die waterrimpels. ’n Paar vissermanne het die ankers laat sak en hulle nette gesprei en sit ledig in hul skuite en wag. Dit lyk alles so rustig, maar ek ril skielik. Wat skuil daar diep onder die water? Ek gryp outa Boesman se arm vas. “Is dit waar,” fluister ek vir hom, “dat daar willevarke op die bodem van die rivier is wat ’n skuit kan omstamp? Sê nou hulle stamp die pont dat hy tip en die wa rol af?” Ek wil nie inval en verdrink soos in die stories oor daardie wa wat lank gelede van die pont geval het nie.

“Ja-a . . .” sê outa Boesman, “daar is stories.” Maar hy sê niks verder nie. “Ek is bang.” Toe lag hy. Hy sê daar loop ’n storie dat die willevarke een nag ’n skuit omgestamp het met ’n klomp vissermanne in. Dié was heel buite weste en het vreeslik gevloek en gebaklei. Maar niemand het die varke ooit gesién nie. “Nou se dae is daar ’n glofie die willevarke hou onner water, en die mense moet hulle gedra in die skuide op die waters, of annerster . . .” Maar dan weer, hulle móét tog opkom vir asem, en niemand het dít nog ooit sien gebeur nie. So ek hoef darem nie bang te wees nie, sê outa Boesman eindelik en lag op sy sagte manier. Toe ons op Oufontein aankom, vra ouma Sannie verbaas: “En dié nou? Hoe kom julle dan met die grote wa vandag?” Niemand van ons sê ’n woord nie. Ek sien Moeder word rooi. Maar toe kom oupa Knud uit die skuur. “Toe, toe, julle het lanklaas seelug gehad. Ek is op pad om babers te gaan vang. Loop gou eers saam jettie toe, dan kyk ons of ons iets kry vir julle om saam te vat.” Ag, hoe heerlik as oupa Knud my hand styf vashou en sy arm om Moeder se skouers sit terwyl ons afloop jettie toe. Daar klim ons almal in sy skuit, en die sterk stroom vat ons gou tot by die Mond. Oupa en Hugo roei ons uit op ’n see so kalm jy kan dit nie glo nie. Ons sien ’n rob wat met ’n seekat baklei. Die rob se kop is vasgevang in die seekat se pote. Uiteindelik kry die rob dit reg om die seekat so te rinneweer dat hy homself kan losskud. Toe hy vry wegswem, voel dit vir my asof dit ek is. ’n Hele uur of wat wag ons vir die vis om te byt. Net oupa Knud vang ’n paar babers. Ek dink oor hoe dierbaar Oupa is, en hoe dit lyk of my ma vergeet het hoekom ons hier is, want haar gesig lyk so rustig.

Oupa vertel van die stormsee wat hom nou die dag byna ingesluk het, en Moeder sê: “Maar Pa moet mos nie uitgaan as die weer sleg is nie.” Hy lag net. “Ag, ek raak nou ’n simpel ouman.” Toe ons terugkom by die huis, bly Moeder ’n bietjie agter. Sy fluister vir Hugo: “Ek kan Ouma tog nie vra vir die klavier nie. Pa en my broers het dit uit die see getrek, en dis vir almal op Oufontein ’n vermaaklikheid.” “Vader sal sy sin kry,” antwoord Hugo saggies. “Ons kan nie op De Heuwel aankom sonder die klavier nie. Ouma Sannie-hulle sal weet Moeder kan nie anders nie.” Toe ons aan tafel sit vir die middagete vra Ouma: “Bavaria, daar’s iets wat jou pla. Hoekom het julle met die wa gekom?” Moeder sluk oorhaastig. Toe kom dit uit, alles in een asem. “Dis Jakob. Hy wil die klavier hê. Hy sê ek het leëhand by hom aangekom, ek is die oudste en daarom moet ek die klavier kry.” Haar vurk kletter op haar bord. “Mara moet klavierlesse neem, sê hy.” Daar is ’n doodse stilte. Almal hou op eet. Toe sê ouma Sannie op haar sagte manier: “My kind, as jou geluk daarvan afhang, moet jy die klavier vat.” Die kwaai gesigte van my ooms en tantes en die gelatenheid op oupa Knud se gesig sal ek nooit vergeet nie. Sonder dat ’n verdere woord gesê is, het Oupa en my oom Willem die klavier uit die voorkamer gestoot. Toe is dit met die ander se hulp uitgedra en op die wa gelaai. Die klein voorkamer het skielik vreeslik kaal gelyk. My tantes het binne gebly sonder om ons te kom groet. Niemand het totsiens gewaai nie – net oupa Knud en ouma Sannie. Moeder het bitterlik gehuil. Ons het Oufontein nooit weer as ’n gesin besoek nie. Was dit mý skuld dat Ouma-hulle die klavier verloor het? het ek myself later jare

verwyt. Al was musiek die wonderlikste ding vir my, het ek altyd skuldig gevoel as ek my hande op daardie klavier se klawers sit. Op De Heuwel word die klavier in die voorkamer staangemaak. Dominee se vrou sou vir my les gee. “Dan kan Mara vir my speel,” sê Vader ingenome. Moeder staan lank stil met haar hand op die deksel van die klavier. Toe klap sy dit oop en slaan ’n akkoord of twee, gaan sit en begin speel. Hard. Engelse liedere en Engelse gesange weergalm deur die huis, maar dit klink nie mooi nie. “Sy’s mal!” sê Vader en loop uit. Van toe af het ek een keer ’n week dorp toe gery saam met Vader in sy eenperdekar wat net hy mog gebruik. Dan het ek by Mevrou Dominee les gekry op die klavier in die kerksaal terwyl hy winkel toe gaan. Ek het elke uur saam met haar geniet en alles het vir my maklik gekom. By die huis het ek geoefen so veel soos ek kon. Natuurlik moes ek soms vir Vader speel, spesiaal vir hom, en hy wou altyd “iets met ’n wysie” hoor. Dié het Moeder my geleer, want net soos ouma Sannie kon sy op gehoor speel. Later het die lesse een keer in twee weke geword, en nog later het Vader belangstelling verloor om my in te vat en vir die lesse te betaal. Maar ek het bly oefen aan my eenvoudige stukkies. Fytjie het partykeer haar kop om die deur gesteek en gesê: “Nee toe dan, speel dan daar ’n lekker riel vir my!” – maar daar moes ek haar teleurstel.

Vir my het die klavier ’n simbool van rampspoed geword, want kort nadat ons dit gevat het, het ’n verskriklike winter aangebreek. Die Sandveldmense het gesê die storm wat een nag losgebreek het, was die ergste in menseheugenis, en die Sandveldmense raak óúd. Daardie winternag van die storm was die rivier by tye deurskynend soos die weerlig dit getref het, ’n helder blou soos van daglig, al was dit middernag. Die donderslae was so ontsettend dat honde gehuil en hane benoud gekraai het. Die vissersmense het hul spieëls toegegooi sodat hulle nie hul gesigte in die weerligflitse weerspieël sou sien en die boosheid hulle tref nie.

In daardie verskriklike winter van storms het oupa Knud probeer visvang langs die kus, nie ver van die plek waar die klavier uitgespoel het nie. Oupa het vroeg al ’n swerm voëls gesien wat diep see-in op die water neerswiep – ’n seker teken dat die vis daar dik loop. Hy sou ook die gety getaks het, gesien het hoe rof die see was, hoe hoog die branders. Hoe vreemd – het hy hom totaal misgis, sy verstand verloor? Hy wat die buie en swellings van die Weskussee soos sy eie hand geken het. Of is hy onverskillig gemaak deur droefheid en die gemis aan sy vriende en bure wat saans om die klavier vergader het om saam te sing? Hy moet baie jammer gevoel het vir ouma Sannie, wat die klavier gemis het én haar dogter. Straks was hy die swaarste getref deur die feit dat die familie nou verdeel was. Hy wat nooit weer sy eie familie gesien het nie van die tyd toe hy van die skip gedros het en so aan ’n skipbreuk ontkom het. Hoe dit ook al sy, Oupa wou daardie skool visse bykom. Die dik lae seegras op die strand sou hom gewaarsku het oor presies hoe omgekrap die see in die nag was, maar hy was ’n gesoute visserman en het van storms geken. Met eerste lig is hy see-in. Enkele ander vissermanne het teen die duine agtergebly met die hoop dat die weer sou omslaan. Hulle het later vertel hoe die wind omgeswaai en al sterker geraak het, hoe die branders slag om slag in die baai ingerol en donderend uitmekaargespat het. “Kyk hoe moerig is die see. Die Deen is van sy trollie af,” het hulle kop geskud toe die soutsproei tot op hulle neersif en die water se geweld die swaar skuite oplig en bosse toe inskuif. Teen die aand was daar nog g’n teken van Oupa nie. Ouma Sannie het met haar lantern in die wind gaan staan en die rivier in die oog gehou. Van die see af was dit nog ’n hele ent vir Oupa om huis toe te roei, maar sy sou hom inwag. Die rivier het onrusbarend gestyg, vinniger as wat sy dit ooit beleef het. Haar bekommernis het oorgeslaan in vrees. Sy kon die jetties langs die rivier nie meer sien nie, hulle was onder water. Skuite, losgeruk van die pale, het begin verbydryf. Dit het sy met elke verblindend helder weerligstraal gesien en haar hart het al swaarder geraak. Pikdonker, en Oupa was nog nie terug nie. Ouma het Willem en Piet met lanterns uitgestuur in die wilde stormnag om strandlangs te gaan kyk of daar

enige teken van Oupa se skuit was. Sy had nog hoop: Knud Pedersen was ’n opgeleide skrynwerker en sy skuit was sterk en dig. Ure later het hulle teruggekom, nat en koud tot op die been, maar van Oupa se skuit was daar g’n teken nie. Daar was niks wat hulle verder kon doen nie; die storm moes eers bedaar. In die grys oggendlig was almal van Velddrif daar: vissermanne, boere, die polisie. Nêrenster aan die vernielde kus kon hulle iets van Knud Pedersen vind nie. Toe die see kalm word, het daar twee dae lank geen skuite uitgegaan nie – uit respek vir Knud Pedersen, die Deen wat deur die hele Oufontein as een van hulle aanvaar is. Onder die bloekomboom het hulle gesit, hul nette aan ’t heelmaak, pyp in die mond, stil. Almal in die dorpie het swart aangehad. Party het tot ’n jaar later nog swart dasse kerk toe gedra, so hoog het hulle Knud Pedersen geag. Moeder het ons almal begrafnis toe gevat. Ek onthou dit was ’n koue, nat dag. Vader is nie saam nie; hy had te veel te doen op die plaas, het hy gesê. Hugo het die donkiekar gedryf en hy was baie besorg oor Moeder. Hy het die kombers sorgsaam om haar ingedruk en kort-kort gevra of sy nog warm is. Die gewone sandpad was heeltemal onbegaanbaar as gevolg van die vloed en ons moes skuddend deur die veld ry. By die kerk het ouma Sannie ons almal gesoengroet, maar my ooms en tantes het net geknik. Later in die klein begraafplasie digby die kerk het ouma Sannie na ons toe oorgeloop. “Ek verstaan,” is al wat sy vir Moeder gesê het. Op pad huis toe het Moeder net een keer gepraat. “Ek sal nooit hierdie tweedrag in my familie te bowe kom nie. Dis te veel vir my om te verduur.” In die kliphuis op De Heuwel het sy reguit na die klavier geloop en hard gespeel en hees gesing: “Rule, Britannia! Britannia, rule the waves! Britons never, never, never shall be slaves . . .” Ek kon sien daar was ’n verskriklike woede in haar. Dit was om Vader te trotseer dat sy so gesing het, want haar hartseer was te groot om te dra. Vader het in die deur van die voorkamer kom staan. “Luister na haar. Al weer die Engelse gemors.” Maar sy woorde was sonder krag.

Toe hy wegloop, het Moeder gesange begin speel. Sy het saggies gesing, byna soos mens ’n baba aan die slaap sing, terwyl die trane oor haar wange loop. Soos altyd as ek ongelukkig was, het ek oorgehardloop na die Pattersons toe. Klaas was maar die een wat aan Moeder se sy gebly het. Dieselfde storm wat Oupa laat verdrink het, het ons plaas laat oorstroom. Ek was seker dit was ’n straf oor die klavier, en ek moes ook dink aan die vloek wat tant Hendrieka oor De Heuwel uitgespreek het. Die swaar reëns het strome water met die Piketberg laat afstroom, wat weer die Bergrivier laat styg het. Die jetties en eilande in die middel van die rivier is ingesluk, en binne dae was die hele omtrek een groot watermassa. Die siedende rivier het allerhande gemors, dooie diere en ontwortelde bome by ons huis verby gevoer op pad see toe. Moeder se soutwerke is eenvoudig weggevee – hope glinsterende sout wat voor jou oë wegsmelt. Maande se harde werk daarmee heen. Dit gaan ’n swaar jaar raak sonder sout om te verkoop, het Fytjie voorspel. Een oggend vroeg het die water in ons huis begin insypel. Dit het al hoër gerys, met geen manier om dit te stop nie. Kamerpotte, alles wat los was, het begin dryf. “Die klavier!” het Vader geskree. Hy en Hugo, outa Boesman en outa Piet het die klavier opgelig en in die skuur ingedra. Dié het hoër gestaan, en ons moes almal ’n paar dae daar skuil. Hulle het die klavier bo-op sakke bone en sout gesit, goed bo die grond. Dit was weke voor die kamers in die kliphuis behoorlik uitgedroog was. Vader het besluit dat ’n nuwe huis verder weg van die rivier gebou moes word. Ons kan nie weer so ’n kans vat nie, het hy gesê. Hy alleen het die nuwe plek gekies en die huis beplan, wat ’n ekstra blyplek vir Susanna ingesluit het. En die groot stoepkamer was vir Vader, nes of hy nog die jongman van die huis was. Die bouery het onmiddellik begin. Weer van klip, wat al die pad uit die berge aangery is. Maar die kombuis en spens was van klei soos al die

Sandveldkombuise daardie jare. Wit buite en geel binne, met ’n koel rietplafon. Vader het die span bouers, almal mense uit die omtrek, aangejaag en oor hul elke beweging gewaak. Rus was daar nie vir hulle nie. Voor die volgende winter kon ons intrek in die nuwe huis. Die oue het verlate bly staan. Moeder se blomtuin was met ’n modderlaag oordek. Haar grootste vrees was dat al die bolle van haar tjienkerientjees weggespoel het, maar Klaas het ’n paar gaan uitgrawe en hulle in ’n spesiale plekkie by ons nuwe huis geplant, met ronde rivierklippers rondom om hulle te beskerm. Later, toe die donkerrooi blomme begin verskyn, was dit ’n rusplek waar Moeder graag gesit het.

Minder as ’n jaar ná oupa Knud se dood het ouma Sannie ook afgesterf. Hulle het gesê dat sy in die laaste maande van haar lewe weer Stil Sannie geword het. En dat sy van droefenis dood is. Ons kinders het die begrafnis saam met Moeder bygewoon, maar nie een van die familie het ons kom groet nie.

13. ’n Gloeiende ligbal rol oor die werf

13 ’n Gloeiende ligbal rol oor die werf

Hugo het altyd gesê: Een mens se lewe beïnvloed ’n ander s’n. Vir altyd. Noudat ek terugdink, weet ek dis iets wat hy werklik self besef het. Sy kalm geaardheid en sy hulpvaardigheid en omgee vir ander het hom geliefd gemaak onder almal, werksmense sowel as bure. By elkeen wat met hom in aanraking gekom het. Elke aand teen slaaptyd sou hy sy gesig en hande was en dan voor sy bed kniel om te bid. Ek het so woedend geraak wanneer ek hom so sien. Waarom kon Vader hom nie toelaat om skool klaar te maak en verder te gaan leer nie? Hy kon ’n predikant geword het, of ’n onderwyser, selfs ’n dokter. As enigeen van ons werksmense siek was, is Hugo dadelik geroep. Hy het baie geleer by dokter Pollitt, veral van eerstehulp, want dokter Pollitt het gou agtergekom hy het ’n skerp brein en het vir hom van sy mediese boeke geleen. “Hugo is kalm én vaardig met sy hande – die ideale vereistes vir ’n dokter,” het dokter Pollitt eenkeer gesê nadat Hugo hom met ’n noodgeval bygestaan het. “Dis hoe hy die lewe en sy medemens sien,” het Dominee gesê. “Dit maak hom ideaal om met mense te werk.” Hugo se onderwysers wou hê hy moes in Hopefield gaan matrikuleer en dan in Kaapstad gaan studeer. Self het hy gesê: “As ek kon kies, sou ek dokter word. In siekte en dood is ons almal gelyk.” Maar Vader het gesê: “Hugo is die oudste, hy moet boer. Klaas kan vir predikant gaan leer.” “ ’n Groot fout, ’n groot fout,” is al wat Moeder gesê het. Die aandskooltjie op die plaas het vir baie dinge vergoed. Dominee het vir Hugo boeke en skryfgoed laat kry sodat hy en Moeder die werkers en hulle kinders

kon leer. Hugo het gedurig boeke by die huis aangebring, oor reise of oor sendelinge wat iewers in “heidenlande” werk, en veral boeke oor dokters wat in veraf plekke werk. “Jy weet, Mara, ek voel beter as ek van die kennis wat ek so opdoen weer aan ander kan oordra.” Dit kon Vader nie skeel wat Hugo of Moeder saans of oor naweke doen nie. Want dan het hy gedoen wat hý wou. Ook verdwyn as hy wou. Ons het nooit uitgevra nie. Susanna het ook soms verdwyn – sy het baie vrye tyd gehad oor die naweke. “Moeder, waar is Susanna?” wou ek soms weet. Dan het sy net haar skouers opgehaal. “Susanna is van diens af.” Sondag was kerkdag op die meeste plase, en kuiertyd. Net op De Heuwel het nooit kuiermense gekom nie. Daar is nie veel werk gedoen nie; van die werkers moes kyk dat die vee versôre is, maar verder was hulle ook vry. Moeder het Sondae nie naaldwerk gedoen of gekook nie. Die vorige dag is genoeg gekook vir Sondag ook. En toe Vader begin weier dat ons die donkiekar gebruik, het ons opgehou kerk toe gaan. Hy’t gesê die diere moet ook rus! Ek het so dikwels as wat ek kon oorgestap Misverstand toe, of op Meisie oorgery. Baie Sondae het ek daar middagete geëet. Rosa het toe al aanvaar dat ek en Theunis saam wou wees, en ons het gewoonlik ná die middagete weggeglip solder toe. Daar kon ons alleen wees. Ons het fluisterend gesels en mekaar styf vasgehou en beloftes gemaak oor ’n toekoms saam. Ek was so innig lief vir hom, met ’n liefde heeltemal anders as vir my broers.

Dit was kort ná die familieportret dat Susanna weg is van De Heuwel. Ek was verbaas toe Vader die dag vir die rondry-fotograaf sê hy kan maar ’n foto van ons gesin neem. Ons moes ons beste klere gaan aantrek en uitkom stoep toe. Meneer Le Roux, die fotograaf, het twee stoele reggetrek langs mekaar vir Vader

en Moeder. Vader wou opsluit hê ou Vegter moes op die foto wees, en Hugo en Klaas moes hom aandra stoep toe. Op ’n snaakse manier het ou Vegter toe soos ’n klip tussen Vader en Moeder se stoele gelê, sodat dit lyk asof hy die twee skei. Op die foto staan Hugo agter Vader en Klaas agter Moeder. Ek het langs Klaas gaan staan en oorgeleun na Moeder toe, maar Vader het my daar weggewerk en my teenaan hom vasgehou. Die frons is duidelik op my gesig. Fytjie het daar by die stoep rondgeluier, nuuskierig oor die hele gedoente. Sy het na ons staan en kyk, almal so styf langs mekaar, in ons beste klere en doodernstig – en daar begin sy lag, maar hand voor die mond, en suutjies sodat Vader nie moet hoor en haar wegboender nie. Net voor die fotograaf wegbuk onder sy swart doek, stuur Vader vir Fytjie om Susanna te gaan roep. Sy moet agter staan, langs Hugo, beveel hy. Moeder se gesig het rooi geword. “Is dit nodig dat sy op die familieportret is?” het sy gefluister. Vader het gemaak of hy nie hoor nie. Die fotograaf het geduldig gewag tot Susanna in die groep is. En daar staan sy, vir ewig deel van ons gesin, reg agter Vader. Dié sit met ’n glimlag wat ons baie selde gesien het. Inderwaarheid is hy die enigste mens op die foto wat glimlag. Toe alles klaar was, het ek gehoor Moeder sê eenkant vir Vader: “Jy word nou astrant en onverskillig. Die volk praat al klaar. En nou moet sy nog op ons familieportret ook wees!” ’n Maand later kom die portret uit die Kaap aan, in ’n donker okkerneuthoutraam. Susanna staan uit op die foto, jonk en mooi. Maar dit het my skielik opgeval hoe haar rok oor haar bolyf span, asof sy bietjie lyf aangesit het. Daardie foto was ’n oorwinning vir Vader. Die aand ná ete het hy uit die Ou Testament gelees van Abraham en sy vrou se diensmeisie. Dit was omtrent daardie tyd van die foto dat ek begin het om vreemde maagpyne te kry. Maagsenuwees, het tant Tollie gesê en vir my kruietee gegee.

Een oggend kry ek vir Moeder in haar kamer besig om katoenbloemers, ’n flennienaghemp en ’n bedjakkie waarin ek haar al gesien het in ’n kussingsloop te stop. Susanna staan by die venster. Al twee is doodstil toe ek inkom. Toe sê Moeder: “Susanna, ek sal jou mis. Jy was my enigste grootmensgeselskap.” “Moeder, gaan Susanna dan weg?” vra ek en gaan sit op die bed. Susanna kom sit haar arms om my. “Ja, ek gaan trou.” Moeder bind die kussingsloop toe en gee dit vir Susanna. Toe loop sy kombuis toe en gaan aan met haar werk. “Hy kom my nou-nou haal,” sê Susanna toe ek saam met haar uitstap stoep toe. Haar trommel waarmee sy op De Heuwel aangekom het, staan al klaar daar. Klaas kom staan ook by ons. Toe ons die donkiekarwiele hoor aanrol, sê Susanna: “Dis hy. Ek moet nou gaan.” Ek had nie woorde nie; ek was so hartseer, en dit was so skielik. Die donkiekar het by ons hek gestop. ’n Jong man het afgeklim en na ons toe aangestap gekom – groot en mooi gebou, maar skamerig toe hy die kussingsloop en die trommel by Susanna vat. Sy hemp was skoon maar gelap en hy was kaalvoet. Dit het gelyk of sy gespierde boarms deur sy hempsmoue wou bars. Ek het geweet wie hy was. Jan Stuurman – hulle het hom Jan Stilletjies genoem. Ek het hom ’n paar keer sien vis trek saam met die ander manne van Rooiverlorensand. En elke keer as die net vol vis op die strand uitgetrek was, het hy gekyk waar Susanna was en vir haar ’n vis gegee. “Kom jy nie terug nie?” wou Klaas weet. “Nee, Klaas.” Susanna het my totsiens gesoen. En toe vir Klaas. Ek was skaam voor Jan Stuurman, en Klaas het sy mond met sy hempsmou afgevee.

Toe kom Moeder uit die kombuis. “Totsiens, Susanna. Ek hoop jy sal gelukkig wees. Jy moet goed wees vir haar, Jan.” Hy knik. Stil soos sy naam. Maar sy oë kyk Moeder vas aan. Toe die donkiekar deur die hek ry, sê Moeder: “Daar wag swaar tye op Susanna. Ons is arm, hoewel die mense sê ons is ryk, maar Susanna sal regtig arm wees.” “Maar sy gaan trou, Moeder! Sy sál gelukkig wees. Al die boeke sê so.” Moeder skud net haar kop. “Jan het sewe broers en susters, en hulle vissershuisie is nie veel groter as ons voorkamer nie.” Ek weet goed hoe daardie huisies digby die see lyk, daar waar die rivier uitloop. Buite hang altyd bokkoms aan die pale, en jy ruik die vure en die geur van vis vars uit die see op die kole gebraai. “Daardie mense proe nooit vleis nie,” sê Moeder voor sy terugloop kombuis toe. Maar ek dink aan die gelukkige gesigte om die vure, die mote gebraaide vis wat vir mekaar aangegee word, en ek is jaloers. Ek glo niks daarvan dat swaar tye op Susanna wag nie. “Sy’s weg,” sê Moeder die aand toe Vader inkom van die lande af. “Dis beter so.” “Wag!” Moeder wil hom voorkeer, maar hy druk by haar verby na sy kamer toe. “Los my uit, Bavaria.” Maar Moeder gaan staan in sy pad. “Sal hulle jou laat weet as die kind gebore word?” Hy antwoord nie. Ek raak so angstig, my hart klop wild. Dis nes of Moeder hom wil tart. “Moeder?” vra ek sommer. “Moet ek die balie inbring?”

Toe stamp Vader haar uit sy pad. “Kom hier, Mara. Jy gaan nou Susanna se plek vat. Ek wil hê jy moet my skoon hemp en alles wat ek nodig het, uitsit elke dag.” Moeder se gesig raak wit, maar haar stem is helder toe sy sê: “Dit kan jy vergeet. Fytjie sal jou klere uitsit, as jy dit dan nie self kan doen nie. Mara is niemand se bediende nie, daarvoor sal ék sorg.”

Die aand ná Susanna weg is, lê ek wakker en luister na die geluide van die veld. Daar is niemand met wie ek kan praat oor die vreemde gebeure van die dag nie. Dis warm en bedompig; die plaasdiere is rusteloos van die hitte. Die beeste bulk, en in die stal hoor ek Donkerwolk runnik. Ek hoor ’n geluid buite en gaan kyk by die venster uit. Dis outa Boesman se vaal hond, reg voor my venster. Die hare op sy rug staan regop asof hy iets sien wat ek nie kan sien nie. Dis toe dat ek Moeder gewaar. In haar kamerjas is sy by die tenk besig om water in ’n emmer te tap. Seker om haar gesig te was vir lafenis, dink ek nog. Op daardie oomblik rol ’n gloeiende ligbal oor die werf. Moeder staan versteen, en die bal rol sonder geluid verder tot dit in die vlei verdwyn. ’n Gloeiende geel lig speel oor die water. Dan donkerte, en doodse stilte. Ek hol kombuis toe. Moeder kom in met haar hare wild en los om haar skouers. Sy bewe. Toe ek sê ek het die ligbal gesien, sit sy haar vinger voor haar lippe en skud haar kop. Die volgende oggend is Vader vroeg uit. Toe ons opstaan van die oggendgebed, vertel Moeder om die kombuistafel vir Hugo en Klaas van die vreemde ligbal. “Ek het ’n voorgevoelte daar gaan iets gebeur. Iets vreesliks,” sê Moeder. “Ons kan later vanoggend gaan kyk,” troos Hugo. “Miskien was dit ’n meteoriet – ’n stuk gloeiende rots wat verbygerol het. Ek het al daarvan gelees.” Maar toe ons met die paadjie vlei toe loop, oë stip op die grond om te kyk vir merke, sien ons niks. “Ag, miskien was dit weerlig,” sê Hugo, maar ek weet dis eintlik meer om my te troos.

Die namiddag gaan sit ek by Fytjie-hulle in die kookskerm, waar daar altyd geselse en vrolikheid is. Ek is nog steeds soos een met kouekoors, en dit in die warm somer. Fytjie-hulle het niks gesien nie, maar haar oë raak groot toe ek vertel. “Satansgoete,” fluister sy. Ai’ Bloutjie het baiekeer ’n skaapkop op die kole gebraai, en dan het ek gereeld my stukkie gekry. Vandag is daar ’n skilpad op die kole. Die lewer en eiers is voorstekos, maar die nek mog mens nie eet nie. Dit sou ongeluk bring, het die Namas geglo. Hoe dit gebeur het, weet ek nie, maar later sit outa Boesman die nekbeentjies en afsuig. “Gooi weg, Boesman!” skree ai’ Bloutjie. “Hoe het ek dit met jou? Jou se kop is nooit reg nie!” Hy kyk half verstom na die nekstukkie. Ek dink hy het nie mooi besef wat hy eet nie. Maar hy hou hom kordaat. “Ag, dis sommer glofies daai, Bloutjie. My maag is leeg en die nekvleisietjies is lekker saf.” “Nee, Boesman, jy gaat moeilikgeit kry. Daar gaat ’n sleg ding gebeur,” sê ai’ Bloutjie ontsteld. Nes Moeder ook gesê het, dink ek.

Vader se planne het altyd uit die bloute gekom. Dit was ’n Sondag toe hy vir Moeder sê: “Ek wil elf loop vang in die rivier. Jy moet vir my ’n net maak.” Ek skrik toe ek sien hoe kwaad Moeder is. “Jy’s dan altyd die een wat neerkyk op my mense wat vissers is!” sê sy. Maar Vader steur hom nie aan haar nie.

“Jy het mos nog jou spoel, en daar is katoentou in die waenhuis. Jy kan vir my ’n net brei. Ek sal by Bokkie Bester by die slagpaal twee dromme bloed kry. Dan kan jy en Hugo die net bloed.” “Ek is te oud vir dié soort werk, Jakob. En Hugo het genoeg plaaswerk om te doen.” “Ammelee besig om vir Hugo te skerm. Hugo kan nie dit nie, Hugo kan nie dat nie. Hy moet taai raak. Hy’s nes ’n vroumens met sawwe handjies. Hy moet ’n slag ’n paar blare op sy hande kry!” Vader se stem word al hoe harder, maar Moeder hou nie op nie. “Jy kamstig visvang! Waar en hoe en saam met wie?” Vader maak of hy nie hoor nie. Dis sy ou laai. Sy kon praat tot sy blou word, hy sou hou by wat hy wou hê. Hy het die hele dag al gedrink. Die wind waai sterk buite en dis onplesierig. Hy sit op die stoep, afgeskerm van die noordwes, sy oë op ou Vegter wat stoeplangs krabbel tot by die paar lae treetjies, waar hy sommer afgly. Die onderkant van sy dop was al vol skrape soos hy oor die rand van die treetjies geskuur het. “Mara!” roep Vader skielik. Ek loop onwillig buitentoe. “Het Vader my geroep?” Hy staar my eers sonder uitdrukking aan. Toe sê hy: “Kom hier, my kleintjie.” “My maag is seer, Vader.” En ek hardloop die huis in. Die aand aan tafel preek Vader as ’t ware oor die annerlikheid van visvang in rivierwater. Dis nie dieselfde as om met die rumoerige seevissermanne uit te gaan nie, sê hy. As hulle bakkies vol vis is, drink hulle hulle dronk en vloek en baklei. Hy wil net visvang vir die tafel, soos die dissipels in die Bybel gedoen het. Toe Vader daarna uit die Ou Testament begin lees van hoe Lot in ’n spelonk ingegaan het, eers met die een dogter en toe met die ander een, stamp Moeder met haar vurk op die tafel. Haar gesig is spierwit. Hugo en Klaas lyk ewe bleek.

Van toe af het Moeder haar oog op my gehou en met vrees na Vader gekyk.

Ek loop ’n paar weke later huis toe van die skool af. Iemand roep na my en daar staan Theunis! Hy kom vat my bliktrommeltjie by my. “Ek is op soek na een van ons lammers, en kyk wie kry ek!” terg hy. Hand aan hand stap ons verder. Ag, ek wens die pad kon vir ewig aanhou. Toe ons om ’n draai kom in ’n leegtetjie af, loop ons ons in ’n digte tapyt van rooisprinkane vas. Hulle vlieg op en die gekletter van hul lywe teen my bliktrommel is soos klippers wat uit ’n kettie daarop neerreën. Ek skree en koes vir die grillerige goed. Theunis probeer my beskerm en swaai die bliktrommel voor ons rond om hulle af te weer. Toe ruk hy sy hemp oor sy kop, hang dit oor my gesig en trek my deur die krioelende rooi wolk. My trommeltjie is vol taai dooie sprinkane en my rok en my bene is vol kolle en stukke vlerke en sprinkaanbene. Selfs my skoene is rooi bemors soos ek op party kleintjies getrap het wat nie betyds kon wegkom nie. “Jy moet dadelik gaan, Theunis,” sê ek uitasem. “Ek moet my gaan skoonmaak.” Ons is byna by ons hek, maar ek kan hom nie laat inkom nie. Vader sal ons dalk saam sien, en ek weet hy sal weer daaroor te kere gaan. Theunis gee my trommeltjie terug, saam met ’n haastige soentjie voor hy omdraai. “Jou hemp! Kan ons dit nie gou uitwas nie?” Hy lag. “Loop nou. Ek sal dit sommer in die rivier uitspoel.” Op pad huis toe wonder ek waar die sprinkane gaan toeslaan. Dalk op ons lande? Toe ek deur ons hek kom, ruik ek ’n houtvuur, maar daarmee saam ’n ander reuk, nuut en so aaklig dat ek wil naar word. Ek gaan spoel my trommel by die kraan af en trek my skoene uit voor ek in die huis ingaan.

In die kombuis kyk ek rond waar Moeder kan wees. Sy is nêrenster nie. My maag het daardie pynlike op-’n-knop-gevoel. Sê nou Vader sien my so met die besmeerde klere? Eers gou uittrek en my rok in ’n skottel water sit dat dit kan week. Toe hardloop ek af vlei toe in die rigting van die rookkolom om te sien wat aangaan . . . en tóé eers besef ek dis die stank van ou bloed. Dis Vader se visnet wat gebloed word. As hulle dit tog net nie op Misverstand kan ruik nie! Wat sou met Vader aangaan? Hy was nog altyd teen visvang, hy sê hy wil nie na vis ruik nie. Sy plaaswerk begin hy ook verwaarloos – Hugo moet omtrent alles doen. En saans sit Vader met die bottel. By die vlei werk Moeder, Hugo en outa Boesman met die net. Die dromme bloed het twee weke gelede aangekom, nadat Moeder eindelik klaar was met die net. Nou is die inhoud vrot en stinkend van die hitte. Hugo staan in ’n balie met sy voete in die dik bloed terwyl hy dit deur ’n goiingsak trap. Ek wil opgooi. Tussen snikke deur, want ek kan dit nie vat dat Hugo so verneder word nie. My saghartige broer tussen wurms en vlieë en bloed! Wat sal die vrouens wat by die rivier kom wasgoed was, sê as hulle Moeder nou moet sien? Die kamtige ryk vrou van De Heuwel. Uitloopsels van bloed begin vlek die sand tussen die bosse. Toe die deurgesygde bloed onderin die groot balie begin saamvloei, skep outa Boesman dit uit in ’n ander balie waarin die weekproses ’n goeie twee dae lank moet aangaan. Ek kyk hoe Hugo stil vlei toe loop, waar die water hierdie tyd in die laatsomer baie sout is, en die bloed van sy hande en voete probeer afwas. Toe hy klaar is, is sy vel nog rooi gevlek. “Moeder, hoe gaan ek dit afkry?” vra hy. Sy vat hom koeistal toe en maak vars mis bymekaar. Sy bedek sy hande en voete daarmee om die bloedvlekke af te kry, en plak dit op sy bene. Outa Boesman kom met suurvyblare aan wat hy saggies uitdruk oor Hugo, want hy glo dit sal die bloedvlekke en die aaklige ruik wegvat.

“Met soutslaai kan jy ook vrywe,” sê outa Boesman, “hy maak ook hanne skoon, hy’s nes seep. Met asbos dieselle.” Moeder sug. “Die ruik vat net so lank om weg te gaan soos die net in die bloedbalie moet lê.”

Twee dae later toe ek van die skool af kom, sien ek weer rook van die vlei se kant af opstyg. Hugo is weer besig met die net. Moeder kyk die bondel net deur en sê die donker, amperse swart kleur beteken dis gereed vir die volgende stadium: die stoomproses om dit waterdig te maak en die kleur vas te byt en die net styf te maak, want die katoentou is sag. Moeder en outa Boesman het die vuur al aangepak, en ’n drom halfvol water staan daarop. Bo-op die kokende water sit hulle twee gekruiste planke wat met ’n dik spyker op die kruispunt aanmekaargehou word, en daarop kom die net. Dan keer hulle ’n ronde balie daarop om. Sakke word om die rand van die balie gepak en klei weer oor die sakke om die stoom binne te hou, so onthou ek dit. Hugo roep my nader. “Druk jou neus toe, Mara, dit ruik verskriklik, maar dink bietjie aan die planke, nes ’n houtkruis. Laat dit jou nie aan Jesus se kruisiging dink nie . . . die twee houte, die spyker, die bloed?” Ek probeer kyk, maar die stoom en die reuk maak my naar. Ek staan agteruit. My maag ruk. Ek het baiekeer daarna oor Hugo se woorde gedink – wat wou hy my éintlik sê? Wou hy hê ek moet iets van lyding verstaan, en het hy my onwetend voorberei op wat later sou volg? Die volgende dag het outa Boesman en outa Piet en Hugo lang pale gevat en die donker net opgelig en dit oor die pale na die bakkie gedra. Hulle het die net ingetel en na die eiland in die middel van die rivier geroei. Daar het hulle dit oor die bessiebosse oopgesprei. In die warm son sou dit gou-gou kurkdroog wees. Die een ding wat in my geheue bly steek het al die jare, was wat outa Boesman en Hugo gedoen het toe alles klaar was. Hulle het sakke vol skulpe geneem na die plek waar hulle gewerk het aan die rand van die vlei, toe die skulpe oopgesprei en stewig vasgepak. Met hoogwater het skoon, helder water oor die skulplaag ingestoot, en die see het alle spore van bloed weggewas. Dis dié wegwas van die bloed wat ek nooit sal vergeet nie.

Vader het toe sy net gekry: waterdig en sterk. Die bloedproses het ook voorkom dat die net inmekaarstrengel, en met die donkerrooi kleur sou die visse die net nie so gou raaksien nie en makliker vasgevang word.

14. Treurkop

14 Treurkop

Die haan het nog nie gekraai nie en alles was die oggend nog stil in en om De Heuwel. Ek is saam met Moeder in die kombuis; sy roer in die pot mieliepap op die stoof. Haar kers staan op die tafel en ek sien haar Bybel lê oop by Psalm 23 waarvoor sy so lief was. Binnekort sal die eerste sonstrale van die Piketberg afstroom en alles hier op die plaas vir ’n kort wyle rosig kleur. Vader en Hugo sal inkom vir brekfis. Maar vanoggend is dit net Hugo wat inkom, terwyl dit nog donker is. Hy gaan sit by die tafel en lees sy oggendstuk in die Bybel tot Moeder sy bord pap voor hom neersit. “Hugo, ek wonder, die koeie gee so ’n ou minnigheidjie melk met dié dat die reën uitbly. Dink jy jy kan hulle daar tot by die rand van die koringlande vat waar die langgras is sodat hulle ’n bietjie meer te vrete kry? Klaas en Mara het melk nodig; hulle is al twee so dun. Maar Vader moet liewerster nie weet waar jy die koeie laat wei nie.” “Dis reg, Moeder.” Vader kom ook sit. Hulle eet hulle pap in stilte. Al twee sal snye brood en konfyt saamvat wanneer hulle lande toe gaan. Vader haal sy velthoed af van die hoedestaander en loop perdestalle toe, netjies en regop en haastig, met sy rykarwats in sy hand. Kort daarna hoor ons Donkerwolk se hoewe oor die werf donder. Moeder gaan krap oorskietkos uit vir die hoenders. Hugo het sy hoed reeds van die hoedestaander afgehaal, maar hy kom eers weer terug na my toe. “Sussie,” sê hy, “ons is darem baie lief vir mekaar, nè?” En hy druk ’n soentjie op my voorkop. Hy gaan uit net toe Klaas inkom. Ek raak besig met Klaas se pap inskep en dink

nie weer aan Hugo se woorde nie. Ek sou hom eers weer teen laatmiddag met melktyd sien. Wat daardie dag gebeur het, het outa Boesman my later vertel. Ná melktyd die oggend het Hugo die koeie vlei toe gevat en laat suip. Daarna het hy hulle na die stukkie weiding net langs die koringlande gevat. Toe die son later al hoe warmer skyn, het hy ’n bietjie uitgerus onder ’n bloekom. Die koeie het al nader aan die koringlande gekom en aan die los are aan die kante begin vreet, terwyl swerms saadvretertjies styg en daal oor die rimpelende see van koring. Miskien omdat Hugo op sy rug teen die bloekom gestut lê, het hy Vader nie betyds sien aankom nie. Sou hy dalk tog ingesluimer het? Die swart hings trap skielik met dowwe hoefslae in die sagte sandgrond sommer hier langs hom. Hugo spring op en in ’n gebaar van respek tussen seun en vader pluk hy sy hoed af. “Vir wat is jy so ongehoorsaam!” donder Vader se stem. “Die koeie is in die koringland en jy lê soos ’n sleghalter en slaap!” Met een haal vat hy sy karwats dubbel en slaan. Hugo gryp na sy kop. Toe tref die tweede slag van die dubbelkarwats hom al en hy vou inmekaar. Vader spring van sy perd af, oorgehaal om weer te slaan, toe moet hy seker gedink het hy hoor iets tussen die soutbosse. Sou outa Boesman straks daar skuil? Hy en Hugo het baiekeer saam gewerk. Vader draai net halfpad om na Hugo wat lankuit op die grond lê. “Kry die koeie uit die koringland!” Toe klim hy op Donkerwolk sonder om terug te kyk en galop vort. Daar op die dor gras kom kry outa Boesman vir Hugo. Sy lewensbloed sypel weg in die sagte sand. Die eerste blouvlieë dans al om sy kop. Skok gee outa Boesman ’n ongelooflike krag en hy tel vir Hugo op en strompel huis toe met hom. Toe Moeder Hugo sien, begin sy onkeerbaar te kerm. Sy stuur outa Boesman om dokter Pollitt in Velddrif te gaan roep. In Moeder se kamer begin ai’ Bloutjie en Fytjie ’n laken aan repe skeur. Hulle

doop dit in asyn en bind dit om Hugo se kop. Fytjie sprinkel eers peper op die wonde, om te keer dat daar kwaad inkom, sê sy. Enigiets wat kan help tot die dokter opdaag. “God help my,” sê Moeder. “Dis te laat.” Sy val op haar knieë langs Hugo neer, hou sy een hand in hare vasgeklem. Ek kan nie wegkyk van die bloedbevlekte verbande nie, al wil ek dit nie sien nie. Ek kniel ook by hom en maak sy lippe nat met ’n spons. Ek streel oor die stukkies hare wat onder die verbande uitsteek, taai van die bloed. Is daar hoop? Maar nee, God sou hom wegvat, het ek met ’n vreemde soort sekerheid geweet. Vader was nêrens te sien nie. Hugo beweeg skaars merkbaar. Hy sê iets, maar dis omtrent net sy lippe wat beweeg. Ek leun oor hom. “Moenie oor my . . . huil nie . . . huil oor hom.” Kort daarna kom Vader in, rooi in die gesig en grimmig. Maar toe hy Hugo sien, begin hy bewe so groot soos hy is. “Dit was . . . Donkerwolk het hom geskop. Ek het nie geweet dis so erg nie.” Moeder draai weg van hom, haar hande oor haar gesig gedruk. Eindelik kom dokter Pollitt. Hugo is in ’n koma, sê hy. Sy kopbeen is gekraak as gevolg van verskeie harde houe en daar is klaarblyklik ernstige breinbloeding. Daar is nie hoop nie. Kort daarna word alles stil. Teen sononder kom Dominee ook. Hulle roep Vader wat op die stoep rondstaan in die kamer in. “Jou seun is dood,” sê Dominee. “Hugo moet so gou moontlik begrawe word,” sê dokter Pollitt. “Ter wille van die gesin. Dis slegs oor ons groot respek het vir jou vrou.” Ek meen daar was by hulle geen twyfel oor wat Hugo se dood veroorsaak het nie, en ek kon hulle weersin in Vader duidelik agterkom. Ek sal altyd onthou hoe

hulle na hom gekyk het toe hulle by hom verbystap buitentoe.

Die plaaswerkers grawe die graf teen die koppie wat ons later Treurkop sou noem. Vader woon nie die begrafnis by nie. Niemand vra ook waar hy is nie. Omdat dit somer is en warm, is dit nie vreemd dat die begrafnis so gou plaasvind nie. Die distriksdokter het die doodsertifikaat geteken. By die graf sê Dominee: “Baie van ons hier rond het gedink Hugo is spesiaal; baie het gesê hy’t die beste brein in die hele Sandveld. Vir my het hy bo alles die suiwerste gees gehad. Sy skooltjie hier op die plaas is ’n monument vir hom. Hugo het vir die goeie geleef, hy het dit elke dag van sy lewe uitgeleef. Almal was vir hom lief.” Daardie aand in my kamer het ek by my venster uitgekyk na die ver berge. Hoe hulle eers pers, dan grys, en uiteindelik pikswart saamsmelt met die nag. Die lug was vol helder sterre, en ’n gloeiende maan het agter die berg uitgestyg. Alles was volkome stil om my. Sou Hugo my in my kamertjie kon sien? Toe ek terug is skool toe, kom ’n onderwyser wat Hugo vroeër geken het na my toe. Hy praat oor Hugo se skerp verstand, sy liefdevolle geaardheid, sy vaste geloof. “Hugo was ’n ware Christen.” Toe glimlag hy. “Na sý hemel toe sal ek graag gaan.”

Die dag ná die begrafnis ontdek ons dat Vader die vorige nag nooit in sy bed geslaap het nie. Hy was ook nêrenster op die plaas te kry nie. Donkerwolk was in sy stal – Vader is weg sonder sy perd. Daardie aand was hy ook nie met balietyd in die voorkamer nie. Die Familiebybel het nog net so onaangeraak in die muurkassie gelê. Susanna was weg en Hugo in sy graf. Ek en Moeder en Klaas het almal saam in haar katel geslaap, en vir die tweede nag het ons onkeerbaar gehuil. Die derde nag lê ons stil. Uitgeput deur droefheid. Moeder lees haar Bybel by kerslig. Af en toe sit sy die Bybel op haar bors neer en luister asof sy iets buite hoor.

Ek kan ook nie slaap nie. Heelnag hoor ek die ou staanhorlosie die ure slaan. Omdat Susanna ook weg was, het allerhande skinderstories die ronde gedoen oor Vader se verdwyning. Maar daar het ook gou weer ’n einde aan gekom, want Susanna was op Pampoengat saam met haar nuwe man. Pampoengat se mense het bymekaargestaan; hulle sou niks daarvan dink om iemand wat aanstoot gee ’n afranseling te gee nie. So ’n verbete lojaliteit was daar nie in die boeregemeenskap nie. Die stilte in die huis was ondraaglik. Selfs Fytjie het daardie eerste ruk kwalik ’n woord gesê. Ook by Moeder in die kamer kon ek nie regtig troos vind nie, want oor haar bedkassie het sy ’n stuk van die net gehang wat Hugo gebloed het. Die stuk donkerrooi net het my die bewerasie gegee – dit was soos Hugo se eie bloed vir my. Moeder het soos ’n skaduwee rondbeweeg – alles wat sy móés op die plaas gedoen, maar soos een sonder lewe. Outa Boesman het haar wonderlik bygestaan met die plaaswerk, waarvan hy alles geweet het omdat hy sy lewe lank daar gebly het. Ons het almal gehelp, outa Piet en Klaas ook. Jonk soos hy was, moes Klaas na die koeie kyk en sôre dat die bokke water kry. Ek moes die hoenders kosgee, die eiers uithaal en Fytjie in die kombuis help. Dominee Van Rensburg het Moeder kom besoek. Daarna is die polisie ingeroep om Vader te soek. ’n Volle week het hulle die berge, die rivier en die veld gefynkam, maar g’n spoor van Vader gekry nie. “Verloordood,” het een van die soekmanne gesê. Hulle het gereken hy is in die Piketberg in en het daar van ’n krans afgeval. Of hy is aangeval deur ’n wilde dier – daar was daardie tyd nog luiperds in die grotte. Maar soos Vader verdwyn het, het hy weer verskyn. Ná veertien dae het hy een môre in die kombuis ingestrompel terwyl ek en Klaas sit en brekfis eet voor skool. Moeder was besig om brooddeeg te knie. Maer en afgerem, ongeskeer, sy hare gekoek, staan Vader daar in vuil, stinkende klere. In die eerste oomblikke het ons hom byna nie herken nie, maar sy priemende oë, hoewel versonke, was soos altyd op ons en ons het geweet wie daar voor ons staan. Sonder ’n woord het hy na die wateremmer geloop, sy gesig daarin gedruk en

gedrink soos ’n dier. Toe kom hy tafel toe met druppende gesig en skeur ’n stuk van die laaste homp brood af, stop dit in sy mond en kou asof hy na aan ’n hongerdood is. Moeder het my en Klaas uit die kombuis gestoot, maar ons kon nog hul stemme hoor. “Jakob, Jakob,” het Moeder gehuil, “dink tog aan jou kinders!” In die gang het ek Klaas teen my vasgedruk sodat hy nie moes hoor wat aangaan nie. Ek was nou die oudste, en ek moes Klaas beskerm soos Hugo my altyd beskerm het. Ek het gewens Moeder moet liewer op daardie oomblik doodgaan sodat sy nooit meer Vader se getier hoef aan te hoor nie. As sy sterf, sou sy by Jesus wees, in die wonderlike hemel met sy blommevelde. En Hugo sou saam met haar daar wees. Dis vreemd dat ek nooit gewens het Vader gaan dood nie. Hy was eenvoudig te magtig, te lewensgroot om my selfs te verbéél hy kan doodgaan.

Die volgende oggend vroeg, nog voor skool, het Vader ons geroep; ons moes almal om die tafel kom sit. “Die plaaswerk is te veel vir my alleen. Ek gaan stukke van die plaas afverkoop.” “Die testament sê dit moet in die Brandt-familie bly,” het Moeder dadelik beswaar gemaak. “Daar is nog Klaas om aan te dink, en Mara.” “Daar sal ’n manier wees om om die testament te kom,” het Vader gesê. Daarmee was dit uit en gedaan. Vader is uit buitentoe. Op die werf het hy vir outa Boesman geskree om te kom. En toe verder orders uitgeblaf: “Kry die skaap bymekaar. Hulle moet gedip word. En roer jou.” Ek het by die kombuisvenster gestaan en iets gesien wat ek nooit verwag het nie. Outa Boesman het Vader reg in die gesig gekyk en gesê: “Ek vat net orders van die mies.” Ek kon sien hoe die are in Vader se nek bult, maar hy het nie vir outa Boesman in die oë gekyk nie.

“Ek is die baas hier en jy sal maak soos ék sê. Dêm jou, blikskottel. Jy sal sorg dat jy daai dipgat nóú regkry!” Toe sê hy vir Moeder: “Ek ry nou. As ek terugkom, moet Boesman klaar gedip hê.” Vader het na sy stoepkamer gestorm, daar ’n tyd lank goed rondgegooi en toe met sy rykarwats in sy hand stalle toe geloop. Seker om op die strand te gaan ry, het ons gedink. Want hy het geglo die soutwater maak Donkerwolk se bene sterk. Maar toe hy by die stalle kom, hoor ons ’n verskriklike geluid, ’n hees gebrul soos ’n dier in pyn. Donkerwolk was dood. ’n Vyftandhooivurk was diep in sy linkersy gesteek.

15. De Heuwel is nie meer ons s’n nie

15 De Heuwel is nie meer ons s’n nie

Op De Heuwel het baie dinge verander. Vader het homself sienderoë verwaarloos. Hy was altyd so gesteld op sy voorkoms dat ek dikwels gedink het hoe aakliger sy gedagtes was, hoe skoner het hy aan die buitekant probeer wees. Nou het hy skynbaar alle belangstelling in sy uiterlike verloor. Ongeskeer het hy die meeste dae op die stoep omgesit. Hy het nie eens gebodder om te gaan kyk wat op die landerye aangaan nie. Hy het wel byna elke week afgestap na die kotter as dié teen die oewer vasmeer op sy pad rivierop, en wyn gekoop. Moeder het die leë bottels probeer wegsteek, nie net vir ons oë nie, maar ook vir Fytjie s’n. Ek het soms die fyn klinkgeluide gehoor wanneer Moeder donkeroggend uitgaan om die bottels in die veld te gaan begrawe. Daardie hopies was die wegsteekplekke van ons skande. Later het ek nog sulke plekke in die veld ontdek waar Vader die bottels sommer oop en bloot weggesmyt het. Nie een van ons het outa Boesman De Heuwel sien verlaat nie. Hy was een môre net opsent. Maar ek onthou dat ek hom die vorige aand, dit was al so vuilskemer, sien loop het in Treurkop se rigting. Ek het nie toe geweet hy het gaan groet nie. Moeder moes nou sien kom klaar met die plaaswerk. Vir my het sy gesê: “Hulle sê outa Boesman het op hierdie plaas aangekom met niks nie, nog ’n kind, en feitlik sonder ’n draad klere aan sy lyf. Hulle het hom stokalleen in die veld noorde se kant toe gekry. Nou is hy weg sonder om enigiets saam te vat.” Wanneer Moeder die werk ’n bietjie afgelê het, het sy na Hugo se graf gegaan met haar Bybel om ’n stukkie hardop te lees. Sy het nou swart gedra, én vir die res van haar lewe. Die bitter lyne om haar mond was permanent daar; net Hugo kon hulle vroeër soms laat verdwyn. Wanneer ek en Klaas uit die skool gekom het, het ons die meeste van die tyd by Fytjie en die ander in die matjieshuise deurgebring; daar kon mens lag en gesels.

Of ons is oor na Misverstand. En altyd het Theunis se gesig opgehelder as ons daar kom. Dit het nie gelyk asof Vader enigsins meer omgee wat ons doen nie. Soms het ons Hugo se ou bakkie gevat wat nog tussen die riete langs die vlei vasgemaak was en daarmee in die vlak water rondgeroei waar dit stil en vreedsaam was. Hoe lank sou ons nog dié vreedsaamheid kon geniet? Ek kon nie glo dat Vader besig was om stukke van De Heuwel te verkoop nie. Glo almal aan dieselfde mens. Net, ons het nie geweet aan wie nie. Vra kon ons ook nie vra nie. Maar daar is minder en minder graan gesaai, en Vader het die skaap sommer oralster laat wei. Moeder het die boontjieakkers aan die werksmense oorgelaat; sy het geweet ons tyd op die plaas raak kort. Maar Hugo se skooltjie het sy wel aan die gang gehou. Daar kon sy haar nog uitleef deur die werksmense te leer lees en skryf en hulle veral uit die Bybel te leer. Ook hier het Vader hom nie ingemeng nie. Dominee Van Rensburg het ’n beroep aangeneem Worcester toe. Van toe af het dominee Smuts die gemeente bedien uit Eendekuil. Natuurlik sou dominee Van Rensburg die nuwe predikant ingelig het omtrent ons omstandighede. Ons het lankal nie meer in die kerk gekom nie, en veral nie ná Hugo se dood nie. En dit was ’n sonde in daardie dae om nie in die kerk gesien te word nie. Toe kom daar ’n ouderling met die boodskap dat dominee Smuts Vader in die kerk wil sien die volgende Sondag – saam met sy gesin. Moerig soos Vader was, het hy gehoorsaam. Toe ons die volgepakte kerk binnestap, was alle oë op ons. Nuuskierige gesigte het in ons rigting gedraai, daar is agter die hand gefluister. Ek het onthou dat Susanna eenkeer vir my gesê het in dié kerk word ’n mens veroordeel. Sy sou nooit na die kerk in Velddrif gaan nie, net na die klein sendingkerkie op Totheuwel waarheen die vissersmense gaan. Daardie kerkie se vloer was van sand en alles was sag en stil – baie van die vissersmense het sommer blootvoet ingeskuifel. Dominee Smuts het van Kain en Abel gelees en ek is seker dit was ’n waarskuwing aan Vader. Toe Dominee eers begin preek, het die woorde sommer reguit uitgekom: Almal word verbied om verder stories rond te vertel oor die Brandt-familie. ’n Christen moet by sy medemens staan en hom nie ophou met gerugte en ’n agteraf gefluister nie.

“Die Bybel sê skindertaal is sonde. Hulle wat hul tyd deurbring met ydele skinderpraatjies sal in die hel beland en nooit die hemelpoorte sien nie.” Daar was ’n doodse stilte oor die gemeente. God en die predikant se woord was nog wet in daardie dae. Die verskriklike geheim van wat op die dag van Hugo se dood plaasgevind het, of dan die suspisies, het nie verder as ons klein gemeenskap gegaan nie. Die stilte het ons beskerm, en ons was dankbaar, want met so ’n vader . . . Wie wat die storie sou hoor, sou ooit met my of Klaas wou trou? Ons het die laaste gesang gesing en stil uitgestap. Aan die onderent van die trappies het Dominee gestaan en Vader voorgekeer. “Broer Jakob, ek hoop jy sal jou weë bekeer. Moenie die res van jou gesin vernietig nie.” Vader het niks gesê nie. Hy het nooit weer kerk toe gegaan nie.

En toe, een namiddag, kom Susanna en Jan Stilletjies op die plaas aangery in hul donkiekar. Ons het die gekletter van hoewe oor los klippers van ver af gehoor. Ek wou uithardloop om Susanna te groet, maar Moeder het my teruggeroep en in haar kamer besig gehou tot die kar weer vertrek het. Natuurlik het niemand iets gesê nie. Vrae mog ons mos nie vra nie. By die aandete het Vader ’n skoon wit kraaghemp aangehad. “Ek het ’n offer vir die res van die grond aanvaar,” het hy kortaf gesê. “Ons trek teen die einde van aankomende maand.” Moeder se gesig het gevlam. “En ons goed gaan alles hare word?” “Hou jy jou mond, Bavaria!” Ek kon dit nie meer hou nie. “My spieëltafel, Vader, wat ek van ouma Brandt geërf het? Die klavier? Is dit ook verkoop?” “Die klavier bly hier. Ek gaan ’n plaas anderkant die berg huur.” Vader het sy karwats gevat en is uit by die deur.

“Wat gaan van ons word? Huurders op andermansgrond!” Moeder vou haar voorskoot om en om haar hande. “Ons het die plaas vir julle kinders opgebou in die sweet van ons aanskyn. Dit moes eendag Klaas s’n word. Ons sal niks beter as Susanna se mense in die berge wees nie – bywoners. Aan ander se genade uitgelewer.” Toe tref dit my – veel, veel erger as om die klavier en my spieëltafel met sy geheime laaitjies te verloor: Ek sou moes weggaan van Theunis af! Dit kon ek nie aanvaar nie. Die volgende oggend vroeg is ek af vlei toe, waar Hugo se bakkie nog vasgemaak lê. Ek het dit rivier toe gestoot deur ’n kanaal; my wil om weg te kom van Vader het my sterk gemaak. As hy sou weet waarheen ek op pad was, sou hy my agternagesit het, selfs al was hy beskonke. Wanneer ek gedink het aan wegloop, was Susanna altyd die enigste mens – behalwe die Pattersons – aan wie ek kon dink om by te gaan skuil. My familie aan moederskant het ek nooit meer gesien nie; moontlik was hulle nog kwaad oor die klavier. En saam met Theunis mog ek ook nie gesien word nie. Die bakkie het vinnig rivieraf gegly met die gety saam, en ek het verbete geroei. Ek het deurentyd in die middel van die rivier gehou, midstroom langs. Om my was alles so mooi, so anders as in my verskrikte hart: die oggendlig op die pluime van die hoë riete, helderrooi vinke wat van riet tot riet fladder en dol rondswaai. ’n Swerm flaminke vlieg op toe ek om die eiland kom en hulle rooi ondervere gooi ’n pienk poel van kleur in die rivier. ’n Visvanger fladder sy vlerke hoog in die lug op een plek, duik dan pylsnel die water in. Ek onthou Hugo se woorde: dat die beenstruktuur in die visvanger se kop hom beskerm. Hoekom het Hugo nie daardie dubbele laag kopbeen gehad wat die slag van Vader se karwats kon weerstaan nie! Onse wind, soos ouma Sannie gesê het, die suidewind, die viswind, het gewaai. Skole harders, elf, springers sou op pad wees. Skielik het ek sterk en onafhanklik gevoel. Dit was goed om op die rivier te wees, om deur die gladde watervlak te gly waarin die lug weerkaats word. Miskien, miskien sal Susanna my invat en dan hoef ek nie weg te gaan van Theunis af nie . . . Dit was die tyd tussen die getye, wanneer die rivier soos glas lê. Mis het van die

water af opgestyg toe die son opkom. Geleidelik het die son ’n yslike bleek maan agter die mis geword. Alle kleur om my het weggesyg. Ek het die roeirieme stadig in die water laat plas en soos in ’n droom voortgegly. Deur die mistigheid het ’n straal lig geval en die water onder my belig. Ek kon nie afkyk nie, ek was bang ek word afgetrek in die helderheid onder my. Toe ek opkyk, was daardie selfde verblindende helderheid bokant my. Geen kleur nie, net lig. Ek onthou ek het die rieme ingetrek en die bakkie verskrik vasgegryp. Maar ook dit het nie die vastigheid van hout gehad nie, so het dit gevoel. Dit was asof ek in iets duns dryf, iets soos ’n eierdop, bo-op iets wat daar nie was nie. “Hugo! Hugo! Waar is jy?” Ek kon sy teenwoordigheid voel, en sy liefde. Ek sou uit daardie bakkie kon stap en op die water na hom toe loop. Of . . . af ondertoe . . . diép ondertoe na waar daar net helderheid was. Ek weet nie hoe lank ek in daardie vreemde lig rondgedryf het nie. Uiteindelik kon ek weer begin roei. Die mis het verdwyn en die witgekalkte huise van Oufontein was sigbaar. Nog so tien minute, dan roei ek verby die pont. By Pampoengat maak ek die bakkie vas by een van die verweerde jetties. Ek vra ’n visserman waar Jan Stuurman se huis is. Ek klop, maar te saggies. Ek klop weer, harder dié keer, en Susanna roep: “Kom in!” Sy herken my nie dadelik nie. Toe: “Mara! Is dit tog nie jy nie? Kom deur kombuis toe.” Daar sit ’n paar mense – vissers – om die kombuistafel en koffie drink. Die huis ruik heerlik na snoek. ’n Klein seuntjie hardloop na Susanna toe en klou aan haar rok. Sy krulle is rooibruin soos Klaas se hare. “Dis my seuntjie, Kobus,” sê Susanna. “Mara, jy lyk vreeslik. So bleek en maer. En ek stoel by die dag,” lag sy. Susanna het klaar die gewoontes van die vissersmense aangeneem. Toe sy op De Heuwel gewerk het, sou sy nooit so pront gepraat het nie. Nou praat sy vrylik en haar donker oë blink.

“Kom, eet. Jy moet eet.” Sy skuif ’n plankie met ’n stuk snoek nader, ook brood, en skink vir my koffie in. Die vissers staan op, sê dankie vir die koffie en loop. Ek eet gulsig, skielik honger. Ek breek stukkies snoek met my hande af en vee hulle agterna skoon met die jammerlappie wat gereed lê. Susanna vra nie uit nie. Dis so stil om ons. “Jy het ’n lekker huis, Susanna,” sê ek. “Ja, ek is gelukkig hier. Dis ’n vriendelike plek en vriendelike mense.” Daar kom ’n vreemde glimlaggie om haar mond. “Jan het my gevat . . . nes ek was. Hy is voorspoedig met als wat hy aanpak. Hy het altyd nog gespaar, en hy het ’n helder kop. Hy drink nie – wel, net ’n klein bietjie af en toe – en die visseisoen was goed. Hy het ’n groter skuit gekoop, want daar begin nou inmaakfabrieke oopmaak.” Ek roer en roer die koffie in die blou bekertjie met die af oor. Dan breek ek nog ’n stukkie van die snoek op die plank voor my af. Die grate sit ek versigtig aan die kant neer. Ek eet altyd baie min, maar hier in die vissershuisie saam met Susanna is my maagpyne weg. “Susanna, kan ek by jou kom bly? Ek kan nie weer huis toe gaan nie. Ek sal doodgaan as ek moet terug. Ek kan vir jou help werk, Susanna, ek sal jou bediende wees. Jy moet my help, asseblief!” Sy skrik, haar oë groot. “Mara! Jy weet tog jou pa sal jou kom haal en daar sal vreeslike trawal kom. Dit kan nie gebeur nie – jy moet terug. Dink tog aan jou ma!” “Asseblief, Susanna, my pa het die plaas verkoop, ek weet nie aan wie nie. Ons moet weg en ek wil nie . . .” Toe sit sy skielik regop. “Dan het hy julle nie gesê nie? Jy wéét nie wie die plaas gekoop het nie?” Ek skud my kop. “Dis seker skelm gedoen, want Moeder sê die testament sê

niemand behalwe een van die Brandt-familie mag die plaas koop nie. Ek weet nie hoe Vader dit reggekry het nie.” Toe ek dit sê, word haar gesig hard. “Gaan huis toe, Mara. Gaan terug na jou ma toe. Jy weet nie wat jy praat nie, dis grootmensgoed.”

Voor ons weg is van De Heuwel – Weglopersheuwel, hoe gepas is daardie naam nie – was daar ’n vakansie saam met die Pattersons op Dwarskersbos. Die hele Rooiverlorensand het altyd in Desember opgepak en drie weke op die strand gaan kampeer. Ek kon dit nie glo dat Vader my nie verbied het om te gaan nie. Maar hy was so beneweld deur drank die meeste van die tyd dat hy net sy skouers opgehaal het toe Moeder hom sê dat ek Dwarskersbos toe gaan. Theunis het ons meisiekinders met die donkiekar geneem, wat tant Bessie en tant Hettie volgelaai het met kos. Op pad het Theunis na die hope sout in die droë vlei gewys waar Moeder die soutrapery nog aan die gang gehou het. Langsaan was die skulpwerke, nog een van haar ondernemings. “Jou ma is ’n slim vrou,” het Theunis gesê. “Nóg die skulpwerke nóg die soutrapery het water nodig. Sy gebruik net wat die natuur ons gee. Julle plaas sal altyd goed vaar.” Ek het niks gesê nie. Hy het nog nie geweet dat die plaas verkoop is en dat ons in Januarie sou trek nie. Daar was tóg geheime in die Sandveld. Dwarskersbos was vol lewe met al die kampeerders en tente en waens. Groot seile is tussen die waens gespan, vure het gebrand, baie mense was in die water, ander het visgevang. Theunis het ons tent langs tant Tollie en oom Awie se wa opgeslaan. Ons kinders het in die tent geslaap en die grootmense in die wa. Snags het die see partykeer so hard geraas dat ek laatnag skoon bang geword het. Maar Theunis het sy kampbed teenaan myne geskuif en Rosa het hare aan die ander kant gestoot, en ek het rustig geslaap. Veral die ouer vrouens het graag in die groot baddens in ’n houthut op die strand

gaan lê vir hul rumatiekkwale. Die baddens was vol seewater wat op ’n houtvuur warm gemaak is. As ek vandag op daardie strand kom, is dit moeilik om te glo dat dit in vergange jare die lewendigste deel van die hele Sandveld was. Digby ons kamp was daar ’n skoon strook wit sand. Soverby, so het die mense dit genoem. Bokant hierdie strook sand was elf bokkomskure, elkeen die eiendom van ’n kleinboer of een van die vissers van die streek. Daar was ’n gesonke piekeltenk in elke skuur, en daarin is die vis ingelê met growwe sout van ons plaas af – “Moeder se sout”. Voor elke bokkomskuur was ’n kraaltjie van takke uit die duine. Dis waar die bokkommakers vuur gemaak en vis gebraai en bokkoms geëet het, saam met potbrood of brood op die rooster gebraai, en swart koffie met baie suiker. Daar was ook nie ’n tent of wa sonder gemmerbier nie. Ek onthou nog hoe die bottels se proppe met ’n knal afgeskiet het in ons tent op warm dae. Ek en Theunis het baie gesteelde ure saam deurgebring. Hy kon my so terg, my strandlangs jaag en nat seegras agter my rug indruk as hy my vang. Ons het hand aan hand die duine uitgeklim om iewers styf teenmekaar te lê met die seemeeue se geroep en die see se geruis in ons ore. Theunis se mond teen myne. “Onthou, ek is lief vir jou, Mara, baie lief.” Dit was wonderdae vir my. Daar was soveel vriendskap en hartlikheid tussen die kampeerders, en ek het vry gevoel van enige vrees. Saam met Etta en Rosa en die ander meisiekinders het ons strandspeletjies gespeel of sommer langs die watersoom gehardloop en mekaar natgespat. Maar die meeste tyd het ek saam met Theunis deurgebring. Ek kon ure lank sit en kyk hoe hy die lyn ingooi en wag vir die vis om te byt. En as hy ’n galjoen uittrek, was ek ekstra bly, want galjoen op die kole was die lekkerste van almal. Teen die aand het die sterk Sandveldse suidewind wat smiddae opsteek, meesal skielik bedaar. Die wind het gaan lê met die koms van die aandster, wat sigbaar was selfs nog voor die son stadig tussen hemel en see weggegly het. Sulke aande was die gety baie laag, die strand het breed en oop gelê en die branders was klein en lui. Met die uitkom van die aandster het ek en Theunis gewoonlik gaan stap. Ons was uitgelate, ons het om en om getiekiedraai tot ons duiselig op die sand neerval en sand van mekaar se gesigte moes afvee. Wanneer klein vure oral

langs die strand begin flikker, het ons geweet dis tyd vir Theunis om die vleis of vis te gaan braai, terwyl ons meisiekinders die ander aandkos regkry. Gewoonlik om die braaityd was daar altyd iewerster vandaan die klanke van kitaar of pensklavier. Meesal bekende Afrikaanse liedjies soos “Afrikaners is plesierig”, “Die hartseerwals”; ook Engelse liedjies soos “Beautiful, beautiful brown eyes”. Ons jongklomp het om die vuur gesit en saam gesing met ons arms om mekaar en heen en weer gewieg op maat van die musiek. “Kom, Mara, kom ons dans” – en Theunis trek my op uit die sand toe die musiekmanne ’n lewendige stuk begin speel. Etta en Rosa kom ook agterna, en nog ander, onder die volmaan. Daar het dagin en daguit vure gebrand, en enigeen wat kom bokkoms koop het, was welkom om by die kampeerders aan te sluit. Oral is daar geëet en gelag en gejil. Die bokkommakers het vir hulleself matrasse gemaak van twee goiingsakke wat hulle aanmekaargewerk en met strooi opgestop het. Hulle het hul seilnaalde en tou saamgebring en as iemand wou oorslaap, kon hulle gougou ’n matras prakseer. Daar was in elk geval altyd ’n ekstra matras of wat vir skielike aanlopers wat daar ge-in en ge-uit het. Al langs die strand het duisende bokkoms aan lang pale gehang. Daardie dae was daar vyftig bokkoms in ’n bos teen ’n sjieling die bos. Daar was drie grade: eerste klas was die vetstes; tweede klas was bietjie kleiner; derde klas was die regtige klein bokkoms. Daar was ’n man, oom Duintjie, wat die strand gepatrolleer het. Sodra hy sien die vis loop dik, het hy ’n vuur aangesteek en groen takke gebrand vir ’n rooksein. So ver as ses myl weg het die boere dan hierdie rooksein gesien en opgepak om die nette te kom inwag. Theunis het al hierdie mense geken, en die meeste was sy vriende. Daar was die Boonzaaiers, die Van Dyks – Thys en Jan, die Tolkens, die De Wets en natuurlik die Stuurmans. Byname was volop: Flenterbek, Boudjies Jordaan, Vuilbaard Venter, Bont Pietie . . . Teen die einde van die kampeerdery, net voor almal begin oppak om te vertrek, het Dominee oorgekom. Dit was die gebruik dat hy ’n kort diens op die strand kom hou vir die jaar wat voorlê. Almal het in ’n groot kring gestaan met iets te drinke in die hand, en aan die einde van die diens sou een van die manne by

Dominee gaan staan en almal vra om hul bekers of koppies te lig. “Geluk vir die nuwe visseisoen. Mag die vis loop en die see genadig wees!” En hierdie woorde het dan die sorgelose strandvakansie afgesluit.

16. Bitter heuning is ons voorland

16 Bitter heuning is ons voorland

Toe ek van Dwarskersbos af terugkom, uitgerus en gesond van die dae in die son en soutwater en die goedheid van die mense rondom my, moes ek Moeder dadelik help pak. “Dit het jou goed gedoen om weg te wees, my kind,” sê Moeder. “Daar’s weer kleur in jou wange.” Sy hou my vas; ek hoor die bewe in haar stem. Die plaas waarheen ons sou gaan se naam was Melkplaas. Dit het my aan beestroppe laat dink, aan vet jerseykoeie en ryk melk. Sou Vader kans sien vir so ’n plaas se verantwoordelikhede? Die laaste namiddag het ek op Meisie oorgery Misverstand toe om die Pattersons te gaan groet. Hulle had toe maar onlangs eers van my gehoor die plaas was verkoop, en ongewoon vir die Sandveld het hulle ook geen idee gehad wie die nuwe eienaar sou wees nie. Rosa het my styf vasgedruk en toe ’n hangertjie gaan haal in haar kamer. Locket, het ons gesê. “Mara, vat dit saam. Daar’s ’n portretjie van my binne-in, dan kan jy my nie vergeet nie.” En sy hang dit om my nek. “Ag, hoe kan Mara ons nou vergeet? Vakansies moet sy kom kuier by ons, al moet Theunis haar ook gaan haal,” sê tant Hettie. “My kind, ons sal met ope arms op jou wag,” beaam tant Bessie. “Ons sal vir jou ma skryf. Miskien kan jy die einde van die jaar oorkom vir Krismis en Nuwejaar.” Iets val Rosa by. “Mamma, Lordel en haar broers kom dan mos ook almal, of hoe?” “Ja, Rosa, maar jy weet mos dis ’n huis wat kan rek en rek.” A, Rosa het al klaar planne waarby ek nie ingesluit is nie. Is vriendskap dan nie

vir altyd nie? Toemaar, ek het haar locket om my nek. Theunis is saam met my buitentoe tot by Meisie. Hy het min gesê. Ons het mekaar wanhopig vasgehou. “Mara, toemaar. Dis nie vaarwel nie. Ek sal skryf, en ek sal jou kom sien waar jy ook al is. Skryf die oomblik wat julle ingetrek het.” Hy wou saam met my huis toe ry, maar my vrees vir Vader was te groot, veral vandat hy so baie gedrink het. Ek was ook teësinnig dat Theunis hom so moet sien, of die plaas wat in ’n kort tydjie so verwiller het. Die agteruitgang kom al van ver af, maar vandat Vader De Heuwel verkoop het, was dit asof alles begin wys het dat dit ’n verstote plaas is. Die hart van die plaas het in elk geval saam met Hugo gesterf. Ek het meer as my vriende op Misverstand agtergelaat. Ook my jeug het daar agtergebly. Toe ek Meisie afsaal, het ek gewonder wie haar nou gaan ry, want sy was ook verkoop. Die volgende oggend pak ons in stilte op. Nog ’n keer word die katel aan sy stewige handvatsels opgetel en op die wa gelaai. Nog ’n keer moet Moeder daarmee die trekpad vat. My spieëltafel met sy laaitjies en spieëls het in my kamer agtergebly, saam met die klavier, op sy plek teen die muur van die voorkamer. Daardie oggend het ek gesien dat Moeder vir Vader tart. Sy het die koperkershouers van die klavier eers gaan blinkvryf toe ons al op die wa wag om te vertrek. Vader het net voor hom sit en uitkyk en niks gesê nie. Ek het die foto’s wat Rosa my van hulle familie gegee het in ’n ou lapsak gepak wat ek op my skoot vasgehou het. Daar was ook ’n vers in wat Theunis my vir my verjaardag gegee het – ek het pas vyftien geword. In the still of the night, when lilies so bright beneath your window sway, I will sing and pray. We will never part, sweetheart, sweetheart . . . Ek het by Fytjie gesit, agterlangs, naby die brieke. Fytjie se oë was dik gehuil. Sy wou nie weg van haar mense nie, maar Vader het gesê: “Jy kom saam. Ons het hande nodig.” Heeldag ploeg die wa deur sand en bosse in die rigting van die berge. Teen

laatmiddag span ons net onder die pas uit vir die nag. Die volgende dag gaan dit swaar bergop. Toe ons uiteindelik bo-op die pas is en die afdraand begin vat, skree Vader vir Fytjie om die brieke aan te draai. Sy woel en werskaf en skree terug hulle werk nie. Klaas probeer die osse keer. “Rooioor, hou terug! Pootjies, hou, hou! Hou vas!” ’n Paar verskriklike oomblikke lyk dit of die wa oor die afgrond gaan rol, maar toe kom dit tot stilstand, skuins uit die pad. Vader, beswete en bewend van woede, roep Fytjie om te kom wys hoe sy die brieke gewerk het. Toe sien hy omdat sy links is, het sy die brieke losgemaak pleks van hulle vas te draai. Arme Fytjie. Sy was so bang vir Vader dat sy net een skreeu gegee het en begin hol het. Terug na De Heuwel! Ek wil nog agternahardloop, maar Vader skree: “Los haar uit! Sy wil mos!” En hy begin die osse aanpor. Ek het versteen gesit op die wa. Sal Fytjie aan die lewe kan bly? Sal sy ooit weer by haar mense in die matjieshuise terugkom? Waar gaan sy iets te ete en te drinke kry? Met Fytjie se weggaan het ek vas en seker geweet dat die heel laaste skakel met my kinderdae nou verbreek was. Eers laat daardie namiddag kom ons op die verlate plaas aan wat Vader gehuur het. Mens kon die naam Melkplaas nog net-net lees op die stuk plank teen die hek. Wat ek kon sien, was ver weg van dit waaraan die naam my laat dink het. Die werf was kaal en verwaarloos, en die lang, bouvallige huis se rietdak was plek-plek uitgepluis en ingeval. Ek het Moeder gehelp om die kombuis uit te vee en die houtstoof skoon te maak. Toe het ek en Klaas gaan hout breek om aandete te maak. ’n Groot sak van Moeder se bone en ’n sak meel sou ons deursien vir die eerste rukkie. Dit was ’n bittere eerste nag in daardie huis. “Ten minste kon ek die katel behou,” het Moeder vir my en Klaas gesê. “Pa Knud sou nooit kon dink watter ver paaie hierdie katel al gekom het nie. Ons slaap vannag almal op hom.” Waar Vader sou slaap, kon ons nie skeel nie.

Terwyl ek oopoog lê die nag, maal my gedagtes om Fytjie. Sou sy darem by haar mense uitgekom het? En hoe sou ek ooit weet? Een skrale troos was dat sy veldkos geken het. Maar wat van water? Stadig het ons gewoond geraak aan die lewe op Melkplaas. Ek en Moeder het hard gewerk om die donker kamers lug te gee en skoon te maak en ons besittings uit te pak. Meesal het ons sommer ons goed in bokse gebêre, want kaste was daar nie. Daar was darem ’n ou tafel wat ander huurders voor ons agtergelos het. Bywoners wat nie ’n bestaan daar kon maak nie. Vader was bedags in die skuur besig, waar hy kort-kort na Klaas geroep het om te kom help. Maar vroegmiddag het hy al lê en snork in sy bed, met ’n brandewynbottel en ’n glas langs hom op die grondvloer van die buitehuis. Al het ek so verlang na die Pattersons, en vir Theunis vreeslik gemis, was ek bly dat hulle hom nie só sou sien nie. Maar dit het aan my geknaag dat Theunis nie geantwoord het op die briefie wat ek vir hom gestuur het nie. Hy kon my tog nie so gou vergeet het nie! Ons paraffien vir die lampe het begin opraak, ook ons koffie en suiker. Van die werksmense het ons die kortpad beduie na die naaste winkeltjie van die plaas af. Ek en Moeder en Klaas het die donkie wat daar rondgewei het, ingespan voor die donkiekar wat in die ou skuur gestaan het, en met die plaaspad aangery tot ons die bordjie gekry het wat Piketberg toe wys. Ná ’n hele ent se ry het ons by die winkel net buite die dorpie uitgekom. Twee groot peerbome het die winkeltjie, wat deel was van ’n huis, byna verberg. Nie dat so ’n huiswinkeltjie vreemd was nie. Mens het geweet dis ’n winkel omdat daar ’n bordjie was met Winkel daarop, en ’n advertensie vir Koffiehuis-koffie daar langsaan. Al die bekende geure en reuke toe ons instap: bokse kwepers en appels, stringe uie wat van die dakbalke hang, sakke aartappels en boontjies, biltong, rolle droë pyptabak en rolle klam pruimtwak. ’n Koperskaal het op die toonbank geblink, en die wonderlikste van alles: groot flesse met helderkleurige lekkers. Rooiwangappelkose, niekerbôls, vrypepermente met boodskappies op . . . En op die houtvloer bokse met breekgoed tussen strooi verpak. ’n Dikkerige vrou met ’n swart rok aan staan en draai kardoesies uit koerantpapier en maak hulle vol suiker uit ’n sak. Toe sy hoor ons is van

Melkplaas, sê sy: “O, dan het julle Daniël Smit se plaas gehuur. Bly te ontmoet. Ek is Freda Jawitski, en dis my seun, Solomon.” Sy wys na ’n seun wat sakkies meel staan en afweeg. Hy vee sy meelhande verleë aan sy broekspype af. Toe hy my hand skud, dink ek ek het nog nooit sulke treurige donker oë gesien nie. So heeltemal anders as Theunis se skerp blou oë. Mevrou Jawitski beweeg flink in die winkel rond. “Ek gaan maak gou bietjie koffie, julle het ver gery.” Vir Moeder sê sy: “Noem my Freda, asseblief.” “En ek is Bavaria.” Ons volg mevrou Jawitski na die huis deur ’n gordynopening aan die agterkant van die winkel. Ek is verbaas om te hoor hoe Moeder met haar gesels – dit lyk of hulle dadelik van mekaar hou. Moeder lag selfs ’n paar keer! Die Jawitski’s het twintig jaar gelede uit Rusland gekom, en soos Dolly en Gerty Gold van wie my ma my vertel het, het mevrou Jawitski saam met haar man, ’n smous, die Sandveld deurkruis. Toe Solomon gebore word, het hulle die huisie en winkeltjie naby Piketberg gekoop met hul spaargeld. En so, heeltyd op een plek en net tussen Afrikaanse mense, het sy goed Afrikaans leer praat. Solomon is ’n slim seun, sê mevrou Jawitski, en hy gaan eendag ’n dokter word. Haar man is al drie jaar gelede dood. Toe die skole begin, gaan ek en Klaas na dieselfde skool as Solomon in Piketberg. Ons moes die ver ente stap, maak nie saak hoe die weer was nie, voetgoed in die hand om hulle te spaar. Ons sou ons skoene net aantrek wanneer ons naby die skool was. Ek het groot vriende geword met Solomon; ons het dikwels in die pouses saam gesit en ons brood geëet. Dan kom van die meisiekinders verby, ingehaak by mekaar soos dit skoolmode was, en sing: “Jood, Jood, gee ons jou brood!” Ek het goed geweet hoekom: Solomon se toebroodjies was anders as ons s’n. Gewoonlik met ’n vleiserigheidjie wat sterk na knoffel ruik. Die Jawitski’s het baiekeer spesiale polonies en gepiekelde komkommers van hul familielede in Kaapstad gekry. “Dis die soort kos waarvan Russe hou,” het Solomon vir my verduidelik. “Van

my ma se niggies en neefs het saam uitgekom na Suid-Afrika, en hulle stuur vir ons kosjer kosse wat mens nie hier rond kry nie.” Ek had nie sinnigheid vir die vreemde kos nie, maar ek het hulle wel die noue familiebande beny. Familielede wat mekaar so help . . . Die saametery het later ’n gewoonte geword. As ek en Klaas by die winkel kom, was daar vir ons ’n bakkie warm sop, beetsop byvoorbeeld, wat ek nog nie vantevore geëet het nie. Koud was die beetsop net so lekker. Daar was ook ander vreemde kos soos gepiekelde harings, wat hul Kaapse familie vir hulle in sulke klein houtvaatjies gestuur het. Moeder het soms ’n presentjie van mevrou Jawitski gekry, tee of koffie. Hoewel sy dit self nie breed gehad het nie, had sy begrip vir ons situasie. Maar Moeder was trots. Sy het darem nog ’n bietjie spaargeld in haar boontjieblikkie gehad, en sy wou niks sommerso verniet aanvaar nie. Dan het mevrou Jawitski gesê: “Die fondament van die Chassidiese leer is die doen van goeie dade waarvoor daar nie gevra word nie. Ek weet nie of ek altyd in staat sal wees om te help nie, en jy weet nie wanneer ek dalk eendag hulp nodig het nie.” As Moeder dan nog geprotesteer het, het sy eenvoudig die goedjies in haar winkelmandjie gestop. Moeder het mevrou Jawitski eenkeer vertel van Dolly en Gerty Gold destyds in Namakwaland. “Daardie twee vrouens was so ’n vertroosting vir my. Hulle het my lewe verander. Is dit nie eienaardig dat dit altyd mense van die Ou Testament is wat my help in tye van nood nie?” Mevrou Jawitski knik. “Die wysheid van die Torah is uit die hart, nie uit die verstand nie. Dis die kern van enige godsdiens.” Moeder se mond trek bitter. “Ja, Freda, maar party mense het g’n gevoelte vir ander nie, al sê hulle ook lang verse uit die Bybel op. Ware goedheid kom uit die hart, dis waar.” Ek was so bly dat Moeder, wat al byna vergeet het hoe om met ander te gesels, so op haar gemak was by Freda Jawitski. Sy kon nie genoeg kry nie van dié se stories oor Rusland en oor haar jeugjare daar. Hoe bitter ver sy deur die sneeu moes stap skool toe. Hoe die Jode gehaat is.

Ek en Klaas het stil geluister. Ons het mos ook vrees geken. Vader wou natuurlik niks weet van Moeder se nuwe vriendskap nie. “Een van die dae begin daardie Jorekjêrel na Mara vry. Net wat ek haar mooi weg het van die Rooinek op Misverstand.” “Theunis se ma is Afrikaans en die kinders is Afrikaners, Afrikaans grootgemaak, en jy weet dit, Jakob.” Net om Theunis se naam te hoor, het seergemaak. Hoekom skryf hy nie! Klaas het in dié tyd sommer skielik grootgeword. Hy was handig met heuningneste uitsnuffel in boomstompe of hoog in ’n holte in ’n boom se stam, of in ’n klipskeur. Hy het op sy eie en kaalhand ingespring met ’n blik met nat blare wat hy aan die brand gesteek het vir rook. Vir Vader het hy dit geheim gehou, want hy het verseg om hom in die heuningoeste te laat deel. Ons het net daar in die veld stukke heuningkoek afgebreek en die was uitgekou. Sondae het ek en Klaas en Moeder met die donkiekar Piketberg toe gery. Sommer kortpad gesteek, en net met die kerktoring in die verte as padwyser voor ons. Toe die dominee die eerste Sondag vra of Moeder ’n weduvrou is, het sy gesê haar man is “krank”. Nie dat sy omgegee het dat Vader nie by was nie, want so kon ons by die Jawitski’s aangaan, waar ek en Klaas dadelik na Solomon se kamer koers gekry het. Hy was nes ’n eie broer vir ons. En nogal ’n bietjie soos Hugo, met sy liefde vir boeke, waarvan daar rakke vol was, al was sy klere maar verslete en armoedig. Sy boeke het hy graag met ons gedeel, en Klaas was veral ingenome met die dik ensiklopedieë vol prentjies wat so baie dinge verduidelik. Klaas het daarvan gehou om te sien hoe ’n ding werk. Boonop was Solomon musikaal; hy kon die mandolien speel, en ’n klein harpie wat nog uit Rusland saamgekom het. Hy kon net een keer luister na ’n lied en dan kon hy dit op sy mandolien speel. Ek en hy het soms saamgesing; vir so ’n maer seun het hy ’n besonder diep stem gehad. Ons het selfs liedjies saam begin skryf. Al hierdie dinge het gehelp om my verlange na Theunis minder te maak. “My pa het Rusland met byna niks verlaat, maar jonk soos hy was, het hy aan sy instrumente geklou en hulle saamgebring,” het Solomon vertel.

“Dit kan ek verstaan,” sug ek. “Ek wens ons had nog ons klavier.” Mevrou Jawitski het my leer borduur soos die Russiese vrouens doen, ook hekelwerk en tatting. Sy het my ’n skilpaddopspoel gegee en ek kon gou al mooi kragies en mou-omslae maak – iets wat my later sou help om ons gesin te onderhou. Op ’n dag het ek besef dat die Jawitski’s eintlik die plek van die Pattersons in my lewe begin inneem. My herinneringe aan die speletjies saam met Rosa en Etta het geleidelik al verder teruggeskuif in die verlede in. Maar nooit my herinneringe aan Theunis nie. Ek kon net my oë toemaak en sy vriendelike glimlag was voor my; ek kon sy sterk hande voel en sy tergerigheid onthou. Sou ons mekaar ooit weer eendag sien? Eers baie later sou ek uitvind dat Vader die pos teruggehou het van my. Hy moet alles vernietig het, het ek later by die Pattersons gehoor, ook die hernude uitnodiging om daardie jaar se Krismis op Misverstand deur te bring.

Ek het nooit geweet of ons van Melkplaas weggejaag is omdat Vader nie sy verantwoordelikhede nagekom het nie, en of hy self besluit het om te trek nie. Hy was baie teen ons vriendskap met die Jawitski’s en die plesier wat ons daaruit geput het. Daarby het hy dikwels gekla dat die plaas onvrugbare grond het en dat ons eerder moes trek. Maar ek het ook geweet dat hy geen graan gesaai het nie, daar was g’n oes nie en niks is aan die eienaar gelewer nie. Die swaard van trek, van verder versink in armoede, het oor ons bly hang. Wat het geword van die geld wat Vader tog vir De Heuwel moet gekry het? Hy het geen masjinerie gekoop nie, geen saad of voer nie. Het hy iewers skuld gehad waarvan selfs Moeder nie geweet het nie? Teen Oktober die volgende jaar het hy sonder verduideliking gesê ons trek. Na ’n ander plaas, Dagbreek, naby Aurora. Daar was darem een ligpunt: Aurora was nader aan Misverstand. “Dis nie te ver nie, ons sal julle nog sien,” het Solomon gesê toe hy dit hoor. “Ek kan te perd oorkom, of ons kan die perdekar vat en Moeder kan saamkom.” Maar dit was vir my geen vertroosting nie; ek kon hom nie sê dat hulle tog nie

moes kom kuier nie. Vader het vuiler en meer slodderig as ooit gelyk, en ek wou nie hê die Jawitski’s moes hom so sien nie. Buitendien het ek gevrees hy sou hulle sommer wegjaag. Dit was duidelik dat Moeder geen gevoelens vir Vader oorhad nie en dat sy verlig was dat hy in die buitehuis geslaap het. Haar grootste bekommernis was dat daar dalk nie ’n buitehuis op Dagbreek sou wees nie. Hoekom het ek nooit weggevlug van Vader af nie? Die antwoord is maklik. As jy onder die dak van ’n mal man woon en jy het g’n geld nie en g’n familie om na toe te vlug nie . . . dan blý jy. Jy bly onder sy duim, onder sy geweld, want daar is ook ander om aan te dink. Bande wat jou bind aan jou ma en jou broer. Sal ek ooit vergeet hoe Klaas die laaste keer heuning gaan soek het om te verkoop? Hy was toe al ’n paar maal veld toe, maar het niks meer gekry nie. Blombloekoms het afgekap gelê, seker vir vuurmaakhout. Daar was nie blomme vir die bye nie. “Bitter heuning,” het Klaas gesug. “Daar gaan niks wees nie.” Dié uitdrukking het ek geken. Dit het weinig met die smaak van heuning te make gehad, dit het swaar tye beteken: daar was geen geld nie. Op ’n dag het Klaas bye sien warrel om ’n watertenk in die veld. Hy sou gaan kyk waarheen hulle vlieg. “Daar sal sekerlik ’n nes wees. Ek kan die heuning ruil vir wors. Ek is al so lus vir iets vleiserigs.” Maar ure later, toe hy moeg en leëhand terugkom, het hy op die stoeptrappies gaan sit en gesê: “Al die ente wat ek geloop het vir niks. Hierdie wêreld het lanklaas reën gehad. Nêrenster blomme nie. Bye het nektar nodig. Swak bye kan nie neste bou nie, kan nie kos vergaar vir die jonges nie.” En toe weer, soos een wat baie ouer is en ver vorentoe kan sien: “Bitter heuning is ons voorland.”

17. Toe hy wegry in die mistige grys môre

17 Toe hy wegry in die mistige grys môre

Vir die trek na die plaas naby Aurora was daar nou selfs minder besittings op die wa. Saam met die losgoed, trommels en bokse was die katel die enigste meubelstuk wat ons oorhad. Die geelverkleurde riempiesmat het nog gehou dwarsdeur al die trekke. Ons is die oggend weg, sonder eens ’n laaste kyk na Melkplaas. Dit was ’n harde tog terug oor die berg. Dit was warm. Mens en dier was uitgeput en ons het langspad oornag om die osse te laat rus. Om die middaguur van die volgende dag was ons naby die dorpie – ons kon die kerktoring sien, en ’n bord wat na Aurora wys. Vir my het dit die rigting na my hartland aangewys. Ek het met my hele wese na Theunis verlang. Ons het begin uitkyk vir die plaas. By ’n plaaswinkeltjie het ons stilgehou om pad te vra. Die twee vrouens in die winkel het geweet van Dagbreek en het presies verduidelik hoe om daar te kom. Maar hulle het verbaas gelyk. “Is julle van plan om daar te gaan bly?” het die ouer een gevra. Ek het geknik. Toe vra ek gou, hoewel ’n bietjie huiwerig, of ek nie naaldwerk vir hulle kon doen nie. Ek kan borduur, het ek vertel, krae maak, en ek is goed met hekel en met tatting, wat nie almal kan doen nie. Hulle kan net vir my laat weet op Dagbreek. Ek sou kortendag sewentien wees en ek wou graag vry wees. Onafhanklik wees. Die huis verlaat en iewerster my eie bestaan maak. Ek kon goed naaldwerk doen, maar ek was onwillig om Moeder en Klaas oor te laat aan Vader se verskriklike woedebuie. Tog kon ’n eie inkomste vir Moeder en Klaas help. Ons proviand was minder as ooit. Ons het eintlik net ’n paar blikke boeliebief en soetmielies gehad wat Freda Jawitski saamgegee het. Darem ook nog ’n bietjie meel en boontjies. Vader sou nie omgee as ek skool verlaat en begin geld verdien nie. Skoolgaan was vir hom

net ’n mors van tyd. Dagbreek was nog meer godverlate as Melkplaas. Hoe ons drie – Moeder en ek en Klaas – ooit daardie miserabele huis met sy dooie muise, verkrummelende mure en lekkende dak skoongekry het, weet ek nie. Nie eens die mense van Pampoengat het in sulke armoede geleef nie. Ek het op die kaal vloer gaan sit en bitterlik gehuil van moedeloosheid. Nie eens die gedagte dat ons nader was aan Misverstand kon my meer vertroos nie. Later die dag het ek en Klaas gaan veldkos soek. Toe ons terugkom met veldkool en uintjies, kry ons Vader aan die slaap langs ’n hooimied, met ’n leë bottel langs hom. Ons het hom net daar gelos al was dit byna skemer; hy kon self sy pad huis toe kry. ’n Paar dae later kom daar jou waarlik ’n vrou en haar dogter op ’n donkiekar met die plaaspad aangery. Hulle bring twee orders vir rokke vir ’n troue – hulle het materiaal, gare en knope saamgebring. Ek het naalde gehad, en daar was Moeder se naaimasjien. Boonop het ek goeie idees gehad, hoewel ek skrikkerig was vir die opdrag. Terwyl ek een middag sit en naaldwerk doen in die kamer wat ek met Klaas moes deel op die een punt van die stoep, kom Vader in die deur staan. Sy kop is so seer, sê hy. “Kan jy dit nie bietjie kom vryf nie? Daar in my kamer.” “Ek het twee rokke om te maak,” mompel ek sonder om op te kyk. “Bestellings.” “So jy maak klere?” “Ja, ek werk nou. Die vrouens van die winkel stuur vir my besigheid. Hulle wag vir die rokke. Ek moet klaarmaak.” Maar hy loop nie dadelik nie. Toe los ek my naaldwerk net so en skuur by hom verby, buitentoe. Daardie aand kyk ek hom so: Wat skuil daar in sy gedagtes? Noudat hy weer sy kamer in die huis het, is dit onaangenamer as ooit. Hy sit elke aand in die miserabele kombuis en wag vir die water om warm te word vir sy balie. Ek dra die balie nog elke aand in, ter wille van Moeder. Hy slaan met sy vuis op die

kombuistafel as dit nie betyds daar is nie. En hy het nou ’n nuwe laai: Ek moet sy gesig ook afvee saans. Moeder en Klaas kyk weg en sit soos twee klippilare. My maag ruk terwyl ek die waslap natmaak en Vader se gesig afvee. Die benoudigheid van sy voete is nog erger as tevore; sy toonnaels is lank en vuil. Maar vir vrede sou ek dit doen. Liewer dit as dat hy sy woede op Moeder uithaal en na haar slaan. Of vir Klaas klap en skel en hom verneder, wel wetende dat Klaas nooit sou terugslaan nie. Maar Klaas was besig om groot te raak . . .

Vroeg in die nuwe jaar was ek so moedeloos van verlange na Theunis dat ek my trots gesluk en vir Rosa geskryf het. Ek het haar vertel waar ons nou bly en haar gesmeek om tog vir my te skryf. My naaldwerk het gesôre vir ’n ekstra geldjie en ek kon nou papier en koeverte en seëls koop. Die brief het ek self by die plaaswinkeltjie gepos. Omtrent ’n week daarna was Vader weg vir ’n paar dae. Hy moes ’n klompie skaap vir die eienaar gaan verkoop op ’n plaas omtrent drie dae ver se trek. Op sulke togte het hy dinge aljimmers so bewerk dat hy iewerster drank te koop kon kry. Moeg ná ’n hele middag se naaldwerk het ek die aand vir Moeder goeienag gesê voor ek kamer toe gaan. Sy het net stil met haar hande in haar skoot gevou by die kombuistafel gesit. Daar was niks wat ek kon doen om haar donker gemoed te verlig nie. Skaars in my kamer, hoor ek ’n sagte gefluit. Kan dit wees? Dieselfde spesiale fluit waarmee Theunis my altyd geroep het! Toe ek deur die venster kyk, sien ek daar het mis opgekom, en deur die mis kon ek vaagweg die buitelyne van ’n perd sien. Dit moet hy wees! Ek hardloop uit, tot in sy arms. Tussen lag en soene deur fluister hy: “Jy is nog net so pragtig soos altyd. Ag, Mara, waarom is dit tog so moeilik vir ons om bymekaar te wees?” Ek verkyk my onderlangs aan hom. Hy het langer geword, sy stem dieper en sy skouers breër.

’n Paar minute wil ek hom eers net vir myself hê. Ons sit sommer op die stoeptreetjies. Ek voel nie eens die koel naglug oor my kaal arms nie, en ek is verlig dat hy in die dowwe maanlig nie die verwaarloosde huis kan sien nie. Só het hy ons nie tevore geken nie. “Daar bly niemand op De Heuwel nie,” vertel hy. “Vee wei wel in die veld rond, maar die huis is toegesluit. Kan julle nie terugkom nie? Ek hoor die eienaar gaan nie daar kom bly nie. Hulle is glo besig met ’n visfabriek. Die soutrapery en die skulpbesigheid gaan wel aan, dag en nag. Jy sal treurig wees as jy die plaas moet sien.” Ek gaan roep vir Moeder – haar lamp het nog gebrand. Sy kom sit by ons, ook verras en bly om Theunis te sien. Soos altyd kry hy dit reg om haar ’n bietjie op te vrolik. Hy het ’n verrassing vir haar, sê hy. Van sy perd se rug haal hy ’n sak waarin twee pikkewyneiers is, en ’n skaars leliebol wat sy kan plant. Klaas het ons gehoor en kom ook uit. Hy lei Theunis se perd stal toe. Toe hy terugkom, wil hy heel eerste weet van die graanlande. “Geen graan is gesaai nie. Die beeste en die vee wei net waar hulle wil,” sê Theunis. “Maar tog nie sommer op Hugo se graf nie?” vra Moeder angstig. “Nee, tant Bavaria. Ek het daarvoor gesorg. Daar is nou ’n heininkie om.” “Dankie, baie dankie, Theunis.” Later vra sy: “So jy dink ons kan die huis huur?” “Ek kan uitvind, tante.” Ons kan nie uitgesels kom nie. Later maak Moeder vir Theunis ’n kermiskooi in die voorkamer. Vroeg die volgende oggend moet hy weer op pad wees. Die luggie sny koud net voor dagbreek.

“Loop ’n entjie saam met my,” sê hy en sit sy arm om my bewende lyf. Met die ander hand hou hy Witoor se teuels vas. Toe ons ’n entjie van die huis weg is, gaan staan hy. “Mara, ons moet trou sodra jy agtien word. Ons sal nie sukkel nie, jy weet Misverstand is eendag myne. Rosa gaan uit met Awie le Roux; hulle gaan in Vredenburg bly as hulle trou. Etta is verpleegster in Malmesbury se hospitaal. En jy weet hoe lief my ma en tant Hettie vir jou is; jy sal by hulle altyd welkom wees. Op hulle oudag gaan hulle in Velddrif bly.” Oor en oor sê hy hoe lief hy my het, en ek wil nooit weer weg wees van sy warm lyf teenaan my nie. “Ons moet trou!” sê hy weer dringend. “Daar is niks wat ek liewer wil doen nie, Theunis. Maar Vader . . . jy weet tog hoe hy is. Ek is bang vir hom.” “Ons ken mekaar al ons lewe lank. Wat kan sy beswaar wees?” “Hy vra my heeltyd of ek weet wat trou is. Bittere geboortes, sê hy, en ’n seun wat in ’n oorlog gaan sneuwel, ’n dogter wat in die kraambed gaan sterf. Sulke goed.” “Dis vreeslike goed om vir ’n jong meisie te sê. Sou hy wil hê jy moet ’n oujongnooi word?” “Hy wil my net nie laat gaan nie. Ek wens so ek kon wegkom van hom af. Ek wil só graag met jou trou, en niks sal Moeder gelukkiger maak nie.” “Maar dan sál ons trou! Ek sal met jou pa praat. Mara, ek sal jou elke liewe dag bederf – jy verdien dit ná al die ongelukkige jare. Saam sal ons Misverstand verder opbou. Ek kom sommer môre, oormôre terug om jou pa te vra.” My vrees vir Vader was eenvoudig te groot. “Nee, Theunis, wag eers. Die tyd is nog nie reg nie.” Ek het hom lank staan en agternakyk toe hy wegry in die mistige grys môre, hoe

hy dowwer en dowwer word. Uiteindelik is hy heeltemal deur die mis ingesluk. Ek was so gretig om terug te wees op De Heuwel dat ek daardie dag heeldag by Moeder geneul het, totdat sy beloof het om met Vader te praat sodra hy terug is. Theunis het vir my ’n brief van Rosa af saamgebring, en so hoef ons nie te gesê het dat ons die nuus van die plaas van Theunis self gehoor het nie. Met Vader se terugkoms het Moeder die saak aangeroer. Ons was al twee verbaas toe hy ná ’n klein stilte sê hy sal uitvind of De Heuwel dalk gehuur kan word, hy sal aan die eienaar skryf. Sou hy gedink het dat ons in elk geval op Dagbreek uitgegooi sou word as ons lank genoeg bly? Binne twee weke was daar ’n antwoord in die pos vir Vader. Volgens hom het die eienaar gesê daar is niemand in die huis nie, ons kan verniet daar bly, solank ons die plaas aan die gang hou en vir die beeste en ander vee sôre. Die boontjieakkers was tot ons beskikking, ons kon hoenders aanhou en ook ons osse. Maar die sout- en skulpwerke was net die eienaar s’n. Wanneer Vader begin geld maak, kon hy huurgeld begin betaal. Baie redelik, het ek van die ooreenkoms gedink. En weer gewonder oor die eienaar . . .

Hierdie keer kom ons op De Heuwel aan as armblankes. ’n Sandstorm woed en die veld lyk al kaler en dorrer hoe nader ons aan Rooiverlorensand kom. Dis Maart en baie warm. Vader, met afgeleefde klere aan, loop soos ’n voëlverskrikker in die verdorde graanlande en die boontjieakkers rond. Laat daardie aand het ek hom in die maanlig weer in die ou boontjievelde gesien, en ek het gedink aan die dag toe hy so ingenome daar aangekom het met die mooi jong meisiekind – ons kamtige nuwe kinderopter. Ek kon my oë nie glo nie: toe Vader omdraai huis toe, kom ou Vegter tussen die soutbosse uitgekrabbel na hom toe. Dadelik is Vader op sy knieë om oor die knobbelrige dop te streel. Agtergelos deur sy mense, het ou Vegter oorleef met die ingebore wysheid van die veld. Behalwe om te sê waar haar houtkatel moet kom, het Moeder min belangstelling gewys om terug te wees in die huis. Sy het bly kyk na die leë plek in die voorkamer waar die klavier was, en ek het geweet sy dink aan hoe haar

Oufontein-familie moet gevoel het toe hulle elke dag die klavier se leë plek in hul huis moet sien. Die staanhorlosie was nog daar – in al die tyd het niemand dit opgewen nie. Ook die familieportret met Susanna daarop het steeds in die voorkamer gehang. En in my kamer het ouma Brandt se spieëltafel gestaan. Alles wat eens aan ons behoort het, maar wat nou iemand anders s’n was. Ek het Moeder gevra vir die skildery van my met die blou rok en rooi skoene aan. Sy het dit uit die kis gehaal waarin sy dit die hele tyd toegedraai gehou het, en ek het die portret op sy plek gehang, daar waar die klavier eers gestaan het. Dit was ’n blye weersiens vir my met Fytjie en haar mense in die matjieshuise. Fytjie had ’n klein babameisiekind! Grietjie. Wie die pa was, het sy nie gesê nie, en ek wou nie vra nie. Ai’ Bloutjie was nog daar, en ai’ Siena was nog altyd op haar eie in die veld. Fytjie het darem toe nie ’n ellendige tyd gehad toe sy van ons wa weggehol het nie. “Annermanne op ’n donkiekar het my oppie langpad opgelaai.” Verder het sy hier geslaap en daar geslaap in die kaias van skaapwagters of by plaaswerkers. Sy het kortpad deur die veld geloop en baiekeer ’n skaapwagter teëgekom wat haar iets te ete sou gee. “Nee, ek was nie bang nie, dis mos my eie mense. Ek had iedere nag ’n kros of ’n lêplekkie naby die vuur.” Outa Piet het deesdae sout geraap en gepak. Dis ’n groot ding nou, het Fytjie vertel, die soutrapery wat Moeder nog begin het. Die sout word in sakke gepak of sommer direk met grawe op die lorriebakke gelaai. Baie mense het nou mouterkarre, sê Fytjie. Hulle wil nie meer die moeite hê van trekgoed aanhou en versôre nie. Daar is al meer rygoed op die paaie, en dié word gereeld geskraap om pap wiele te voorkom. “En outa Boesman?” vra ek. “Waar is hy nou?” “Op boontoe gaan werk, sê die mense. Op ’n plaas in die berge.” Al die tyd wat ons weg was, het Fytjie en haar mense aan die lewe gebly deur rond en bont op plase uit te help en los werkies te doen, vis te vang en pampoene te kweek. ’n Klein stukkie van die boontjieakkers kon hulle ook gebruik. Hulle moes net ’n oog oor die diere hou daarvoor.

Ai’ Bloutjie vertel dat sy saam met outa Piet by die skulphope help. Onder Moeder was die skulpverkope ’n klein onderneming, maar nou word die skulpe by die lorrievrag verkoop. Toe onthou ek dat Hugo lank terug ’n diep skulplaag ontdek het wat dwarsdeur die plaas loop, uit die oertyd toe hierdie geweste nog see was. Hy het ’n gat gegrawe in die skulplaag in en vir my gewys: wit skulpe, versteende slakke en haaitande. Wat destyds vir hom ’n interessante vonds was, het nou ’n voorste besigheid geword. Susanna, in deftige klere en polvyskoene, het oorgekom kort ná ons ingetrek het. Sy had klein Kobus by haar, nou vier jaar oud, met ’n kop rooi soos koper. Sy en Vader het buite bly staan en praat. Hy het kop onderstebo gestaan voor haar. “Dankie, Susanna,” het ek hom hoor sê toe hulle groet. Sy stem was bewerig, al was hy heeltemal nugter. Susanna het niks vir ons saamgebring nie, en beslis het niemand na vis geruik nie. Fytjie het vir my vertel dat haar man nou ’n groot man onder die vissers was. Toe Susanna weg is, het ek kombuis toe geloop, waar Moeder stil by die tafel gesit het. Om ons was net leë rakke: g’n flesse met suurvytjiekonfyt of vyekonfyt nie, g’n bottels tuisgemaakte gemmerbier nie – die Sandvelders se geliefkoosde drinkding in die somer. “Susanna het nie eens ingekom om te kom dagsê nie, Moeder.” “Ons praat nie daaroor nie.” Vir haar was stilte ’n soort wapen, dink ek.

18. Liemaak, dís haar ding

18 Liemaak, dís haar ding

Ons het ons tweede lewe op De Heuwel as huurders begin, maar die naam van die eienaar is nooit hardop genoem deur Vader of Moeder nie. Ek het goed geweet dat oupa John Foster Brandt se testament bepaal het net ’n lid van die Brandt-familie sou die plaas kon besit. Moeder het haar skouers opgehaal as ek haar daaroor vra. Ons erfenis en al haar harde werk het in ander se hande oorgegaan. Om name te noem was nie meer van belang vir haar nie. Ek en Klaas het Vader dit nooit vergewe nie. Veral Klaas, wie se boerderybloed so sterk geloop het. Maar ag, hoe heerlik was dit om Theunis weer te sien en al die ander op Misverstand. My wegglipkuiers was nes vantevore, en al die ou hartlikheid was daar vir my. Theunis het my kort-kort herinner dat hy met Vader wou kom praat. Ek het gedink: Net eers wag tot alles weer rustig is en dit miskien beter gaan met ons. Toe die huis uiteindelik skoon was, met Fytjie se hulp, het ons begin met die tuin, wat altyd Moeder se hart se punt was. Dit was droog, maar Moeder het met iets van haar ou toewyding gesê: “Vir my tuin sal ek water aandra.” Fytjie het verder reggevat. In die kombuis gesôre dat die houtstoof brand en dat daar kokende water is, en vir ons brood gebak. Die eerste Sondag het ons die hoogtetjie uitgeloop na Hugo se graf op Treurkop. Die heining rondom die graf was netjies gespan en die hekkie vars geverf. ’n Jong boom het bo by die grafsteen gegroei. ’n Huilboerboon! Iemand het seker die plat bruin sade al die pad van die Transvaal af gebring. Of Theunis het die boompie iewers sien staan en dit toe verplant. Tipies Theunis sou hy niks sê nie. In die lente het die boom ons verras: uit die trosse helderrooi blomme het nektar soos trane gedrup. Dit sou bye aanlok en nog meer insekte – hoe sou Hugo nie daarvan gehou het nie, dié lewe in die natuur. Ook Moeder se “swart”

tjienkerientjees het dik om die graf gestaan en sou in die lente hul donkerrooi blomme vertoon. Moeder het destyds al klippe om die graf gepak en Klaas het vetplante tussen die klippe geplant. Elk met ’n ander fatsoen, party met klein blommetjies. Hugo se graf was soos ’n heilige plek, en Theunis het dit sorgsaam onderhou terwyl ons weg was. Binne daardie omheining het ek jare later dikwels troos kom vind. Daar was die herinneringe aan my gedeelde jeug met die Pattersons en met Hugo vir altyd opgesluit. Ons het ook oorgestap na Hugo en Moeder se skooltjie. Die enkelvertrekkie se slot was oopgebreek en die sinkdeur het sonder moeite krakend en piepend oopgeswaai. Stof- en hittewalms het ons omring. Alle vensterrame was stukkend. Muise het weggeskarrel. Boeke het flenters en motgevreet rondgelê, gevlek en verrimpel van winterreëns wat deur die stukkende dak gelek het. Muismis orals op die grondvloer. Ons sou nooit weer terugkeer soontoe nie. “Wind en weer moet maar oorvat hier,” het Moeder gesê. Toe Klaas teen skemer terugkom – hy het gaan rondsoek na ou byekorwe – was hy opgewonde. “Daar is nog bye in party van die korwe, en in die ou kliphuis se murasie kon ek hulle hoor.” “Binne-in?” vra ek bly. “Ja, seker in die solder, daar is so baie gate. Die meeste mure het nogal goed gehou ten spyte van die vloed. Daar loop heuning af in die een hoek, waar die voorkamer was. Daar was wel iemand by die korwe voor my, maar dis darem weer ’n begin. Môre kan ek ’n leer vat en gaan kyk.” Vader het oordag soms verdwyn – waarheen weet ek nie. Seker sommer net iewers gaan sit of slaap. Werk het hy nie veel gedoen vandat ons terug was op De Heuwel nie. Ek moes ook nie meer skool toe gaan nie, het hy gesê. Ek moes naaldwerk doen om die gesin te help onderhou. Asof dit nie in elk geval my plan was nie.

Een Saterdagoggend kom roep Klaas my by my naaldwerk. “Jy moet ’n slag jou oë laat rus. Kom ons loop ’n bietjie veld toe – ons het dit wanneer laas gedoen.” Ek kon nie dink wat ek in die veld moes gaan kyk nie. Dit was nog nie tyd vir die gansogies, moederkappies, hongerblomme of weeskindertjies wat eers ná die reëns sou blom nie. Toe ons op die bloekomboom afstap waar Hugo daardie dag gerus het, het ek geweet: iets vreet aan Klaas. Ons het in die skaduwee gaan lê op ’n mat van ou blare en fyn takkies en in die blou lug opgekyk. Skerfies sonlig het deur die digte blare bo ons gedring. “Ek wonder,” sê Klaas, “of dit die laaste gesig was wat Hugo gesien het voor Vader hom geslaan het. Ek haat hom, Mara. Ek haat hom.” “Ek ook, Klaas. Is dit sonde?” “Ek wil wegkom.” “Jy moet eers klaar skoolgaan. Dis belangrik vir ’n man.” Hy sug en sit regop. “Ja, dit is seker. Kom ons loop. Miskien moet ons vir Moeder help water aandra.” Klaas se skoolganery was ’n kwessie. Ons het in die middel van die eerste kwartaal van die skooljaar teruggekom na De Heuwel toe, en in daardie dae moes ’n kind wag tot die volgende kwartaal om weer skool toe te gaan. Die plaasskooltjie het tot by standerd vier gegaan en daarna moes mens dorp toe, Velddrif toe. Dit was twee myl se loop, maar almal het dit so gedoen, somer en winter, en blootvoet daarby. Klaas was nou in standerd ses en moes daarom Velddrif toe. Maar Vader het aangehou dat Klaas Hopefield toe moet gaan, wat beteken het dat hy moes loseer. Waarvoor was Vader bang? Dat Klaas in Velddrif sou praat oor dinge wat hy op die plaas gesien het? Dat mense hom sou uitvra oor Hugo se dood? Of oor Susanna? Losies sou tog geld kos! Hoe dit ook al sy, Vader het nog net so gepik op Klaas. “Die ou swakketjie.” Al

was Klaas teen dié tyd sterk van postuur. “Die kerk kan hom maar kry. Hy kan maar skool toe.” Outa Piet sou saam met Klaas Hopefield toe gaan, het Vader gesê. Klaas agter outa Piet se rug op een van die twee stalperde wat outa Piet voor moes sôre. En in Hopefield moes Klaas self sien kom klaar en losies vir hom kry. Met los werkies vir die mense moes hy vir sy losies betaal. Dis toe dat Klaas teen Vader begin opstaan het. “Ek sal dit nie doen nie. As Vader my nie self vat en vir my ’n plek kry en my laat registreer by die skool nie, bly ek net hier. Hoe kan ek nou só by ’n nuwe skool aankom!” Vader se gesig het vertrek van woede. “Dan sit jy jou pote glad nie in ’n skool nie. Jy kan op die plaas werk, die ou varkhokke skoonmaak en die koeie oppas. Veewagter word!” Van toe af het Klaas elke dag met ’n troppie bokke aan die buitekante van die plaas gaan wei. Weg uit Vader se pad. Maar die trop bokke het aljimmers moeilikheid gemaak, soos ’n bok se manier maar is. Op ’n baie koue winterdag is Klaas veld toe met sy kerkbaadjie aan, want dis al wat hy gehad het vir warmte. Moeder het die baadjie nog vir hom gekoop van ’n vrou wie se seun dood is. Die bokke het rustig gewei en toe die son lekker lou begin skyn, het Klaas liggies ingedut. En daar het Vader hom gekry! Ek het die hele trawal van naby gesien, want ek was juis op pad met Klaas se kos. Vader se stem het weergalm soos hy Klaas uitgeskel het. “En dit met jou kerkbaadjie aan in die veld! Lê en slaap, en kortendag loop wei die spul bokke in die bure se lande!” Sy hand vryf-vryf oor sy karwats se blinkgevatte handvatsel. Toe lig hy dit op en laat klap die karwats. Ek sien Klaas krul vooroor. Toe Vader weg is, hardloop ek nader. Die baie bloed aan Klaas se klere het my vreeslik laat skrik. “Klaas, moenie doodgaan nie, asseblief!” Klaas moet met sy hande gekeer het, want die voorslag het die middelvinger van sy linkerhand gevang. Die nael was in twee gesplyt en het baie gebloei. Hy was spierwit in die gesig en het rondgetrappel van pyn.

“Toemaar, dis net my vinger,” steun hy. Maar daardie vingernael sou vir die res van sy lewe ’n kwelling wees. Dit het oor en oor gesweer en het Klaas gedurig aan Vader se wreedheid herinner. Ek het water oor die vinger gedrup en dit met my sakdoek verbind. Toe sê Klaas: “Ek gaan weg, Mara. Ek is klaar met alles hier.” Ek het niks gesê nie, net die koffie aangegee wat ek gebring het. Daar het stoomwolkies voor sy mond gestaan soos hy die koffie rukkerig inslurp. “Lammie het my gesê hy gaan Nababeep toe, kopermyne toe. Ek gaan saam met hom.” “Jy’s te jonk. Jonger as Lammie. Hulle sal jou nie vat nie.” “Ek is groot vir my ouderdom, en hulle weet nie hoe oud ek is nie. Ek sal geld stuur vir jou en Moeder. En jy sal regkom – Theunis sal omkyk na julle.” “Ag, Klaas, moenie. Moeder sal doodgaan van bekommernis!” “Ek móét weggaan. Ek sal nie dat hy weer aan my vat nie. Nooit weer nie!” Klaas het orent gesteier in ’n verskriklike woedebui en die res van sy koffie uitgestort. Hy’t die bokke geroep, op hulle geskree en hulle probeer aankeer, maar hulle het verseg om te kom. Toe het hy aan ’t vloek gegaan: “Helsems! Vloekstene! Satanskinners!” Hy het klippers opgetel en na die bokke gegooi. Ek kon hom nie keer nie, en natuurlik het die bokke net padgegee. “ ’n Bokwagter! Dís wat hy van my gemaak het. Vervloekte bokke! Vervloek is hy!” Ek het my broer nog nooit so gesien nie. Hom nog nooit hoor vloek nie. “Klaas! Jy’s nes Vader nou. As Moeder moet hoor hoe jy vloek . . .” Dit was asof iets hom getref het. Hy het in sy spore vasgesteek. Verwese. Sy baadjie vol bloed, sy hand wat bloei. Sand in sy hare.

“Jy’s reg, Mara. Moeder is ’n godvresende mens.” Toe druk hy sy gesonde hand teen sy voorkop. “Ek sweer dit vandag: Ek sal nooit weer my humeur so verloor nie. Ek sal nie skel en vloek soos Vader nie. Moeder sal my voorbeeld wees.” Ek het my kop weggedraai. “Moeder is ’n martelaar. Hoeveel keer het ek haar nie al gesmeek dat ons moet weg nie. Sy bly net stil. Sê net: ‘Ek het ’n belofte gemaak.’ T’aag. Het hý nie miskien ook ’n belofte gemaak nie?” “Geld kan ons uitred. Dis hoekom ek wil myne toe.”

Klaas het daardie aand vir Moeder vertel hy sou die volgende dag vertrek. Ek is later na sy kamer toe. “Sien jy regtig kans vir die kopermyne?” “Ja, Sussie.” Hy het sy beseerde vinger in sy ander hand vasgehou. “Maar dis glo bitter harde werk. En die skofbase is onmenslik.” “Dan het Vader my mos goed geleer.” My arme boetie, het ek gedink, jy’s veels te jonk vir grootmenswerk. In ou geskiedenisboeke wat Hugo nog by sy onderwyser gekry het, lyk die myndorpie glad nie onaardig nie. Daar’s kiekies van die heuwels en koppe vol blomme, van rye klein huisies vir die mynwerkers, van muiltreine wat die kopererts na die kus vervoer het, waar skepe dit verder na Kaapstad geneem het. Vader se stories van dourie jare op die kopermyne was baie anders. Hy het gesê partykeer het van die mans afgeval van die muiltrein en hul bene is afgery deur die wiele! Vader moet geskrik het toe hy hoor Klaas gaan myne toe. Hy het voor ons almal beloof hy sal hom nie weer slaan nie. Maar wat, ons het sy beloftes geken. En buitendien, ons het geweet dis oor Klaas die meeste van die werk op die plaas gedoen het en nou was Vader hom kwyt. Moeder het Klaas se paar stukkies klere in ’n bliktrommel gepak, saam met sy Bybel en ’n bietjie proviand: beskuit, droëvrugte, bokkombroodjies.

“Lammie Hoenerluis is hier!” roep Vader die volgende oggend. Hy het graag dié vernederende naam vir Klaas se vriend gebruik. “Net een soos hy sal bly klou aan jóú!” Klaas het vir my en Moeder met ’n soen gegroet – wat nie sy gewoonte was nie. Hy en Lammie de Wet het saam weggestap. Hulle sou van Goedverwacht af ’n geleë kry tot op Eendekuil, waar die posbus hulle verder sou vat tot op Bitterfontein. Daarvandaan sou iemand hulle wel oplaai tot by die myne in Nababeep. Moeder het vir Klaas al haar spaargeldjies gegee, en ek het gegee wat ek kon uit my naaldwerkverdienste. Met sy bliktrommel en ’n sak losgoed oor die skouer het my broer van De Heuwel weggestap. Ja, altyd maar Weglopersheuwel, het ek gedink.

Dit was asof daar ’n skaduwee oor die plaas kom lê het met Klaas se weggaan. Toe sy eerste brief eindelik kom, het ek en Moeder onder ’n boom naby die rivier gaan sit om dit in vrede te lees. Ons was so opgewonde. Maar ons was gou meer bekommerd as opgewonde. Lammie het op die ou end besluit om liewer na die diamantmyne te gaan, en Klaas is op sy eie kopermyne toe. Hy bly in ’n sinkkrotjie saam met drie ander mans. Dis afgryslik warm, nie net as gevolg van die skroeiende son op die sink nie, maar daar is oralster groot vure vir die smelt van koper. En op en oor alles hang die stof. Die myners se baksteenhuise lyk darem koeler. Hy is in die skrynwerkersafdeling, skryf Klaas. Stutte maak vir gebruik in dele van die myne, en tafels vir ’n kantien wat hulle aan die bou was. Vier man bring die houtpale in wat van Kaapstad af kom, en dan moet hy hulle in lengtes saag en gladskaaf. Hy is nou op vroegskof, daarom het hy tyd om poskantoor toe te gaan. Wanneer hy die kinders sien rondspeel en die vrouens aan die werk sien, mis hy vir Moeder en vir my. Die mense by die myn is vriendelik, hy is bly hy het die werk gekry en hy sal vir ons geld stuur so gou hy betaal word. Ek skryf vir Klaas: Pa is dronk, soos gewoonlik. Ná drie glase wyn is hy onmoontlik, en hy raak al erger. Hy vloek en sê hy sal nooit weer met Moeder

praat tot die dag van sy dood nie. Maar laat ek jou sê, Klaas: hy wil hê jy moet terugkom. Hy sê kamtig daar sal ’n perd regstaan vir jou. As dit nie vir die Pattersons was nie, sou ek en Moeder dit nooit uitgehou het nie. Ek verdien nog steeds ’n geldjie met my naaldwerk, maar ek en Moeder sukkel om in die rondte te kom. Ai, Klaas, as jy hier was, was ons nie so alleen nie . . . In Klaas se briewe sê hy oor en oor hy weifel tussen terugkom oor ek so smeek en Vader se wrede behandeling. Ek het geglo hy kan ons beskerm, hy kan sy man staan teenoor Vader. Hy was nie meer ’n snuiter nie. Maar hoe Klaas ook daarna verlang het om te boer, hy kon dit nie vat dat die plaas nie meer ons s’n was nie. En hy sou nie weer onder Vader staan nie.

Winter en lente het gekom en gegaan. Vader het niks geplant nie. Hy het nog steeds sy ou laai gehad om soggens te verdwyn nadat hy brood en koffie gehad het, en dan laatmiddag te verskyn. Hy het sy skuilplekke gehad. Hy en die wyn. Dit was weer Moeder wat ons gered het met haar boontjiebeddings en haar hoenders en eiers. Ek het my deel gedoen met naaldwerk. Mettertyd het al meer mense van my begin weet, want ’n naaister was altyd in aanvraag. In die Sandveld kon elke vrou brei; die mans en seuns, byna almal vissermanne, het warm jerseys en sokkies nodig gehad vir die koue, nat nagte op die skuite. As ’n Sandveldvrou nie bokkoms of haar huis skoongemaak het nie, sou jy haar sien met ’n bol wol onder die arm en twee klikkende breinaalde, waar sy ook al was. Jy kon die verskillende families uitken aan die kleur rondom die nek: groen vir die Boonzaaiers, rooi vir die Van Velders . . . Min van die vroue kon egter fênsie naaldwerk doen, en daarvoor het hulle na my gekom. Ook vir gewone hekelwerk en vir tatting, wat ek by Freda Jawitski geleer het. Daarvoor sou ek haar my lewe lank dankbaar wees. In hierdie moeilike tyd onthou ek een Novemberoggend toe ek geen naaldwerk gehad het nie. Ek is met lang treë Misverstand toe; ek het soos toe ek ’n kind was oor die plat klippe naby die opstal gespring. Ons het in ons kindertyd die klippe daar gepak om ons kaal voete teen dorings te beskerm.

Tant Bessie was soos gewoonlik in die kombuis. Toe ek groet en vra waar Theunis is, het sy geglimlag. “Op die lande, besig om hooi te sny.” Ek het sommer kortpad deur die bossies gehardloop om Theunis te verras, toe daar skielik ’n verskrikte voël reg voor my voete opvlieg. Ek volg hom met my oë soos hy hoog in die lug opstyg. Dis ’n kelkiewyn, geelvaal en bruin en kollerig, so genoem oor sy skreegeluid wat soos “kelkiewyn” klink. Stadig kantel hy ondertoe, na die vlei se water toe. Ek kon op hom getrap het! Toe eers sien ek die nes – sommer so ’n effense holtetjie met bietjies gras. Daarin lê twee vaalbruin eiers met rooibruin spikkels. Dis ’n broeivoël wat ek opgejaag het. Ek wou sommer in Theunis se arms inhardloop, maar ek hou terug. Hy het my nog nie gesien nie. Oral om my is die soet geur van droë, sonwarm strooi. Die gerwe is skuins gepak sodat die water sal afloop en hulle nie vrot word nie. Alles op Misverstand is netjies, en elke seisoen se werk word op sy tyd gedoen. Voer vir die droogtetye lê altyd gereed in die skuur. En ’n boer moet ’n vrou hê . . . Hoe ’n boervrou sou ek uitmaak? Ek kon min van die dinge doen wat plaasmeisies gewoonlik doen. Vader het my weggehou van sulke werk, ek moes soos ’n “lady” grootword. Ek dink aan die kelkiewyn, wat dag ná dag so geduldig op haar nes sit en wag op haar kuikens. Sou ek ooit eendag my eie kinders hê? Theunis is met sy sekel aan die kant van die hawerland besig. Hy kom regop. Sterk en bruingebrand, sy donker hare vol stof. Toe hy my sien, sit hy sy sekel neer. Hy kom met haastige treë nader, vat my hande in syne, soen hulle, hou hulle teen sy wang. “Middagete is aflêtyd vir my,” sê hy. “Jasper sal hier oorvat. As jy vir my onder by die rivier sal wag by my bakkie . . .” Ek vat kortpad huis toe en pak ’n bietjie eetgoed in ’n mandjie. Gelukkig is daar nou weer ’n paar bottels gemmerbier, waarvan ek een saamvat. Theunis wag by die rivier met ’n bossie blomme uit tant Bessie se tuin. Ek sit hulle in ’n waterholtetjie in die koelte vir tot ons terugkom.

Ons roei uit die hoofstroom in ’n nou kanaal in. By Leentjiesdraai verby – waarheen Leentjie, so loop die storie, glo haar minnaars gelok het. Hier, waar die landmerk vir die veilige klein inham ’n piramide van glimmende wit sout is, was ons laas toe ons kinders was. Ek moet skielik lag, want ek onthou oom BuigBen. “Theunis, onthou jy hoe ons oom Buig-Ben se pyp gesteel het en stilletjies ’n bietjie daaraan getrek het?” Die beseerde valk wat Theunis jare gelede verpleeg het, het hy Buig-Ben gedoop, waaroor tant Bessie met ons geraas het. Maar die valk se snawel was gebreklik, en op ’n manier hét hy van die kant af na oom Buig-Ben gelyk. Ons roei rustig al met die stroom langs, byna onsigbaar van die oewer af. Die bakkie lê diep, want dis laagwater en die rivierwalle is hoog om ons. Ek skrik vir ’n paar varke wat van die oewer af in die helder water spring. Klein skole vissies glip deur die water. Dis van my mooiste herinneringe aan Theunis – die ure op sy bakkie in ’n waterwêreld waar niemand ons sien nie. My bootjie na Kammaland. Wynkleur bessies, roesrooi biesies, die goue pluime van die rietbosse al langs die rivier, die sagte kleure van vleigras soos ons verbygly . . . “Kyk, Mara! Daar kom die kotter met sy vrag rivierop.” En ’n vaatjie wyn vir De Heuwel, dink ek. Vader sou die kotter inwag. By sy spesiale vasmeerplek hou Theunis op met roei. Ons klim uit die bakkie en loop deur die water tot ons ’n opening kry om die wal te uit. Vleigras is reg rondom ons en ons trap die sappige stingels stukkend onder ons voete. Die nat riviergrond en die klein blommetjies van die vleigras ruik soos net die Sandveld kan ruik. Daar kom sit ’n skoenlapper op Theunis se arm. ’n Naaldekoker glinster in die son oor die water. Om en bo en in my is salige vrede. Theunis hou my styf vas. “So gou die oes af is, gaan ek met jou pa praat, Mara. Wanneer jy agtien word in Januarie, kan ons begin met ons trouplanne.” Ek knik. Daar is niks wat ek eerder wil hê nie. En hier teenaan Theunis se warm

lyf, met die son en die water en die wilde vleigeur om ons, glo ek inniglik dat dit so sal wees. Maar toe ek laatmiddag alleen huis toe loop, is dit weer die óú voorgevoel wat kop uitsteek. Die vrees dat Vader alles sal bederf. Ek moet nog elke aand die balie indra vir hom. Dan preek hy vir my: “Jy’s nog jonk, moenie nou al aan trou dink nie.” Kompleet asof hy weet waaroor ek en Theunis praat! Nou die aand, nadat Vader die dag meer as gewoonlik gedrink het, het hy weer begin om my hare te streel terwyl ek voor hom kniel om sy voete te was. “My liefling, jy sal nie die smarte van kindergeboorte hê nie,” het hy gemompel. “Daar mag nie kinders wees nie, hoor jy, Susanna?” My hande het sy voet gelos en dit het met ’n plons in die water teruggeval. “Susanna? Vader het my Susanna genoem!” Moeder se gesig was bleek, maar sy het – soos gewoonlik – niks gesê nie.

Ek het weer vir Klaas geskryf. Boetie, die lewe is hard hier. Moeder verlang jou vreeslik. Sy stel weinig belang in die plaas, dis ook so droog. Gister het sy ’n bietjie suurmelk gevat, jy weet tog hoe gou melk suur raak in hierdie hitte, en sy het dit in ’n dun doek laat hang om kaas te maak. Ek het staan en kyk hoe die wei in die sand afdrup en gedink: Vroeërs, toe ons nog varke gehad het, sou sy ’n skottel daaronder gesit en die wei vir die varke gevoer het, maar nou, ag, wat het ons eintlik nog oor. Moeder het ’n klompie kwepers gepluk van die ou kweperboom wat hier anderkant in die veld staan, en sy is besig om dit op ’n draadrak te droog om vir jou te stuur. Theunis het my tien sjielings gegee! Ek wou dit eers nie vat nie, maar hy het gesê ons het dit nodig. Toe Vader vra waar die geld vandaan kom, het ek net stilgebly. Hy moet maar dink dit kom van my naaldwerk. Ek het daarmee kos gekoop in

Velddrif – bietjie polonie vir ’n slag was lekker, want vleiskos sien ons omtrent nooit nie. My maagsenuwees pla my steeds, maar om dokter toe te gaan, kos geld. Ai, Klaas, as jy net nie so ver was nie. Jou verlangende suster, Mara. PS. Lordel van Wyk stuur groete vir jou. Ek het haar in die winkel op Velddrif gesien.

Treurige briewe – ek weet. Ek was besig om Klaas in twee te skeur met my aansprake, maar Moeder was ’n armsalige gesig. As Klaas kon terugkom, sou dit haar soveel baat. Ek het nie vir hom geskryf dat Theunis gesê het daar is al ’n ring reg vir my nie. Theunis was geheimsinnig en vol glimlaggies oor die ring. “In die nuwe jaar sal jy sien,” het hy net geterg. Toe ek en Moeder een namiddag in haar tuintjie sit, sê ek vir haar: “Dis dalk tog maar beter dat Klaas weg is. Hy’s uit die pad van Vader se karwats. Ek en Theunis wil graag trou. Hy kan ons beskerm.” Moeder het haar hand oor myne gesit, maar niks gesê nie. Net soos ek het sy goed geweet dit sou nie ’n maklike pad wees nie. Vader het oor en oor gesê hy staan ’n troue teen.

Ek en Theunis het dikwels vroegaand na die dennebos naby hulle huis gestap. Daar het ons sit en luister hoe die naalde in die ligste windstootjie suis. Maar hoe graag ek ook daarheen gegaan het, iets in die suising het my bang gemaak. Dit was kompleet soos fluisterstemme wat wou waarsku . . . “Theunis, as dit ooit gebeur dat ons eendag moet uitmekaargaan, moet jy hier aan my kom dink. Ek sal hier vir jou boodskappe kom luister en ook myne vir jou stuur.”

Hy was verbaas. “Watse prate is dit dan nou? Ons sal nooit uitmekaargaan nie. Hoekom sê jy so?” “Ek weet nie. Kom ons gaan Sewe Putte toe.” “Moenie bang wees nie, Mara. Jy is mos by my. Ons kan huis toe ook gaan. Almal is Velddrif toe, en Mamma se ou verebed . . .” Ek het gebloos. Ons het al ’n keer of wat so ’n rukkie in daardie hemelbed geglip as die ander uit was. Eendag sou dit ons bed wees, het tant Bessie gesê. “Nee, Sewe Putte. Ek was so lanklaas daar. Onthou jy hoe ons twee altyd die nouste put gekies het om skoon te maak?” Vir ’n oomblik het alle vreesgedagtes gewyk en kon ek lag. “Ja, styf teen mekaar aangedruk!” En hy druk my teen hom vas dat dit voel ek kry nie asem nie.

’n Brief van Klaas bring blye nuus: hy kom huis toe vir Krismis! Die myne maak toe oor die Groot Dae. Hy kry ’n geleë Vredenburg toe. Dis ’n sterk jong man wat een namiddag laat by die huis instap. Moeder val Klaas om die hals en sy lag en gesels aanmekaar. Dit voel of De Heuwel weer leef. Ons ruil nuus uit en gaan stap lang ente in die aandkoelte. Net Vader bly nors en gaan sy gewone gang. Daardie Krismis het Lordel van Wyk nie huis toe gegaan na haar ma se huis in Lambertsbaai nie – hulle is te besig om ’n groot visfabriek te bou, het sy gespog. Sy het by tant Tollie gebly. Klaas was skaars op De Heuwel, toe kom sy kuier. Daardie Lordel! As daar iewers ’n musiekie was, as een van die plaaswerkers maar net verbygestap het terwyl hy op sy ramkie speel, het sy net daar in die stof begin dans dat haar rooi broekie wys soos sy tiekiedraai. Aan “ordentlike maniere” het sy haar nie gesteur nie; sy is gebore met selfvertroue. By haar het ek altyd besef hoe sedig en ernstig ek was. Met Klaas het sy opgewonde gesels en haar digte ooghare gefladder. Sy had so ’n triek om haar oë toe te maak en haar kop agteroor te gooi soos sy lag. En kon

sy ondeund opkyk deur daardie ooghare van haar! Sy het presies geweet hoe om met mans om te gaan. Seker te verstane oor sy tussen ’n klomp broers grootgeraak het, en haar pa het haar natuurlik tot in die afgrond bederf. Sy het my en Klaas genooi na haar Krismispaartie. Tant Tollie het gesê sy kan die skuur daarvoor gebruik. Rosa en Etta en Theunis sou natuurlik ook daar wees. Vir een keer was Moeder ook bly en opgewonde. “As jy blou dra,” sê sy toe sy in my kamer kom, “so ’n blou soos hierdie, blouer as die lug en nes jou oë . . . Ai, my kind, jy lyk so mooi!” By die blou bloes het ek ’n wye wit skirt gedra wat ek ook self gemaak het. Die halflyfonderrok met die kantomboorsel het ek spesiaal gestywe. Moeder het kleintyd laas my hare geborsel, maar vanaand doen sy dit. Sy neem die skilpaddopkammetjie wat ek by Theunis gekry het, swaai my lang hare agtertoe en druk hulle met die kammetjie weg van my voorkop. “Jou oë . . . almal moet jou oë kan sien.” En ek voel hoe sy haar lippe vlugtig op my hare druk. Vader het niks gesê toe ons uitstap nie – net stip na my gekyk. Klaas het oor sy skouer gesê: “Ons vat die perdekar na tant Tollie toe.” Met ’n stem wat sê: Ek sal g’n nonsies vat nie. Toe ons by die skuur op Rooiverlorensand kom, is daar al ’n hele klompie jongmense. Die grondvloer is bestrooi met sout vir die dansery, en langs die een muur is ’n lang tafel met mandjies druiwe, waatlemoenskywe, konfyte en brode. Theunis was dadelik by my. Voor almal het ons hande vasgehou en ek was altevol trots; Theunis was gewild by almal. Toe die musiekmanne hul kitare en ’n pensklavier en ’n banjo uithaal en ’n lekker jakkalsdraf begin speel, kom Lordel met haar flêr-skirt en draai al in die rondte voor Theunis. Sy skop-skop dat haar skirt hoog opwip – sy was lief om haar bene af te wys. “Naand, Theunis. Jy kan my maar ’n soen gee, môre is dit Krismis, en ons is

mos kleinniggie en kleinneef. Die eerste dans is joune,” sê sy en trek hom aan die hand op. Ek het bly sit en probeer glimlag. Klaas ook, hoewel ek geweet het hy is mal oor Lordel, al was sy ouer as hy. Toe hulle terugkom ná die dans sê Lordel met haar roosknopmondjie: “Ag toe, Mara, wat lyk jy so bedruk? Lag jy nooit nie? Klaas, kom ons gaan drink iets. Daar’s wyn ook, my oom het gesê Krismistyd is mos feestyd.” En sy haak by Klaas in en gee hom ’n piksoen op die wang. Maar wat, kort daarna is sy al weer saam met Piet Luyt op pad na die dansbaan. Lordel was ’n annerlike een – sy kon speel met ’n man se gevoelens. Nou ’n soentjie vir hierdie een, dan binneboud dans met daardie een. Wat in Klaas ingevaar het, weet ek nie. Hy moet die skoot hoog deur gehad het, en dalk ook ’n snapsie of twee te veel. Toe ek weer sien, is daar woorde tussen hom en Piet Luyt. En Klaas wil net slaan. “Lordel is mý partner!” skree hy vir Piet. Lordel praat mooi met Klaas en trek hom weg van Piet af. Klaas loop reguit kombuis toe na waar die drinkgoed was, onder meer ’n perskebrandewyn met ’n kwaai skop. Daarna het ek hom nie weer gesien nie, maar ek het die volle storie later gehoor. Sy hare was blink van die Brilliantine – op die myne gebruik almal dit glo – en iemand het dit deurmekaargewoel, sodat van die mense vir hom gelag het. Hy het uitgegaan om dit te gaan kam. ’n Valiant was naaste aan die deur, en in dié se spieëltjie kam Klaas toe sy hare. ’n Vaakte oorval hom, die perskebrandewyn was sterk, en hy dag hy gaan net ’n paar oomblikke op die agtersitplek lê. En daar raak hy mooi aan die slaap. Intussen het van die ouer mense ingekom en ook ’n bietjie litte losgemaak. Tant Bessie en tant Hettie was omtrent vrolik en het met mekaar gedans; ’n mens kon sien hulle het ook ’n glasie of wat ingehad. Toe hulle uitasem by my en Theunis kom sit, sê tant Bessie vir my: “Maratjie, jy moet goed kyk na Theunis. Hy’s nou joune. Kry tog vir hom ’n bietjie koffie, jy weet mos hy drink soet, drie suiker.”

Ek was so trots daarop dat almal nou geweet het ek is Theunis se meisie. Met sy hand in myne het ek sommer selfvertroue gekry en saam met die ander gesing – ek het ten minste geweet ek het ’n mooi stem. Teen huistoegaantyd is Klaas nêrens te vinde nie. Lordel begin ook saam soek. En daar kry ons hom aan die slaap in Piet Luyt se kar, want die Valiant was al die tyd Piet s’n! Hy ruk die deur oop en toe Klaas verwilderd uitklim, gee Piet hom ’n opstopper. Dis toe wat Klaas sy dure eed vergeet om nooit weer sy humeur te verloor nie. Hy slaan terug – en Klaas was nou sterk. Genadiglik het die ander mans hulle uitmekaar gemaak. Alles Lordel se skuld – sy het al twee aangelok, en al twee wou haar hê. ’n Paar dae later sê Klaas vir my: “Ek traak nie meer met Lordel van Wyk nie. Sy’s ’n wille meisiemens. As jy moet weet . . . ag, toemaar. ’n Flerrie, dis wat sy is. Liemaak, dís haar ding. ’n Man moet mal in sy kop wees om met haar te trou.” “Dink jy dan al aan trou, Boetie?” het ek hom geterg. “Nee, ek dink nou nog eers aan geldmaak,” het hy ernstig gesê. “ ’n Vrou van my moenie eendag so ’n ellendige lewe soos jy en Moeder hê nie.”

Op Kersdag in die dennebos het Theunis vir my ’n klein boksie toegedraai in mooi papier gegee. Toe ek dit oopmaak, is daar ’n goue locket-borsspeld in. Buite-op die locket was die woorde: Geloof en liefde. Binne-in was ’n donker haarlok van Theunis. “Hierin is my liefde vir jou opgesluit. Jy moet dit vir altyd hou.” “Ek sal jou altyd liefhê, Theunis.” Hy moes dit dadelik aan my bloesie vasspeld. Dit was vir my wonderlik om te weet dat hy hom aan my verbind. By die huis het ek die borsspeld gebêre in die juwelekissie wat ek by Moeder gekry het. Vader moes dit nooit sien nie.

19. ’n Hollandse ring van soliede goud

19 ’n Hollandse ring van soliede goud

Klaas is terug kopermyne toe ná Nuwejaar. Vader het hom nooit gepes in die tyd op De Heuwel nie – miskien omdat Klaas nou so groot en sterk was en so duidelik sy man kon staan. Ek het tot op die laaste by Klaas gepleit om nie terug te gaan nie. Hy kan mos begin met ’n byeboerdery, het ek voorgestel. Dit sou alles soveel makliker maak vir my en Moeder – Vader sou nie kon maak soos hy wou nie. En met Klaas daar kon ek Theunis ook makliker huis toe bring, kon ons dalk openlik verloof raak. Maar Klaas het voet by stuk gehou. Nie lank daarna nie het ons ’n brief van hom gekry: van die myne is besig om toe te maak en baie mynwerkers word afgedank. Hy hoop maar dit gebeur nie met hom nie, hy is tevrede daar in die kampong. En kan Moeder vir hom verduidelik presies waar die twee oudste kinders se grafte op Droëdap is? Is die grafte gemerk, en hoe lyk die omgewing? Waar sou die matjieshuise gewees het? Moeder moet asseblief ’n tekening maak en dit vir hom stuur. Dit het my laat wonder of hy tog verwag om afgedank te word. Net agt maande later het die mynkaptein hom ingeroep en gesê daardie myn gaan ook gesluit word. Omdat Klaas van die laastes was wat in diens geneem is, was hy van die eerstes wat moes gaan. Hy het ons per brief laat weet hy kom eers Sandveld toe, maar hy dink ook aan die diamantmyne. Lammie de Wet het laat weet daar is werk in die Transvaal en hy kan kom. Teen die einde van September was Klaas terug op De Heuwel. Hy het ’n lang reis gehad en baie dinge beleef vandat hy in die pad geval het by Nababeep. ’n Donkiekar het genadiglik in die bloedige hitte by hom gestop. Dié het hom tot by Bowesdorp in die Kamiesberg geneem, sowat dertig myl suid. Dis toe dat hy besluit het om die grafte van ons broertjie en sustertjie te gaan soek.

Hy het Droëdap sonder moeite bereik. Hy het op Moeder se tekening gekyk: Piet van Niekerk se plaashuis, die matjieshuise en die graffies wat Nakkie en Poutjie opgeërd en met klippe toegepak het. Die plaashuis was nog daar, maar die eienaar was nie tuis nie. ’n Namawerker het Klaas gesien en ja, hy weet hoeka goed van Moeder se twee vriendinne, van Poutjie en Nakkie, sê hy. Hy sal vir Klaas gaan wys waar die graftetjies is van die twee kjinnertjies wat dood is van ’n adder se gif en ’n spinnekop se byt. Namamense praat mos onder mekaar van sulke sterftes. “Onse stories staat nie stil op een plek nie.” Klaas sê daar staan die dieprooi tjienkerientjees toe in die helder sonlig om die twee graffies, en dit maak Moeder skoon bewoë. “Moeder, kyk hier,” en hy haal ’n twaksakkie met saadjies uit en ’n paar bolle uit ’n kardoes. “Ek het dié saamgebring. Ons kan hulle op Treurkop by die ander gaan plant.” Op Kamieskroon het die eienaar van die Algemene Handelaar ’n HarleyDavidson-motorfiets gehad met ’n syspan. Hy was op pad Garies toe na sy verloofde en kon Klaas ’n geleë gee tot daar. Op Garies het Klaas brood, ’n paar blikkies sardiens en ’n blikkie gouestroop gekoop en sy fles vol water gemaak. Van Garies af Sandveld toe was dit ’n groot gesukkel. Hy het langspad geslaap die eerste nag. Toe hy wakker word en sien dis volmaan, besluit hy om in die koelte te begin loop. Vir nagadders was hy doodbang, maar hy het aanhou loop, suid agter die sterre aan, tot hy wou omval van die moeg. Op ’n klipplaat en met sy kleresak onder sy kop, het hy weer ingesluimer. Die volgende dag het hy die nasionale pad af Kaap toe probeer kry, maar die verskriklike hitte en die son in sy oë het hom later dronk gemaak. Hy het lieflike groen bome begin sien waar water en skuiling sou wees, maar dit was alles opgeefsels. Hittebewerasies. Tot die dood toe moeg het hy onder ’n klompie bosse neergeval en geslaap. Toe hy die volgende oggend met eerste lig wakker word, sien hy sy voete is bloed-uit geloop. Sy laaste slukkies water wou hy spaar vir wanneer hy nie meer verder kon nie. Toe vat hy sommer koers deur die veld, met die hoop dat hy ’n plaaspad in die Sandveld se rigting sou kry. En waarlik, in die verte sien hy ’n plaashuis. Maar sommer hier bý hom gewaar hy ’n rowwebaksteenkamertjie. Hy

klop aan die sinkdeur. Geen antwoord nie. Toe gaan hy in – in daardie wêreld het niemand deure gesluit nie, al het hulle ook vir ’n jaar weggegaan. Dit was seker ’n skaapwagter se plekkie – daar was ’n handgemaakte tafeltjie en ’n ysterbed. En ’n emmer water met ’n enemmelbekertjie langsaan, soos wat jy in elke skaapwagterkaia sou kry. Hy kon nie ophou drink nie! Net daar op die vloer het hy gaan lê en ingesluimer. Toe hy later wakker word, sit die son al laag. Hy het geweet hy moet iets eet en begin stap terwyl dit koel is. Hy het sy fles vol water gemaak en self gedrink soveel hy kon en die eienaar van die huisie in sy hart geseën vir die skuilte. “Byna nes met Moeder-hulle toe julle die Kamiesberg verlaat het,” sê ek. Sy knik. “Ja, glo my, wonderwerke soos dié gebeur. Die Here het jou bewaar, my kind.” Toe vra sy: “Was daar nie dalk ’n houtbeeldjie van twee mense in die kaia nie? Een wat hiernatoe kyk en een wat anderkant toe kyk.” Klaas skud sy kop; hy ken die storie van die beeldjie. “Nee, Moeder, dáárdie wonderwerk het nie gebeur nie. Maar iewerster, iewerster sal daardie houtwerkie wel nog wees.” Al het Moeder nie meer die beeldjie van haar kinders gehad nie, was dit vir haar ’n groot troos dat hul grafte behoue gebly het daar in die verre berge van Namakwaland. Klaas het die volgende dag eindelik ’n ander mens teëgekom, ’n skaapwagter. Dié het hom vertel van ’n boer daar naby wat ’n vrag skaap Piketberg toe sou vat, en dis hoe hy uiteindelik teruggekom het op De Heuwel. Ek het so gehoop hy sou bly, maar hoewel hy baie lief was vir Moeder, het hy nie kans gesien om saam met Vader onder een dak te bly nie. Verder was hy angstig om sy eie geld te verdien. Hy sou Lammie de Wet gaan opsoek in die Transvaal.

Een aand in Februarie, toe ons aan tafel sit om te eet, klop iemand aan die deur. “Ons eet,” sê Vader asof hy nie die klop gehoor het nie.

Ek het dadelik geweet dis Theunis, hoewel hy glad nie vooraf gesê het hy gaan kom ouers vra nie. Toe die geklop aanhou, sê Vader knorrig: “Loop kyk, Mara. Waffer mens sal nou op so ’n ongeleë tyd hier aankom?” My hart wou gaan staan toe ek die deur oopmaak. Theunis, in sy kerkpak, sy krulhare netjies gekam. “Moenie bang wees nie, Mara,” fluister hy vir my. “Naand, oom. Naand, tant Bavaria.” Moeder knik. Klaar beangs, kan ek sien, maar darem met ’n moedige glimlaggie vir Theunis. G’n woord van Vader nie. Theunis bly staan in die deur. “Oom, ek het gekom om met oom te praat.” “Jy kan praat as ons klaar geëet het. Wag daar op die stoep.” Om so iets te sê vir iemand van Misverstand waar die deur altyd oopstaan vir enigeen wat wil inkom! Ek sien Theunis se gesig verloor die uitdrukking van hoopvolle vertroue. Om hom nie eens binne te nooi nie, nie eens te vra om ’n stukkie saam te eet nie! Dit was iets onvergeefliks in die Sandveld. Maar ek moes stilbly. Ek durf nie Vader se toorn opwek nie. Theunis moet waarlik lief wees vir my, dink ek terwyl skaamte in my brand. G’n ander man sou so ’n vernedering sluk nie. Toe gebeur die ongelooflike: Theunis kry sy kans om Vader te vra . . . en hy gee sy toestemming vir ons verlowing! My vreugde was groot. As ek net daardie stemmetjie van twyfel kon doodsmoor. Wat as Vader weer besig was met een van sy trieks . . . ?

Daar het ’n wonderlike tyd gevolg. Ek was nog nooit so gelukkig nie. Ek het my trousseau begin maak: pragtige kussingslope met ’n geborduurde randjie en TP en MP in verskillende kleure op die hoeke uitgewerk. Ek neem soveel naaldwerk in as wat ek kan, sodat ek met die geld materiaal kan koop om mooigoed vir my

en Theunis se huis te maak. Tant Bessie nooi ons oor vir aandete. Vader wil natuurlik nie gaan nie, en ek en Moeder vat die donkiekarretjie. Sy het swart aan, soos altyd ná Hugo se dood, maar haar rok lyk mooi met ’n wit tatting-kragie wat ek gemaak het. Op Misverstand maak sy verskoning: “Jakob voel nie lekker nie.” Rosa, wat intussen verloof geraak het aan Awie le Roux, is saam met hom ook daar. Net Etta kan nie by wees nie; sy is verpleegster op Malmesbury. Ná die ete staan tant Bessie op en gaan kamer toe. Ek sien Theunis glimlag vir my, so asof hy iets weet. Tant Bessie kom terug met ’n ou ring van haar ma – ’n Hollandse ring van soliede goud. Sy gee dit vir Theunis, en voor almal steek hy dit aan my vinger. Dit pas! Nou behoort ek werklik aan hom. Aan die man wat niks anders wil hê as dat ek gelukkig moet wees nie. Terwyl Moeder nog met die twee tantes gesels, en Awie en Rosa buite op die stoep kuier, glip ek en Theunis weg na ons spesiale plekkie op die solder. Styf teenmekaar lê ons en praat oor ons planne, ons warm asems op mekaar se gesigte. Ek voel sy ooglede fladder teen my wang toe hy my innig soen. “Theunis . . . hulle sal wonder waar ons is.” “Ag, hulle was almal jonk, hulle weet.” “Ja, maar Rosa en Awie . . . hulle sal ons terg. Ons moet ingaan.” Ek vryf oor my verloofring, en skielik trek ’n rilling deur my asof ek koud kry. “Mara, wat is dit? Sê vir my!” “Ek is bang . . . Hou my net ’n oomblikkie styf vas. Dit kom sommerso uit wans oor my, hierdie vrees.” “Jy bekommer jou verniet. Los die bekommernisse nou vir my.” Ons kry die ander almal op die stoep. Moeder sê dis tyd dat ons gaan.

Theunis lig vir ons met die lantern en loop saam tot by ons karretjie. Ek kan dit nog nie reg glo nie – daar is ’n verloofring aan my vinger. In die voorkamer op die riempiesbank lê Vader en slaap. So vas dat hy nie eens roer nie. Moeder sit haar arms om my. “Vannag sal ons lekker slaap. Jy kry ’n goeie man, en die Pattersons sal ’n aanspraak vir my wees.” Toe ek die volgende oggend wakker word van die son wat deur my venster stroom, kyk ek heel eerste na my ring. Dit glans so mooi in die sonstrale. Later toe ek gaan eiers uithaal, krabbel ou Vegter op my af. Maar vandag kan nie eens ou Vegter my van stryk bring nie. Ek staan op ’n klip en kyk op hom af – vandag lyk selfs hy vir my mooi met sy knopperige dop met die geel-en-swart patroon.

Aan die begin van April het ons twee verjaardae om te vier: Moeder op die sesde en Theunis op die elfde. Hy word vyf en twintig. Ons het nooit regtig verjaardae gevier in ons huis nie, maar ek en Moeder besluit om ’n ete te prakseer vir haar en Theunis saam. ’n Bietjie senuweeagtig begin ons al die oggend vroeg kook, want ons is nie gewoond daaraan om mense vir ete te hê nie. Toe Vader die namiddag inkom en reguit na sy kamer gaan en die deur hard toetrek, weet ons ons moet uit sy pad bly. Nee! bestraf ek die bangmaakstemmetjie in my binneste. Alles sal goed afloop. Teen seweuur is die kos reg. Die tafel is gedek, die jammerlappie lê gereed in die middel van die tafel, die olielamp brand. Ek het ’n ander rok aangetrek. Theunis kom in met ’n bos rose uit tant Bessie se tuin en ’n boksie Black Magic vir Moeder. Die twee wens mekaar geluk soos ’n ma en ’n seun. Ons wag net vir Vader. Moeder gaan roep hom later. Hy is nie wel nie, sê sy. Ons moet maar eet. Ek was trots op Moeder. Sy het skaapvleis met aartappels en rys gekook, boontjies en beetslaai, en my gunstelingpoeding: melktert.

Toe ons net mooi sit, strompel Vader die voorkamer binne. My hart word yskoud. Te veel gedrink, dit kon ek duidelik sien. “Ek sit nie saam met ’n Engelsman aan tafel nie. Hy moet vort. Mara, hierie nonsies van ’n verlowing is klaar en verby. Gee terug die ring!” Moeder loop na hom toe, vryf haar hande soos een wat pyn het. “Jakob, bedaar tog! Jy’t te veel wyn gehad. Gaan terug kamer toe. Toe, ek bring jou kos soontoe.” Hy stamp haar weg. “Mara, ek praat nie weer nie! Gee terug die ring. Ek het ’n geweer.” Arme Theunis. Só iets ken hy nie. Hy staan op. Vader, met sy gesig amper pers van rooigeit, gee hom ’n stamp dat hy byna agteroorval. “Skoert!” “Ek is in oom se huis en ek moet oom se wense respekteer, maar ons gaan nie die verlowing verbreek nie. Ek en Mara is lief vir mekaar en ons wil trou.” “Asseblief, Jakob! Asseblief tog!” smeek Moeder. “Bly jy stil, vrou!” bulder Vader. “Julle is onder my dak en julle sal maak soos ek sê!” Toe is dit asof Moeder mal word. “Jy wil Mara vir jouself hê! Van al die verskriklike dinge in hierdie huis is dit die vreeslikste – jou sondige begeerte vir jou eie dogter! Jy wat as vader haar geluk behoort te gun!” Sy skree die woorde uit, asof sy dit al die jare ingehou het maar nou nie meer kan nie. Koud, koud soos die dood seker koud is, voel ek. Ons skaamte. Nou sal almal weet. Theunis weet klaar. Hy kyk smekend na my. Wat moet hy doen? Ek wys met my hand hy moet gaan. Ek weet waartoe Vader in staat is – ek het al eenmaal bloed van my broer se gesig afgevee.

Vader skree agter hom aan: “Jy sit jou pote nie weer op hierie plaas nie, Theunis Patterson! My geweer lê reg. Bly weg van my dogter af. Sy’s te goed vir ’n Engelsman!” “En jy dan?” roep Moeder uit. “Met jou Engelse ouma?” Ek is saam met Theunis op die stoep uit. Sy oë! Hy het ’n ontsettende ding in ons huis beleef. Ek trek die ring saggies van my vinger af en sit dit in sy baadjiesak. “Dis nie die einde nie, Mara. Ek sal terugkom!” Sy gesig is wit toe hy omdraai. Hy het sy perd op ’n stappie getrek, nie op ’n galop nie, asof hy Vader wou wys hy is nie bang nie. Maar daardie sagte hoefslae van Witoor oor die werf was vir my soos die stadige plof van grawe vol sand op ’n kis. Die senuspanning van die dag en die paniek het my net daar oorweldig. Toe ek die kosreuk uit die voorkamer kry, begin ek opgooi op die stoep. Moeder kom uit en help my kamer toe. By die etenstafel sit Vader en prop sy mond vol kos. Alles is donker voor my. My kop draai en draai. Moeder bring die boegoebrandewyn en voer my teelepels vol. Ek kan myself nie beheer nie – my arms en bene ruk pynlik. Selfs toe ek op my bed gaan lê, hou die rukkings en krampe nog ’n tyd aan, voor dit stadigaan begin bedaar. Ek klou aan my kussing vas en sê oor en oor vir myself ek moenie moed opgee nie. Ek móét glo daar is nog ’n toekoms. Môre sal ek iets uitwerk vir my en Theunis saam, want sonder hom . . . Maar met die oggendlig kom die gedagte aan Vader se geweer terug. Koue sweet slaan oor my hele lyf uit. Wat as Theunis terugkom en ek moet ’n geweerskoot hoor? Watter weerstand het ons teen ’n mal mens vol drank? Wat skuil in sy hart wat hom eers laat toestem het tot ons verlowing, net om hierdie wrede speletjie met ons te speel? Teen Vader se bose mag was ons hulpeloos.

20. “Wat gaat aan in hierie huis van sône?”

20 “Wat gaat aan in hierie huis van sône?”

Theunis het woord gehou. Hy het Jasper Kammies gestuur om die plaas elke dag stilletjies dop te hou om te sien of Vader nie iewers heen vertrek nie. Toe Vader omtrent ’n week later Piketberg toe ry met ’n wavrag sout van die eienaar, was tant Bessie die middag by ons. Sy en Moeder het mekaar vasgehou. “Ons weet alles, Bavaria,” het sy gesê. “Theunis het ons vertel wat aangaan. Mara moet na ons toe kom, net soos sy is. Ons sal vir alles sôre.” Tant Bessie het trane afgevee. “Ag, hene, ons kon so ’n gawe familietjie saam gewees het. Maar ons het ’n neef wat ’n plaas in die Boland het en wat ’n voorman soek. Die plan is dat Theunis en Mara eers wegkom vir ’n tyd en daar gaan bly. Maar ons moet gou speel, voor Jakob terugkom.” Moeder het geknik. “Ja, hulle sal moet padgee sonder dat enigiemand weet. Hulle is lief vir mekaar, die kinders. As Mara weg is uit die huis, sal dit makliker wees vir my. Dan hoef ek my nie so te bekommer nie . . .” “Toemaar, Bavaria, jy hoef niks verder te sê nie. Vertrou nou op Theunis. En Jasper Kammies is al die jare by ons, hy sal help dat hulle wegkom.” “Jakob kan tot ’n week weg wees. Die kinders moet die kans gebruik.” Hoe bly was ek nie oor Moeder se aanmoediging nie! Ek het geen oomblik getwyfel oor die plan nie. Laat die namiddag glip Jasper by die kombuisdeur in met ’n brief van Theunis. Dit lê al die planne vir ons toekoms uit. Ek moes hom die volgende nag in die dennebos ontmoet. Om middernag, sodat ons seker kan wees niemand is meer wakker nie. Hy skryf oor en oor hoe lief hy vir my is. Om te dink dat Theunis my nog wil hê ten spyte van alles wat Vader gedoen het! As ek eers weg is, kan Moeder ook later kom en by ons kom woon, sluit hy die brief af.

Die dag van my vertrek wou nie verbygaan nie, al het ek elke uur omgewens. Teen laataand het ek ’n kussingsloop vol klere gestop. Bo-op was die sagte pienk nagrok met die kant om die hals wat ek vir my bruidsuitset gemaak het. Toe ek die sloop met klere so bekyk, moes ek aan Susanna dink vir wie Moeder ook ’n kussingsloop met klere gegee het. Ek het in die kombuis vir Moeder gaan nagsê. Ons het mekaar styf vasgehou voor sy na haar kamer gegaan het. Sy het nog vir laas gesê: “Goddank vir die volmaan dat jy jou pad kan sien.” Ek moes nog wag voor ek kon uitglip, en ek lees Theunis se brief oor en oor: Ek tel die minute af tot ons mekaar sien môrenag . . . Toe hoor ek wawiele in die sand. Dit kan tog nie waar wees nie. Het hy heeltyd iets vermoed? Ek blaas dadelik die kers uit. Hy het dit waarskynlik nog sien brand! Dofweg hoor ek outa Piet praat, hoe hy begin uitspan. Miskien moes ek op die daad probeer wegkom het, maar ek was lamgeslaan. Ek bly net so in die donker sit met Theunis se brief in my hand. Ek hoor ’n vuurhoutjie knars op swael. ’n Kerslig kom nader. Hy plak die blaker op die spieëltafel neer. “Vir wat slaap jy nog nie? Wat gaat hier aan?” Hy gryp die kussingsloop met klere en skeur dit oop. My pragtige nagrok val eenkant toe. Hy lig dit met sy karwats op en laat dit weer val. Hoe treurig lyk my hopie verfrommelde klere. “Loop jy weg met ’n pienk nagrok wat jy waar wil loop aantrek? Weg van jou vader af?” bulder hy. “Loop uit! Uit uit die kamer!” gil ek terug. “Vrou! Vrou!!” skree hy. “Kom hier. Is jy besig om Mara te help om weg te loop?” En hy gryp die brief uit my hand. Moeder kom staan tussen my en hom. Maar toe word ek net so ’n duiwel soos wat hy was. Ek gryp die brief terug uit sy hand en krap hom in die gesig dat die

bloed loop. Ek gryp ’n bottel met papierblomme en slaan dit flenters teen sy kop. Ek het nie geweet ek het soveel krag nie. Hy ook nie – al wat hy kon doen, was om sy karwats te laat val en sy kop vas te hou. “Dis die hel self,” fluister Moeder. Die kers bewe in haar hand, haar hare, reeds witgrys, hang wild om haar skouers. Haar vel lyk geel in die dowwe lig. “Tot niet, jy maak ons almal tot niet, Jakob Brandt!” “Mara sal nie trou nie!” roggel hy die woorde uit. Ek spring op. “Ek sál trou! Ek is nie meer ’n kind nie!” Toe verander Vader in ’n wilde dier. Hy stamp my teen die muur vas en klap my deur die gesig. Twee, drie keer. Hy gryp Theunis se brief en verfrommel dit in een groot hand. Hy ruk die foto van Theunis van die prentelys af en smyt dit flenters teen die muur. “Gee my brief!” skree ek, maar Vader het mal geword. Hy ruk die laaitjies van my spieëltafel oop en gooi al my kosbaarhede uit wat ek nie kon saamvat nie. Die juwelekissie wat Theunis self vir my gemaak het, met stukkies perlemoen ingelê in blou en pienk en swart, word onder sy voete vertrap. ’n Doodse lamte omvou my en ek sak snikkend op die bed neer. Vader lag waansinnig en vou die verfrommelde brief van Theunis oop. Hy lees hardop: “Tot ons mekaar sien môrenag . . . Nes ek gedink het! Vrou, hy wil van my dogter ’n wegloper maak en jy help haar!” Moeder se gesig is asbleek. Sy pluk aan haar grys hare en ruk aan haar nagrok se hals. “Wat het ek gedoen?” fluister sy. “Wat het ek gedóén?” Dit bring my tot my sinne. “Niks, Moeder het niks gedoen nie. Moenie huil nie, Moeder.” En vir hom: “Jy is die duiwel self. Satan! Kyk wat het jý aan ons almal gedoen!” “Ek sal daardie Theunis Patterson jag,” tier hy voort. “By die rivier, in die veld, ek sal hom iewerster kry. Hy bedrieg my, dis in sy bloed. Engelse baster, met wie weet nog donker bloed ook. Sê jy maar vir hom, Mara: My geweer wag –

gelaai.” Moeder beur vorentoe. “En jy met jou Foster-bloed, Jakob? Met wie het jy nie almal gemeng daar by die sendingstasie op Kookfontein nie? Jy sal gehang word vir moord, jy sal nie weer wegkom daarmee nie.” Vader draai net daar op sy hakke om en loop uit. Ek is te geskok om iets te sê. Kookfontein? Asof Moeder my gedagtes kon lees, mompel sy: “Hy’t ’n jong meisiekind dragtig gemaak dourie tyd op die sendingstasie, en daarna . . . nog een.” Hoe ons deur die nag gekom het, weet ek nie. Ek is saam met Moeder na haar kamer toe en het styf teen haar in die katel gelê. Oopoog deur die donker nag het ek geluister hoe die staanhorlosie die ure aftik. Toe Fytjie die volgende oggend met koffie inkom en my deurmekaar kamer en die glasstukke en die geskeurde sloop sien, storm sy by Moeder se kamer in. “Ag jirretjietog, daar’s jy, Mara. Wat gaat aan in hierie huis van sône? Tjk, tjk, kyk hoe lyk jou gesig!” Die kneusplekke waar Vader my geklap het, lê duidelik oor my wange. Ons moet weg, sê Moeder toe Fytjie uit is. Dis te gevaarlik hier, Vader se buie verskil soos dag en nag. Vir eers moet ons maar veldin. In ’n kamer kan ons ons nie toesluit nie, hy sal alles afbreek. Ek knik. Daar is nie ’n ander uitweg nie. Heeltemal wegkom, miskien by Dominee en die kerk gaan skuil, kan ons ook nie. Hy sal die donkiekar hoor. Ons kan nie eens by die matjieshuise gaan wegkruip nie, of by Moeder se mense op Oufontein nie. Hy sal ons kry – mét sy geweer. Dan kom daar oor hulle koppe ook nog ’n ramp. “Hy het my lewe tot niet gemaak. Ek kon met Theunis getrou het! Ek sal hom doodmaak, die duiwel. Ek sal wag tot hy slaap vannag, ek sal . . .” “Nee tog, Mara, dit sal die einde van alles wees. Hulle sal jou wegstuur.”

Ek skrik toe ek besef ek het hardop gepraat. Moeder is reg: Hulle sal my na ’n malhuis stuur – maar Vader sal dood wees. Fytjie, my getroue toevlug deur die jare, kom kry ons later in die dag agter die ou skoolkamer. Ons kan nou maar inkom, sê sy. Vader sal vandag niemand doodskiet nie. Hy is af kotter toe . . . en ons weet wat dít beteken. “Hy sal vir dood iewerster gaat lê met die bottel,” sê Fytjie pront. Sy bring vir ons kos kamer toe en gaan haal ’n bak met warm water en kom was my gesig saggies af soos Susanna vroeër jare gedoen het. Toe bring sy ’n koppie boegoetee en hou dit voor Moeder se mond totdat sy dit drink. Was dit skaamte wat ons teruggehou het om Vader by die polisie te gaan aangee? Wat sou van ons geword het dan? Die plaas was net aan Vader verhuur, die permissie om daar te bly is aan hóm gegee. En ons had g’n geld nie.

Ek het ’n briefie vir Theunis gestuur – Fytjie het gesê ons kan dit vir Grietjie gee, die kind is al bekwaam genoeg vir stuurwerkies. Fytjie het haar voorsweer om dit net in Theunis se hande te gee. Toe Grietjie terugkom, wou ek weet: Het sy dit vir hom gegee? Ja, hy’t dit in sy hand gevat. Het hy enigiets vir haar gesê? Nee, niks nie. Ek vra weer, maar sy skud haar koppie oor en oor. Theunis het niks laat weet nie! Nie eens ’n woord om my gerus te stel nie. Dan het hy nou moed opgegee, omdat hy laas nag vir my in die dennebos gewag het en ek nie opgedaag het nie . . . Met dié gedagte breek alles uitmekaar in my. Ek het die veld ingehol, op die grond neergeval, nie die krappe van die bosse en dorings gevoel nie, of die miere wat oor my krioel nie. Ek weet nie of ek geskree het nie, ek dink ek het – vreeslik. Moeder en Fytjie het my kom haal en my opgelig, want my bene het onder my ingevou. Dit was so stil. Binne-in my was alles stil, uit my keel wou geen geluid kom nie. Hulle het my op Moeder se bed neergelê, in my eie kamer was alles nog te stukkend.

“Fytjie, kry ’n boodskap by dokter Pollitt. Gaan roep vir outa Piet dat hy die donkiekar vat. Hy moet gou kom; ek is bang Mara gaan dood.” Moeder vee my gesig af, oor en oor, en haar trane val op my wange. Hoe lank dit gevat het voor dokter Pollitt gekom het, weet ek nie, maar ek het geweet hy is by my, ek kon alles hoor. Maar ek kon geen hand verroer of ’n geluid uitkry nie. Moeder moet gedink het ek kan niks hoor nie. “Sy sou gaan trou, dokter. Maar kyk, sy is nou lam.” Swewend tussen wakker en ’n doodse slaap het ek nog gedink: Ek móét gesond word. Julle weet nie, maar ek sál gesond word. Vir Theunis. Asseblief, Here. Dokter Pollitt het verstaan, hy het ons gesin so goed geken. “Daar is niks met haar liggaam verkeerd nie. Maar sy het teruggegaan na die babastadium toe sy niks vir haarself kon doen nie. ’n Soort regressie na die toestand toe sy hulpeloos was. Sy sal baie sorg nodig hê om heeltemal te herstel. Sy sal weer moet leer loop en leer praat.” Dis ’n toestand wat histerie genoem word, verduidelik hy, baie seldsaam en altyd die gevolg van ekstreme trauma. Ekstreme skok. Ek sou toegewyde mense nodig hê om my te versorg. En bowenal moes ek wegkom van die plaas af. Maar waarheen? Moeder was lank stil. Toe sê sy: “Freda Jawitski. Miskien kan ek haar vra. Sy was so goed vir ons.” Dokter Pollitt het na Vader uitgevra. Fytjie het hom iewers buite gaan opspoor. Hy het verkreukeld en met hangskouers in die deur kom staan. “Meneer Brandt, jy het ’n baie siek dogter. Ek moet jou waarsku: Bly weg van haar af. Hoe jammer dat jy jou vrou nie liefhet soos dit hoort nie; sy is ’n goeie vrou. Die soort liefde wat jy jou dogter gee, is die liefde wat jy jou vrou behoort te gee. En moenie jou hand oplig om te protesteer nie. Ek kén julle familie. Soos jy maar alte goed weet . . .” Hy het natuurlik aan Hugo se dood gedink.

“Sieklike liefde!” bars Moeder uit, twee rooi kolle hoog op haar wange. Dokter Pollitt het sy arm om haar gesit. “Ja. En jy het deur te veel al moes gaan.” Dis vreemd, maar hoewel ek soos een in ’n toemis was, kan ek alles onthou wat dokter Pollitt daardie dag gesê het. “Mara is jonk,” het hy voortgegaan. “Laat haar vry. Sy moet uit hierdie huis so gou as moontlik. Sy het volle versorging nodig. As sy na ’n betroubare persoon kan gaan, is dit die heel beste. Ek sal met dié mevrou Jawitski praat en die behandeling aan haar verduidelik. Anders moet Mara stad toe, maar dit sal baie geld kos. In ’n rustige huis sal sy gesond word, al neem dit tyd. Geestelike donkerte het tyd nodig om weer lig te word. As sy herstel en sterk genoeg is, kan sy terugkom, maar sy moet met rus gelaat word.” Hy het Vader vas in die oë gekyk. Dié het nog steeds met sy ongeskeerde gesig vol rooi krapmerke daar gestaan. Toe dokter Pollitt weg is, het Vader teruggekom en hom in die kamerdeur staangemaak. “Daai man sal nooit weer sy voete in hierie huis sit nie!” Moeder was doodkalm, en stérk. “Jy vergeet, Jakob, wat hy destyds vir jou gedoen het. Jy het jou seun vermóór,” meet sy die woorde af. “Natuurlik sal jy dokter Pollitt nie weer wil sien nie; hy weet te veel. Maar my dogter sal leef!” “Laat ek jou dan een ding vertel: Trou sal Mara nie met Theunis Patterson nie. Ek sal hom regsien voor dit gebeur.” Met dié is hy uit by die huis, vlak toe.

21. ’n Veilige hawe by Freda Jawitski

21 ’n Veilige hawe by Freda Jawitski

Vader was nie daar toe Freda Jawitski gekom het nie. Hy is uit die huis ná dokter Pollitt se besoek en het nie teruggekom voor ek weg is nie. Waar hy was, het ons nie geweet nie. Moeder en Fytjie het my na die perdekar gedra en my op die groot wit perina gestop met dons neergesit, die een wat al die pad van Rusland af saam met Freda gekom het. Ek het in die opgepofte wit wolk neergesak. Ek was deurmekaar: was ek ’n bruid? Ek het die sagte pienk nagrok met die kant om die hals en die soom aangehad. Die perdepote oor die grondpad het my aan die slaap gesus. Oggend ná oggend in my klein kamertjie in Freda se huis het vreedsaam aangebreek. ’n Peperboom het skaduwee gegooi oor die skuifraamvenster, maar ek kon altyd die lug sien. Ek het daardie lug elke oggend van skemer na lig sien verkleur, en saans van helderblou na pêrelgrys en swart. Die tyd het ure en dae, son en maan ingesluk, vroeë mis en lawende winde. Tussen alles deur het ek gesweef. Soms het ek daaraan gedink dat wat ek deur my venster sien – die veranderende gesig van die lug en die weer – soos gedigte oor die natuur is, soos die verse wat Solomon lank terug vir my voorgelees het. Freda het my teelepelsvol pap en sagte kos gevoer, geduldig, rustig, maar ek het maerder en maerder geword. “Net so biseleh, biseleh, Mara,” het sy my aangepor. Maar Theunis, net Theunis was in my gedagtes, en die wete dat ek hom verloor het, het my keel dik gemaak. Ek wóú nie eet nie en ek wóú nie loop nie. Freda het in en uit my kamer gesluip, my nooit gedwing nie. Bye het soms in my kamer ingevlieg en weer uit. En ek het gedink: die koninginby. Sy kies met wie en met hoeveel sy wil paar in haar vlug. Die hommels oorleef die paring meesal nie, en dié wat dit wel oorleef en weer die nes haal, word daar verwerp, het Hugo my vertel. Om verwerp te word, hoe ook

al, is vreeslik om te verduur . . . Maar die koninginby, o, sy lê eiers, baie eiers. Sy het dit goed. Solomon was op universiteit in Kaapstad besig om vir dokter te leer. Sy ma het bystand ontvang van ’n Joodse vereniging; Solomon sou hulle terugbetaal as hy begin verdien. “Ek is vreeslik eensaam sonder hom,” het Freda vir Moeder gesê die dag toe sy my kom haal het. “Mara sal vir my ’n aanspraak wees. Ek is so bly sy kan na my toe kom.” Freda het jou altyd laat voel dinge is presies soos sy dit graag wil hê.

Die genesing het stadig gekom. Met die tyd saam het ek begin praat. Eers net woorde, toe kort sinne, tot ek weer soos vroeër kon praat. Nie dat ek lus was vir praat nie. Freda het nooit opgehou om my met allerhande lekkernytjies aan die eet te kry nie: tapiokapoeding, want sy het geweet ek hou daarvan; hoendersop met noedels – lokshen, het sy dit genoem; en gestoomde poeding met ’n klontjie botter wat smelt in die middel. En haar heerlike borsjt, die beetsop wat sy soms koud en soms warm voorgesit het. Altyd ’n glimlag op haar gesig, altyd rustig. Later was haar kort, stewige figuurtjie elke dag langs my, haar arm om my lyf, om my sover te kry om ’n paar treë te gee. Soms tot in haar winkeltjie met sy lekker geure en snuisterytjies en negosiegoed, waar ek in ’n ou opgestopte leunstoel kon sit. Alles vrede. Alles liefde om my. Dit was die gewoonte dat mense wat kom koop, ’n klokkie op die toonbank lui as hulle Freda uit die huis wil roep. Op so ’n dag toe die klokkie Freda weggeroep het winkel toe, het ek haar gaan verras. Ek móét gesond word, het ek vir myself gesê. Ek móét. Vir Theunis. Stadig, baie versigtig en vashou-vashou het ek in die winkel ingeloop. Die suikerskoppie het uit Freda se hand geval. “Mara! Jy het dit gedoen! Jy loop, en alleen daarby!” Die blydskap op haar gesig was ’n groot aanmoediging vir my.

“Ek het darem baiekeer stilletjies geoefen in my kamer ook.” “My kind, dis wonderlike nuus!” sê sy terwyl ek ’n bietjie bewerig aan die stoel se rugleuning vashou. “Kom ons gaan sit buite onder die ou peperboom. Hier sal vandag seker g’n klandisie meer kom nie, Vrydag is mos eintlik die groot dag. Een van die dae staan jy hier en help my om suikerkardoesies vol te maak. Ek gaan net vanaand vir jou ma skryf hoe goed dit gaan.” Freda het van tyd tot tyd vir Moeder geskryf met nuus oor my. Ek was dankbaar daaroor. Hoewel ek baie na Moeder verlang het, het ek geen sinnigheid gehad om huis toe te skryf nie. En aan Theunis kón ek nie skryf nie. Hy wil seker nie meer van my hoor nie, het ek gedink. Maande later, toe ek byna heeltemal gesond was en gemaklik kon loop, wys Freda vir my ’n stuk materiaal met blompatrone op. “Kom, ek wil hê ons moet vir jou ’n rok uitsny.” Ek kan nie help om te lag nie. Freda glimlag ook. “Waaraan dink jy?” “Die materiaal. ’n Smous het eendag verbygekom met hierdie einste materiaal. Ek had altevol sin daarin, Moeder ook. Maar Vader het gesê: ‘Kafferroksgoed. Nie goed genoeg vir my dogter nie. En bowendien glads te duur.’ Dis baie mooi, ek sal graag ’n rok daarvan wil hê.” “Wel, mens sal nooit weet hoe ’n ander mens dink nie.” “Ja, en ek sal nooit weet hoekom ons so suinig moes leef nie. Daardie tyd was die hele De Heuwel ons s’n.” Ek sit en kyk hoe sy die rok uitsny, want ek kan nog nie so lank gebukkend staan nie. Toe gee sy vir my die voor- en agterpant aan en ek begin met die rygwerk. “Die pienk en geel blommetjies laat my dink aan die linte wat tant Bessie my eenkeer gegee het. Ons het ons hare gekrul en die linte basaar toe gedra.” Net daar vlam hoop weer in my op. Ek sal gesond word vir Theunis en hierdie rok dra, nét om Vader te wys. Maar toe ek aan Vader dink, steek ek myself raak

met die naald en moet ek die bloed gou opsuig sodat die mooi materiaal nie vlekke kry nie. In die weke daarop leer Freda my haar manier om Russiese borduurwerk te doen, die verskillende patrone en kleure: helderrooi gares, goues, ander groen soos die veld ná die eerste reën. Pragtige sterk kleure en patrone. Ek kan sien dis vir Freda lekker om vir my dié dinge te leer. “Ag, jy weet, Mara, ek het nooit ’n dogter van my eie gehad om te bederf nie.”

Dokter Pollitt had besigheid op Piketberg en het die ompad gery om te kom kyk hoe dit met my gaan. “Al ses maande!” sê hy. “Die tyd het gevlieg. Maar dis ongelooflik wat julle in hierdie ses maande reggekry het. Een van die dae sal jy sterk genoeg wees om huis toe te gaan.” “Huis toe? Nee, Dokter!” Ek laat val die stuk naaldwerk op my skoot. “Asseblief tog, ek wil Vader nie weer sien nie.” “Mara, ek verstaan. Maar ek het hom mos gewaarsku ek gaan ’n oog oor jou hou. Die ding is: dis binnekort Kersfees, mevrou Jawitski se seun kom terug van die universiteit en dan het sy die kamer nodig; dis maar ’n klein huisie. Dis net ’n tydelike reëling hier by haar, waarvoor ons baie dankbaar is.” “Mara kan bly,” kom Freda vinnig tussenbeide. “Solomon kan in die winkel slaap. Ag, toe my man nog geleef het en ons die plekkie gekoop het, was daar eers net een kamer, en Solomon het sommer op ’n matras op die toonbank geslaap – doodgelukkig.” “Ek kan help in die winkel, Freda, en ek kan naaldwerk doen vir ander. Asseblief tog!” “Al wat ek van jóú vra, is om gesond en sterk te word,” antwoord sy. Ons moet dan maar alles uitsorteer en sien wat die beste is, sê dokter Pollitt. Hy sal weer verbykom. En hy sal met Moeder praat oor my toekoms; hy weet sy is

innig dankbaar oor wat Freda vir my doen.

November kom Solomon huis toe vir sy lang vakansie. Reg van die begin af was daar weer die gemaklike, vertroude verhouding tussen ons soos vroeër toe ons op Melkplaas gebly het. Hy was wel anders – hy het meer selfvertroue gehad en hy het nou meer kere oorgeslaan na Engels – maar sy geaardheid was nog dieselfde. Ek het geweet hy sou nooit sy vriende vergeet of hoogmoedig word nie, al was hy ’n topstudent. Freda was baie trots op sy goeie uitslae, maar hy was erg beskeie daaroor. Ek was onseker hoe lank ek by Freda kon bly of wat Moeder regtig wou hê. Sy het af en toe vir Freda geskryf – altyd met groete en liefde vir my, het Freda gesê – en sakkies bone of sout of bokkoms het soms met ’n geleë daar aangekom. Ek het geweet dit sou vir Moeder moeilik wees om briewe gepos te kry. Freda het my ook nooit haar briewe gegee om te lees nie; dit was net tussen die twee vriendinne. Nes vroeër het Solomon soms vir my gesit en lees. Hy het my ook stories van sy universiteitslewe vertel. Ek was lusteloos daardie tyd, en het meesal met toe oë geluister na sy rustige stem. Een boek waaruit hy baie vir my gelees en tussenin stukke vertel het, was The Mill on the Floss. Ek het dit oor en oor belewe saam met Maggie Tulliver en haar broer Tom op wie sy so staatgemaak het. Maar ag, die treurige einde. ’n Rivier in vloed. ’n Verdrinking. “Jy moet die boek kry,” het Solomon gesê. “Vat dit vir jou. Julle ken mos van langs ’n rivier woon.” “Dankie, dankie, Solomon!” Dit was vir my ’n kosbare geskenk. Ek het hom ’n soentjie op sy wang gegee en hy het binne-in geskryf: I hope we will share more precious books together. Ek het die slot weer gelees, soos iets uit die Bybel: And in death they were not parted.

Solomon het vir my ou kunsboeke gewys – hoe mooi die prente van digte groen woude en waterstrome en takbokke, van deftige mense uit vergange se dae in pragtige fluweelklere met kantkrae. Wêrelde weg van De Heuwel. Dit was asof hy my wou uitlig uit my lusteloosheid en my wou wys hoe mooi die lewe kan wees. Soms wanneer ek toe-oë gelê het, het hy stil sy mandolien geneem en van die ou Russiese liedere gespeel wat sy ma hom geleer het. Een – “The Volga boat song” – was vir my so mooi, hy moes dit oor en oor speel. En later as ek dit iewerster gehoor het, het ek altyd aan Solomon en sy mandolien gedink. Hy het my ook geleer om op die klein harp te speel wat sy pa uit Rusland saamgebring het. Dit was glad nie moeilik vir my nie, en Freda was so ingenome dat ek dit leer speel het. Saam het die twee op ’n aand besluit dat ek die harp moes kry. “Solank jy my belowe jy sal sôre dat dit altyd vir jou vreugde in die lewe gee,” het Freda gesê. “Gebruik dit. ’n Mens móét musiek in jou lewe hê.” Ek het nie geweet hoe om dankie te sê nie – so ’n kosbare stuk familiegoed! Solomon se donker oë het so anderster geblink, en ek kon sien hy was gelukkig oor die geskenk, gelukkig dat ék die harp nou sou hê. Vergeet kon ek die hartseer oor Theunis nie, maar met Freda en Solomon se liefdevolle hulp het ek elke dag sterker geword. Ook in my gemoed. Ek het baie gebrei en naaldwerk gedoen vir Freda waar ek kon. En nie te lank nie of haar klante het begin om vir my naaldwerkbestellings te gee. As ek terugdink aan daardie tyd, is dit duidelik dat ek nog sterk gehoop het dat ek en Theunis mekaar weer sou vind. Wilde planne het deur my kop gegaan. Dat Klaas vir my en Moeder saamneem Transvaal toe en dat Theunis daar met my kom trou. Ver weg van Vader af. Dalk kon Theunis nog op die myne werk . . . Hy was eenkeer saam met ’n vriend op Nababeep en die mense was so vriendelik, het hy gesê. Maar die kopermyne was maar net noord van die Sandveld. Nee, die Transvaal was ver, dit was beter. Dan weer: wat van Misverstand . . . ? Solomon het my soms só sit en bekyk met sy warm bruin oë. “Jy droom, Mara.” Amper asof daar ’n bietjie verwyt in sy stem was?

Hy is terug Kaapstad toe in Januarie. Ek het elke dag in die winkel gesit en vir Freda gehelp. Dit was meesal stil en dan het ons twee skinkbordlappies geborduur volgens haar patrone en dit in die winkel gesit om te verkoop. In dié tyd het sy my leer smok. Ek het gehou van die heuningkoekpatroontjies en aan Klaas gedink, met sy liefde vir bye. Sou enigiemand nog na die korwe op De Heuwel omsien? Freda het my ook leer brei op die Russiese manier. Weer helder kleure wol soos met die borduurwerk. Ons sit een aand by die tafel en werk ná ons aandete. Ek het pas ’n vatlap klaar gebrei gehad – ’n haantjie met kraaloë en ’n snawel en ’n kammetjie kompleet. Voor ons gaan slaap, drink ons nog ’n bietjie bossiestee. Freda is stil. Toe sit sy haar koppie neer en kyk na my. “Mara, dis swaar vir my om dit vir jou te sê. Maar ek sal moet verkoop en wegtrek hier uit die kontrei. Dit gaan ’n hele shlep wees, maar Solomon bekommer hom oor my. Ek het nog familie in Kaapstad en hulle wil my help om daar blyplek te kry. In die stad, kan jy dink, ná al die jare?” Ek voel die ou bewerasie terugkom. Ek sal moet terug na De Heuwel. Ek voel soos ’n trekvoël, altyd uitgelewer aan die lugstrominge. Of soos ’n droë muisbos wat in die wind oor ’n sandleegte rol. Nou hier, dan daar, en nêrenster ’n vaste plekkie nie. Maar ek veg teen dié gedagtes. Ek het so baie geleer by Freda. Stil en sonder omstand het sy my gesond gedokter en my weer iets gegee om voor te lewe. “Ek verstaan, Freda. Dankie, baie dankie vir alles wat jy vir my gedoen het. Dis kosbare tye vir my, al die maande hier soos ’n dogter in jou huis. Jou goedheid deur die jare teenoor Moeder en my.” “Ek wil nie dankies hê nie, soos jy self weet. Ek wil hê jy moet by ons kom kuier sodra ek ’n plek in die stad het. Moenie te lank wag nie – Solomon sal so bly wees om jou te sien.” Toe kyk sy my aan asof sy iets op my gesig wou lees. Maar ek het dit nie toe begryp nie: dat sy graag iets meer as vriendskap tussen my en Solomon wou sien.

Eers in my kamer het ek ten volle besef wat vir my voorlê. Ek sou weer voor Vader te staan kom. Hoe kon ek hom vermy? En Misverstand en Theunis? Hoe kon ek dáár wegbly? As Theunis net iets wou laat weet!

22. Ongeluk op Misverstand

22 Ongeluk op Misverstand

Die dag toe ek by die huis kom – ek het met dokter Pollitt saamgery – was Vader nie daar nie. Ek het hom eers die aand aan die etenstafel gesien. Ek het nie die balie vir hom ingedra nie. Daar het so baie dinge gebeur terwyl ek weg was. Fytjie was die een wat my oor alles ingelig het: Theunis werk in Lambertsbaai vir sy kleinneefs, Lordel se broers. Hulle het ’n uitgebreide viswerkery en ’n fabriek. Theunis wat so lief was vir die plaas! Is dit alles omdat ek daardie nag nie opgedaag het nie? Of eerder uit vrees vir Vader se geweer? Dan was hy reg om weg te gaan, want Vader se geweld kon ons enige tyd tref. Tant Bessie en tant Hettie kyk na die boerdery, sê Fytjie. En Jasper en Gert Knokkels wat op die plaas grootgeword het en lief was vir die Pattersons en nooit in al die jare weggetrek het nie, hou die plaas verder reg. Rosa is by die huis; sy kyk na die melkery en hou die boeke en betaal die werkers. Sy en Awie trou in die lente. Etta is ook verloof. Sy verpleeg nou in Vredenburg. Moeder was so goed vir my, sy het my eintlik bederf. Ek kon soggens laat lê as ek wil, en sy het baiemaal vir my ’n bossie veldblomme in ’n wit enemmelbekertjie op my spieëltafel gesit. Dit was een ding wat vir my lekker was: die bekende dinge wat ek weer om my kon sien. Soos die paar boeke wat ek van Hugo het en die inkpotjie wat hy van ’n bokhoring gemaak het. Ek het gou weer begin naaldwerk doen. Die nuus het rondgegaan en die vrouens het gekom met hul materiale en hul mate en ek het gewerk soveel soos ek kon. Tot laatnag, want almal wou altyd hul rokke gou klaar hê. Van die dinge wat ek by Freda Jawitski geleer het, kon ek nou gebruik, veral die smokwerk. Pleated skirts was ook mode. Nie dat dit veel geld ingebring het nie, maar ek was dankbaar vir die uitredding.

Ek het net Sondae gerus. Dan het ek en Moeder meesal die donkiekar gevat en kerk toe gegaan. Wat dit betref het Vader ons nie meer teëgegaan nie. En danksy Freda het ek ’n ordentlike rok gehad. Dominee Smuts was elke keer bly om ons te sien en het ons hartlik verwelkom. Ná die diens het hy gewoonlik tyd gemaak om ’n paar woorde met Moeder te gesels. Partykeer het Mevrou Dominee saamgekom. Sy was ’n mooi, fyn mens en sy was altyd baie gaaf teenoor my en Moeder. Rosa het geweet ek was terug – ek het haar partykeer by die kerk gesien – maar ek was te bang om Misverstand toe te gaan. Met Vader het mens nooit geweet nie. Ek het maar net elke dag met my naaldwerk gesit, en as ek nie daarmee besig was nie, het ek in Hugo se ou boeke en in my Bybel gelees. Partykeer ook in The Mill on the Floss, en dit was vir my asof ek Solomon weer hoor voorlees. Toe kom Fytjie een môre met vreeslike nuus: Awie en Rosa het ’n dag of wat terug gaan perdry, haar perd het in ’n molshoop getrap en gestruikel en sy het teen ’n rots geval. Haar rug was beseer en sy was verlam. Dadelik het ek al my vrees vergeet – ek moes eenvoudig na haar toe gaan. Daardie Sondag is ek Misverstand toe op een van die perde wat op De Heuwel op stal was. Sommer bloot. Ek het ons ou paadjie na Misverstand gevat. Eers die groot kring rotsblokke van Sewe Putte, hoog bo die gelyk grond uit asof hulle die lug wil bykom. Dan my en Theunis se fluisterende dennebos – waar hy die nag tot wie weet watter tyd vergeefs vir my gewag het. Dit was so stil op die Pattersons se werf, nie eens ’n rokie uit die skoorsteen nie. Ek klop aan die bekende donkergroen kombuisdeur. Ek hoor voetstappe – sleepvoet, moeg. Tant Bessie maak oop. Haar hare het grys strepe in. Haar gesig is ernstig, g’n vonkel in haar oë nie. “Mara, my kind! Ek is so bly jy het gekom. Rosa vra baie na jou – of jy sou gehoor het van die vreeslike ding wat haar oorgekom het. Maar ons wou nie iemand na De Heuwel toe oorstuur nie. Ons het nie geweet . . .” “Tant Bessie, toemaar . . .” “Hulle sê die optel het dinge nog erger gemaak; Awie het nie geweet hoe seer sy gekry het nie. Werwels het geskuif. Awie kom ook nie baiekeer hier nie. Ek dink hy kan nie siekte vat nie. Sy kan glad nie haar bene roer nie.”

Ek sien tant Bessie is uitgehonger vir troos. “Tant Bessie, ek was ook verlam, en met genoeg rus het ek stadig reggekom. Sy sal ook!” Ons druk mekaar vas, en ek weet ek troos eintlik net myself. Ek hoor lui ’n klokkie in die huis. Dis Rosa, sê tant Bessie, sy moet eers ingaan na haar toe. “Sit solank, Mara, dis so lekker hier buite. Ek sal haar sê jy is hier.” Ek wag in die tuin met al die bekende bome, die roostuin, die kweperheining. Hoe baie kwepers het ek nie daar gepluk nie, en dan het Moeder hulle gedroog vir die swaar tye. Of pienkerig gestoof met ’n paar naeltjies vir ’n geurigheid. “Kom, my kind. Rosa wag.” Haar bed is so geskuif dat sy die bome en die voëls en die lug kan sien. Haar gesig is wit tussen haar lang swart hare op die kussing, haar oë is toe. Is dit nog die Rosa wat ek geken het? “Rosa, dis ek, Mara.” Ek druk my gesig in die kussing langs hare. Trane loop oor haar wange toe sy na my hand voel en dit vashou. “Hene, Mara, ek is so nutteloos en hulpeloos. Jy weet tog ek en Awie sou gaan trou. Van die tyd van die ongeluk af kom hy omtrent nie hier nie. Hy kan dit nie vat dat ek bedlêend is nie. Jy sal weet hoe dit is – om jou liefste geluk te verloor.” Nee, dink ek, ons is nie dieselfde nie. Ek kan nog loop, en ek en Theunis gáán nog trou! Maar ek sê net: “Jy sal weer loop, Rosa. Ek was ook heeltemal verlam.” Tant Hettie kom haastig by die kamer in. “Maratjie! Ek het gou gaan eiers uithaal, maar toe hoor ek die perd. Jy eet vandag by ons, ons bring die kos hier na Rosa se kamer toe.” Nog dieselfde tant Hettie, dink ek, dink altyd aan ander.

Dit word byna weer soos toe ons kinders was. Ek borsel Rosa se hare vir haar. Haar gesig kry kleur soos ons gesels. Ek vertel van die tyd by Freda Jawitski en wat Klaas in sy briewe vertel van die diamantmyne. Ons praat oor baie dinge, maar nie een van ons noem Theunis se naam nie. Ná ons saam geëet het – ag, wanneer het ek laas tant Hettie se bottersoet stowepatats geproe? – vertel tant Bessie die storie van haar en haar suster se mans. Dis ’n storie wat ek nog nooit met vers en kapittel gehoor het nie – hoe dit gekom het dat hulle twee met Engelsmanne getrou het. “Ek het vir William Patterson een vakansie by Soverby leer ken. Hy het die vriendelikste oë gehad wat ek nog aan ’n man gesien het. Ek het eietyd geweet ek sal gelukkig wees saam met hom. Toe trou ek en Hettie met die twee Engelse broers. Hulle was nie drinkers nie, hulle was nie bakleierig of rumoerig nie. Rosa was net ’n paar maande oud, toe vang konskripsie hulle. Daar moet hulle terug Engeland toe vir Hitler se oorlog. “Ek was te bang om in Engeland te gaan bly – dourie jare het ons baie gehoor van tering en hoe ’n mens gou siek word van die nattigheid daar. Jy weet, baie Engelse het na Suid-Afrika gekom om hier in die son te kom gesond word. “Maar dit was toe nie tering wat ons mans van ons weggevat het nie. Hulle twee was saam op daardie bote op D-dag, daar aan die kus van Normandië – 6 Junie 1944.” Tant Hettie sug. “Ja, die twee broers, nes ons twee susters, was onafskeidelik. Ek en Bessie het Misverstand van ons ouers geërf; ons had mos nie broers nie. Ons wou nêrenster anders gaan bly nie. Ek het nie kinders nie, en nou is Bessie se kinders soos my eie.” Toe ek groet om huis toe te gaan, sê Rosa ek moet tog weer kom kuier, dit beteken so baie vir haar. Ek het, en genadiglik het Vader my nie meer teëgestaan om Misverstand te besoek nie. Miskien omdat hy goed geweet het Theunis is nie daar nie? Elke keer wat ek Rosa gesien het, het sy vir my ’n bietjie beter gelyk. Sy kon al haar tone roer. Toe moes ek hoor daar was iemand wat haar herstel aangehelp het: Dirk Venter! Die einste Dirk vir wie ek en Rosa kleintyd so bang was.

Tant Bessie vertel hy het eendag daar opgedaag in ’n motor wat Boytjie, nou ’n uitgegroeide man, vir hom bestuur het. Volgens Dirk sou hy Rosa kon help. Hy was glo ’n hele paar jaar in Engeland waar hy fisioterapie geleer het. “Fisioterapie en . . . wat is die woord nou weer? O ja, homeopatie,” vertel sy. “Hy het alles geleer van plante wat vir medisyne gebruik kan word – hy het mos hier al so loop en plante soek saam met Boytjie. By ’n plek oor die water het hy ook geleer om braille te lees en mense te masseer. Toe het ’n bekende oogspesialis glo op hom geopereer en lense ingeplant, so Dirk kan nou tot ’n mate sien.” Ek is stomverbaas. “Ja, kind,” knik sy, “die Sandvelders sê Dirk het raad vir elke kwint. Nie net die lywe nie, die koppe ook. Nooit sou ek dourie tyd kon dink ons sal eendag so op Dirk Venter staatmaak nie. Daar hang sertifikate in sy kantoor op Blindefontein, nè, wat sê wat hy alles deurgekom het. Rosa is al soveel beter van hy haar help. Hy masseer daardie lam bene en laat haar ligte oefeninge vir haar rug doen. Hy is seker sy gaan regkom. Haar rug is nie gebreek nie, die werwels is net gekraak, sê hy, en alles was vreeslik geswel.” “Jy weet, Mara,” voeg tant Hettie by, “hulle sê die man kan net voel aan blare en dan weet hy aan hulle fatsoen en gevoelte en aan hoe hulle ruik of mens hulle kan gebruik. Hy en Boytjie meng glo die kruie deurmekaar met olies van sekere bossies.” “Nes onse Namamense,” sê ek. “Fytjie en ai’ Bloutjie ken ook baie van die kruiebossies. Daai bitter maak gesond, sê Fytjie.”

Een middag toe ek weer op Misverstand gaan kuier, staan Dirk Venter se motor voor die deur. Toe hy wit kierie in die hand by Rosa se kamerdeur uitkom, kyk hy in die rigting van die kombuis en sê: “Mara Brandt! Ek dag ek herken jou stem ná al die jare.” Hy lag ondeund en kom nader. “Ek en Boytjie het tog lekker trieks gespeel met julle kinders daar by Sewe Putte. Dourie dae het Boytjie my vertel dat jy ’n baie mooi meisie is, en noudat ek so effens meer kan sien, sien ek dis die waarheid.

Jou pa-goed . . . is hy nog so ’n harde man, so onkantig?” Ek was so geskok. Om Vader se naam so skielik te hoor! Wat weet hy alles van Vader? Ek het nie geantwoord nie. Dirk se kierie tok-tok op die vloer. “Hy’t eenkeer Blindefontein toe gekom om my te sien, saam met Susanna, die kinderopter. Maar . . . ek het hom weggestuur.” Ek het uit die huis gestrompel. Tant Hettie het agternagekom en gepaai: “Ag, Mara, Dirk Venter se mond is mos maar los . . . Maar weet jy dat Boesman op die Venters se plaas in die berge werk? Hy minteneer as ’t ware die hele plaas, omdat die oumense nou ook al hulle jare het.” Ek knik. “Ek sal outa Boesman graag weer wil sien. Hy was baie lief vir Hugo.” Toe ek op De Heuwel kom, gaan ek eerste na Fytjie se matjieshuis. Sy is in die kookskerm by die vuur besig. Weet sy dat outa Boesman op Blindefontein by die Venters is, dat hy ’n vernaam man daar is? Ja, sy weet hoeka lankal. En ek dink: Natuurlik. Daar gebeur maar min dinge hier in die omtes waarvan Fytjie nie weet nie.

Veral as ek die dag ook by was, het ons Rosa se ysterkatel met haar daarop versigtig uitgedra tot onder die groot ou peperboom. Een so ’n dag toe ek pas by tant Hettie oorgeneem het om Rosa se bene te masseer, hoor ons ’n motor aankom. “Dis Theunis en Lordel!” roep tant Hettie. “Hulle het gesê hulle kom.” Sy’s nie gewoonweg opgewonde nie, sy’s senuweeagtig, besef ek. Ek het nie twee keer gedink nie – ek is reguit solder toe. My hart het só geklop ek kon nie asem kry nie. Wat ek gevoel het, kon ek self nie beskryf nie.

Lordel saam met Theunis! Is dit maar net kleinniggie en kleinneef se saamkuiery? Of steek daar meer agter? Die ou, waansinnige jaloesie staan soos ’n breekbrander in my op. Klaas se woorde oor Lordel weerklink in my kop. Nog voor ek ’n plan kan beraam om stilletjies weg te kom, hoor ek voetstappe op die trappies. Hy het natuurlik die perd gesien en geraai waar ek is! Ek trek my lyf klein in die hoek verste weg van die deur. Die donkerte bedek my, maak my onsigbaar. Die deur kraak oop. “Mara?” roep hy saggies. Ek bly doodstil. “Mara?” vra hy weer, maar hy kom nie in nie. Toe hy weer praat, klink sy stem anders, moeg, verslaan. “Ek sal jou altyd liefhê, Mara. Jy het nie daardie nag gekom nie, en toe het ek gedink . . . Met die werk by Lordel-hulle . . .” Hy het vinnig omgedraai en ek het geluister hoe sy voetstappe dowwer raak op die trappies. Lank daarna, toe die motor se dreuning al weg was en ek nie meer stemme buite gehoor het nie, is ek by die soldertrap af. My bene het so gebewe dat ek styf aan die houtreling moes vashou. Klaar en verby, maal Vader se woorde deur my kop. Klaar en verby.

23. ’n Nuwe, onafhanklike lewe

23 ’n Nuwe, onafhanklike lewe

Die maande het gekom en gegaan. Op ’n Sondag in die lente – ek onthou dit goed, want die veld was vol blomme – het dominee Smuts by ons op De Heuwel aangery gekom. “Daar is ’n spesiale rede vir my kuier, tant Bavaria,” sê hy toe hy sy teekoppie neersit. “Ek en my vrou wil graag hê Mara moet by ons op Eendekuil kom bly. Soos julle weet, het ons nie kinders van ons eie nie, en daar is oorgenoeg plek in die pastorie. Mara sal so ’n aanwins wees vir ons gemeente. Ons weet hoe knap is sy met naaldwerk, en natuurlik so musikaal. My vrou verlang so na iemand saam met wie sy musiek kan maak.” Toe vertel hy dat musiek en veral die klavier altyd sy vrou se eerste liefde was. Haar ouers het egter geweet sy sou nie as jong meisie in die Depressiejare ’n bestaan daarvan kon maak nie, en sy was ook nie so goed dat sy ’n konsertpianis sou kon word nie. So het sy toe maatskaplike werk gestudeer en ’n maatskaplike werkster geword, wat haar goed te pas gekom het as predikantsvrou. “Nou het my vrou met werksessies begin waar die gemeentelede sekere vaardighede kan leer,” verduidelik hy. “Kan Mara nie kom lesse gee in naaldwerk nie? Plaasmense kan naaldwerk doen, maar nie soos Mara nie, sê my vrou. Sy kan hulle soveel leer, smokwerk en borduurwerk en so aan.” Ek voel ’n effense opgewondenheid in my roer, maar Moeder lyk onseker. “Kan ons eers daaroor dink, Dominee? My man . . .” “Ek verstaan, tante. Vat julle tyd en dink daaroor. En onthou, Mara is altyd welkom in ons pastorie.” Toe sê hy hy wil graag ’n paar oomblikke alleen wees met Moeder. Nadat Dominee gegroet en vertrek het, is Moeder se storie geheel anders.

“Dis ’n wonderlike kans om ander te leer, Mara,” sê sy. “Hoe gouer jy kan besig raak in ’n nuwe omgewing, hoe gouer sal jy jou omstandighede kan aanvaar.” Ek was nie seker wat sy bedoel het nie, maar ek het dit daar gelaat. In daardie tyd had ek min belangstelling in enigiets om my. Ek het maar net elke dag voortgegaan met lewe, soos ’n stomme dier. Maar later het ek verstaan, toe ons die nuus kry dat Dominee vir Theunis en Lordel getrou het. Lordel se swangerskap was al ver gevorder, en Dominee het geweet hoe dit my sou tref. Ek het die hele dag op my bed bly lê en na die plafon gestaar. Koud. Heeltemal leeg. Met aandete hoor ek Vader sê: “Vrou, laat ons eet. Waar’s Mara?” “In haar kamer.” Hy het teen my deur kom hamer. “Kom tafel toe!” En ek hoor Moeder sê: “Los haar, Jakob. Sy’t slegte nuus gekry vandag.” “Waffer slegte nuus?” “Theunis Patterson is getroud.” Daardie lag, daardie waansinnige lag van hom.

Krismis het verbygegaan, en ek het ’n ander een onthou: op Dwarskersbos. Ek en Theunis spelend aan die watersoom, saamgekoester tussen die duine. Dae lank kon ek nie kos in my liggaam kry nie. Teen Januarie was Moeder moedeloos. Toe stuur sy ’n boodskap na dominee Smuts: of ek dalk ’n rukkie in die pastorie kon kom bly. Die volgende dag was Dominee en Mevrou daar om my te kom haal. “Hulle sal jou help gesond word, my kind,” het Moeder by die afskeid vir my gefluister. “Mevrou is gewoond om mense met stukkende harte te help. Die tyd

sal kom dat jy vry sal wees en nie meer aan hom sal dink nie.” Het sy Theunis bedoel? Of Vader? Moeder het gehuil; die afskeid was swaar vir haar. Aan die een kant het sy geweet ek sou mal word as ek langer daar moes bly, aan die ander kant sou sy bitter alleen wees sonder my. Maar iewers in Moeder was daar ’n krag wat my keer op keer verbaas het. My kamer in die pastorie was so mooi en rustig. As ek by die venster uitkyk, het ek die paar skape gesien wat hulle op die groot erf aangehou het, ook hoenders, kalkoene en ganse – ek het nog steeds soggens wakker geword met plaasgeluide in my ore. Ek kon ure omsit in die groot ou rottangstoel op die stoep, my blik op die nuwe groen gesaaides wat uit die rooi aarde opkom. Daar sou ek menige dag wens en hoop en droom. In my verwarde gemoed het ek nog steeds geglo dat ek en Theunis wel eendag by mekaar sal uitkom. Mevrou Smuts het gesê ek moet haar Anna noem, want sy wou hê ons moes vriende wees. Die naaldwerklesse was goed vir my. Saam met die ywerige vrouens het ek eenvoudig nie tyd gehad om aan my ellendes te dink nie. En hulle was so in hul skik met wat ek hulle geleer het. Dit was jare sedert ek laas aan ’n klavier geraak het. Ek sal nie meer ’n enkele noot onthou nie, het ek gedink. Tog, toe Anna begin om my nuwe stukkies te leer, eers meesal eenvoudige liedjies, het ek sonder veel gesukkel bygekom. Later het ek maklike stukke saam met haar gespeel, en Dominee het spesiaal kom luister. Ek het ook weer op die harpie begin speel wat Solomon my gegee het, en selfs vir Anna geleer. Sy het gedink ek behoort ordentlike musiekonderrig te kry. “Jy het ’n pragtige stem, Mara. Hoekom wil jy nie sing nie?” “Ek weet nie . . .” “Toemaar, jy sál weer sing. Jy moet daaraan glo.” “Ek hoop so. Ek hoop ek sal weer wil.”

Toe die vrouens die basiese tegnieke van borduurwerk onder die knie had, het ek hulle leer smok. Teen daardie tyd kon ek ses soorte smokwerk doen. Ek het prentjies op klein kindertjies se rokke geteken, poppies en daisietjies al om die some, en dit sorgvuldig geborduur. Liefdevolle werk – vir ánder mense se kinders. Ek het uitgaanklere begin maak, veral vir jong meisies, ook bruidsrokke en die fynste trousseau. Ek was nooit ledig nie, en met dié verdienste kon ek darem iets bydra vir my onderdak in die pastorie en ’n geldjie vir Moeder saamstuur met Dominee. In die eerste maande in die pastorie het ek nie diep gedink oor my toekoms nie – alles het in ieder geval so leeg gelyk. Maar toe hoor ek dat Nellie Tredoux, wat saam met my en Rosa op skool was, besig was met haar verpleegopleiding op Malmesbury. Ek het onthou wat Solomon eendag vir my gesê het: “Nursing is a noble profession.” In die stilligheid het ek aan verpleging begin dink. Ek sou ver weg wees van De Heuwel en Misverstand. En ek sou ander kon help, aan ander se behoeftes kon dink eerder as aan my eie smart. In April het ek een aand met dominee Smuts gepraat. Hy het goed geluister en my lank aangekyk. “Verpleging is ’n harde beroep met lang ure, Mara. ’n Mens moet baie sterk wees.” “Maar ek is al baie sterker, Dominee. Ek sal nog sterker word.” Hy het ingestem. Hy sou aan die Malmesbury-hospitaal skryf en met Moeder praat wanneer hy weer Velddrif toe gaan. Sy het laat weet dis beter dat ek nie terugkom na De Heuwel nie. Dominee Smuts en Anna het my vir ’n onderhoud na die matrone geneem. Ek moes gesondheidstoetse ondergaan en baie vorms invul. Ek het uniforms gekry en moes oor twee weke aanmeld. In daardie dae kon mens jou opleiding begin solank jy ouer as sestien was; jy hoef nie matriek te gehad het nie.

In die twee weke daarna het Anna my soos ’n ouer suster gehelp om alles reg te kry. Ek het my naam in swart geborduur in ’n hoek van al my voorskote, op die gestyfde uniforms en binne-in die wit keppies. ’n Nuwe, onafhanklike lewe – weg van Vader en al die herinneringe!

Die hospitaal op Malmesbury lê teen ’n heuwel. ’n Wit gebou met netjiese grasperke en groot hekke en ’n oprit tot by die swaar deure. Dominee het gesôre dat ek sal regkom met alles en toe gegroet. “Ek sal vir jou bid, Mara. Deur jou toe te wy aan ander, kan jy jou eie probleme agteruitskuif. Ek is trots dat jy verpleegster wil word. In die pastorie sal ons jou mis, veral Anna, julle het so mooi saam musiek gemaak.” Daar was ’n knop in my keel toe ek hom bedank. Wat hulle vir my gedoen het, kon ek nie in woorde beskryf nie. Die matrone het die saalsuster gevra om my die slaapsaal te wys. En sowaar, toe ons instap, is daar ’n meisie besig om laaie reg te pak. Nellie Tredoux! “Mara Brandt, is dit jy?” sê sy verras. “Welkom hier by ons!” En sy kom gee my ’n klapsoen voor die saalsuster. Toe die suster uit is, sê Nellie: “Jy was mos Rosa Patterson se maat. Jy’t nie baie verander nie, jy’s nog net so skraps van lyf.” Nellie het ook nie veel verander nie. Groot, soos sy op skool al was vir haar ouderdom, en nie baie vinnig van beweging nie. Ook nie wanneer dit by vrae in die klaskamer gekom het nie. Ek kan haar nou nog sien, so met ’n skaam hangkop as sy nie die antwoord weet nie. Maar nou is sy vol selfvertroue, en ek sou later sien hoe bekwaam is sy in haar beroep. Sy het uitstekend gevaar in haar skriftelike toetse ook. Dan het sy tóg baie verander. Sy het twee maande opleiding in die Somerset-hospitaal in Kaapstad gehad,

vertel sy, want haar ma wou hê sy moes ordentlik leer Engels praat. Maar sy het die Sandveld gemis, en toe aansoek gedoen vir Malmesbury. “Uiteindelik wil ek terug Somerset toe. Ek wil gaan spesialiseer in psigiatriese verpleging.” Ek was omtrent verbaas, ek kon nie glo dis dieselfde Nellie nie. “ ’n Vriend van my, Solomon Jawitski, hy’s Joods, werk partykeer daar in Somerset,” sê ek. “Hy’s ’n mediese student. Ken jy hom dalk?” Nee, sy ken hom nie. “As jy ooit teruggaan Somerset toe, moet jy uitkyk vir Solomon.” Maar ek vertel haar nie van die tyd by Freda Jawitski nie, want dan moet ek ook van Theunis vertel.

Die verpleegopleiding was ’n heel ander lewe as waaraan ek gewoond was. Ek was trots op my kraakstywe nuwe uniform. Vroegoggend al het ek uit my nagklere probeer kom en in my uniform sonder dat die ander sien. Dit was vir my asof almal na my maer lyf kyk. Nie dat die ánder skaam was nie – hulle het sommer poedelkaal voor mekaar gestaan en lekker gesels terwyl hulle aantrek. Daardie eerste dag was ek doodmoeg. Die ander ook; ná twaalf uur op ons voete was niemand lus vir gesels nie. Ek het lê en wonder hoe ek ooit met nagdiens sou regkom. Vandag was erg genoeg! Die suster het vir my gesê: “Nurse Brandt, vat die urinale na die mansaal voor jy vir middagete afgaan, en vra of enige pasiënt dit nodig het.” Ek het net daar bly staan. Wat is ’n urinaal? “Dís ’n urinaal,” sê sy en gee een vir my aan. “Het jy ’n pa?” “Ja.” Hoekom vra sy dit? “En broers?”

“Ja, suster. Een.” “Nou dan weet jy tog wat om te maak met ’n urinaal.” Ek was so skaam! Hoe ek daardeur gekom het, weet ek nie.

Ek het hard probeer om ’n sukses te maak van die verpleging, maar ek was nie so sterk soos wat ek gedink het nie. Ek kon skaars ’n pasiënt opgelig kry om hom uit die tuitbekertjie te laat drink. En wanneer ek en ’n ander verpleegster ’n pasiënt moes oplig om hom te was, moes die ander een feitlik die pasiënt se hele gewig dra. Gelukkig was Nellie my maat in daardie eerste weke. Sy was lekker sterk, en sy het nie omgegee om my touwys te maak nie. Dit het gelyk of niks haar onderkry nie. Toe gebeur daar ’n vreeslike ding. Daar was ’n ou seuntjie wat altyd op my skof was. Ernstig siek, met sulke helderblou oë, nes Hugo s’n. Toe ek een oggend aan diens kom, was hy pas dood. Die oë toe. Die gesig wasbleek. “Nellie, kom roep my as hulle hom weggevat het.” Ek het uitgestorm en in die ablusieblok gaan skuil. Nellie kon my nie tot bedaring bring nie. Ek het aan Hugo bly dink. Suster het later ingekom en vir my gesê ek moet tehuis toe gaan en eers ’n bietjie gaan lê. Ek het maar te goed besef dit was soos ’n toets wat ek gedruip het. ’n Waarlik goeie verpleegster moet alles kan vat, ook die dood. Ek het darem gawe nuwe vriende gemaak. Behalwe Nellie was daar Mavis Louw en Alta Smit, al twee boeremeisies van wie ek baie gehou het. Op ons eerste af naweek het Nellie ons drie saamgenooi na mense wie se koringplaas aan die buitewyke van Malmesbury was. Neethling-mense, wat goeie vriende en veraf familie van Nellie se ouers was. Ons het die Saterdagaand heerlik gekuier saam met ander jong mense van

Malmesbury wat ook oorgekom het. Die twee Neethling-meisiekinders, nog op hoërskool, was mal oor musiek en hulle het stapels plate, heelwat oues en ook van die nuweres, en ’n grammofoon gehad. Ons het heelaand saam gesing en gedans, ek ook. Ná al die jare onthou ek nog “In the mood” – die Neethlingmeisies kon hul voete net nie stil hou by daardie musiek nie. En “On top of Old Smoky”, en een wat vir my besonders was: “Memories are made of this”. Dit was ’n Dean Martin-plaat, as ek reg onthou. Die Neethlings het gesê ons moet kom net wanneer ons van diens af is en nog vriendinne saambring. Hulle was soos ouers vir ons jong verpleegsters, en ek het baie mooi herinneringe aan daardie jaar. Ek kon weer lag en mense se geselskap geniet. Daar was grappe ook – veral op nagdiens, wanneer die ure so lank voor ons uitgestrek het. Een van die verpleegsters was ’n regte platjie en het goed gedoen soos om ’n lint uit ’n bos blomme te vat en dit om ’n manspasiënt se hare te bind. Selfs om ander liggaamsdele ook! Maar sy het dit darem blitsig weggevat voor Suster se wakker oë dit kon sien. Sulke lawwigheid het gehelp om die las van verpleging te verlig. Een naweek toe ons almal op diens was, het Nellie die grammofoon by die Neethlings geleen. Ons was die hele Saterdag op diens, so die Saterdagaand kon ons in die ontspanningsaal dans en musiek luister. “Mara,” sê Nellie, “jy moet meer lag. As jy lag, is al daai treurigheid op jou gesig weg. Dan is jy so mooi.” Ek het nie geweet dis so erg nie! Toe dag ek miskien moet ek maar vir Nellie van Theunis vertel. Dit was goed om ’n vriendin te hê wat opmerk dat ek treurig is en wat sal luister. En sy hét aandagtig geluister. Daar was ook ’n Katolieke suster, Rosanna Catalana, wat altyd na die nuwe verpleegsters omgesien het. Sy het eendag gesê: “Burdens make nuns out of some of us and nurses out of others.” Ek was verstom toe daar op ’n dag vir my ’n mandjie appels afgelewer word deur iemand uit Velddrif. Van Vader! En in die briefie daarby sê hy hy is jammer dat ek nie meer by die huis is nie. Maar wat help dit, toe ek by die huis was, was daar altyd moeilikheid.

Moeder het ook geskryf en gesê sy is so bly ek verdien darem nou ’n vaste salaris, al is dit maar ’n karige geldjie, want sy gaan al haar tande laat trek en moet vals tande kry en dalk sal ek ietsie kan bysit vir haar blikkie. Dominee het laat weet hy sal my kom oplaai in September wanneer ek verlof kry, want hy het besigheid in Malmesbury. Dan kon ek die Sondag saamry Velddrif toe. Ek was so bang om huis toe te gaan; die ou maagpyne het weer begin. Maar ek het verlang na Moeder. Ek kon perdry op De Heuwel, en ek kon Moeder help in die boontjieakkers, want dit was oestyd. Om my het al die ander verpleegsters net gepraat oor hoe hulle daarna uitsien om by hul ouers te wees. Almal het gedroom oor die lekker huiskos wat hulle gaan eet. Die dag nadat ek op De Heuwel aangekom het, het Vader gesê ons moet saam gaan perdry. Maar ek wou nie. Daarna het hy opgehou praat met my. Om hom te wys, het ek ’n perd gevat en alleen langs die see gaan ry. Na Misverstand wou ek nie gaan nie. Te bang ek sien Theunis en Lordel daar. Van Moeder het ek darem gehoor dat Rosa heeltemal herstel het en dat sy en Awie binnekort gaan trou. Later het ek ’n troukaartjie gekry, maar natuurlik sou ek nie gaan nie. By die huis het al die herinneringe aan Theunis weer teruggekom, maar niemand het oor hom gepraat nie. Selfs Fytjie het skaars met my gepraat, so het dit vir my gevoel – net suutjies met Moeder, en aangegaan met haar werk. “Fytjie, wat is dit met jou?” vra ek een môre. “Het jou prate opgedroog?” “Nee, ek wag tot daai kjêrelmens uit jou kop is. Jy praat dan ook niks met my saam nie.” Op die ou end was ek dankbaar om terug te wees in die verpleegsterstehuis. Die lang ure gevul met harde werk en die uiterste moegheid aan die einde van die dag het my kop stilgemaak. Maar daar was baie dae wanneer ek getwyfel het of ek met die werk sou kon volhou. Miskien was Dominee tóg reg.

Die einde van daardie jaar het al die eerstejaar-verpleegsters twee weke verlof gekry. Ek sou die posbus vat wat my tot by Bergrivier-stasie sou neem, en dominee Smuts sou my daar kom oplaai sodat ek eers ’n paar dae by hom en Anna kon kuier. Die meeste ander mense in die Sandveld het nou al motors gehad, maar ons natuurlik nie. Ek was die oggend besig om my goedjies in te pak toe Matrone laat weet ek moet haar in die kantoor kom sien. “Verpleegster Brandt,” sê sy toe ek voor haar lessenaar staan, “ek moet nou maar vanoggend reguit praat. Jy het hard probeer om ’n goeie verpleegster te wees, maar ek dink nie dis die regte werk vir jou nie. Jy is noukeurig en flink, maar jy is nie sterk genoeg vir hierdie veeleisende beroep nie. Kry liewer vir jou ’n ander betrekking. Of dalk kan jy probeer werk kry in ’n stadshospitaal waar daar meer opgeleide verpleegsters is wat kan aflos, en die werk dalk ligter.” Dan het my planne weer skeefgeloop? Weer iets wat misluk het. Ek was die enigste leerlingverpleegster wat gevra is om te loop. En ek het die werk so nodig gehad. Dis waar, ek hét maklik gehuil, ek wás hondmoeg aan die einde van elke dag, ek wás sat van bedpanne uitspoel, vloer skrop, koors meet en verbande omruil, maar gekla het ek nie ’n enkele woord nie. Ek was eenvoudig anders as my kamermaats wat hulle kon kaal uittrek voor mekaar, wat gedurig kon lag en gesels . . . Het iemand straks met Matrone oor my gepraat? Ek wou nie moed opgee met die verpleging nie. Ek kon Somerset-hospitaal probeer. Nellie was toe reeds daar, sy was ’n goeie verpleegster en sou my help voorberei vir die eksamens. En ek sou Solomon weer sien, en die dierbare Freda. Ek het tog al ondervinding, het ek gedink. Hulle sal my aansoek aanvaar. Ek het dadelik aan die Somerset-hospitaal geskryf en dominee Smuts se adres aangegee. Terwyl ek nog op Eendekuil in die pastorie gekuier het, het ek ’n hoflike briefie gekry wat sê hulle kan my nie ’n onderhoud aanbied nie, want daar was tans geen vakatures nie. Toe het ek geweet ek staan nie ’n kans nie. En so is ek terug na De Heuwel. Die plaas het vir my nog meer verwaarloos gelyk as vroeër. Dit was duidelik dat Vader nie veel gedoen het nie. Hy het steeds ure op sy bed in die stoepkamer

deurgebring, met ’n bottel wyn byderhand. Ek het Moeder gehelp waar ek kon, selfs skaap- en bokwerk gedoen as dit moet. Die mense wat geweet het van my naaldwerk het weer een vir een begin kom met bestellings. Almal was altyd haastig vir iets. Dikwels was dit net verstelwerk: lostorring, oorstik. Min kans vir my borduur- of smokwerk. Noudat ek gewoond was aan elektriese lig, het my oë éérs swaargekry. Blykbaar wou die eienaar nie geld uitgee om elektrisiteit te laat aanlê nie. Vader het partykeer geskel: “Die bliksems wat die plaas gevat het, wil darem vir niks betaal nie! Nou moet ons sonder lektriek sit.” “Wat? Jy noem húlle bliksems? En jy wat ons in die duister gehou het, wil lig hê!” Moeder kon soms so sterk wees en sulke dinge sê asof sy hom wou uitlok, maar net die volgende dag sou sy uit vrees doodstil bly as hy op haar skree. Dit was soos ’n spinneweb waarin ons verstrik was. Kort nadat ek op die plaas aangekom het, het Vader geëis dat ek weer saans die balie vir hom moet indra. Al het ek gesweer ek sou dit nooit weer doen nie, het ek maar gehoorsaam, om Moeder se ontwil. Dit was te pynlik om haar angs te sien. Een aand terwyl ek op my knieë voor Vader sit, het sy hande oor my hare begin streel, my oor aangeraak. Ek het teruggeruk. Weer vorentoe gebuk om my plig so gou as moontlik af te handel. Toe gly sy hand soos ’n nat slak na my rok se hals en af na my bors. Ek het agteruitgeskuif en die voetwassery met ’n stywe rug afgehandel – buite bereik van sy hand. So het ek hom aand ná aand moes uitoorlê, dié monster wat my vader was. Ek en Moeder het geweet ons moes hom versigtig behandel – sy karwats was byderhand. En die geweer was in sy kamer. Skaamte het ons ons monde laat toehou. Dat die mense nie sou uitvind nie, en veral nie die plaaswerkers nie. Maar as iemand sou weet, sou dit Fytjie wees.

Klaas het vir ’n kort tydjie huis toe gekom. Hy het voorgestel dat ons die Saterdag na die basaar in die kerksaal op Velddrif gaan. Moeder had nie lus nie, maar ek was bly om bietjie uit te kom. By die saal was die gewone roesemoes van mense. My mandjie met gebreide haantjievatlappies het ek op die handwerktafel neergesit, en toe kan dit nie hoër of laer nie, Klaas wil eers koffie drink en melktert eet voor ons rondloop en alles bekyk. Ons kry vir ons ’n tafeltjie aan die agterkant van die saal waarvandaan ons die hele gewoel lekker kan sien. Klaas gaan haal koffie en ’n sny melktert vir ons elkeen. Ons was nog maar halfpad met ons ete en drinke toe ek hulle sien. Ek het teen my koppie gestamp en koffie in die piering gestort. “Klaas . . .” “Wat’s dit, Sussie?” Hy het een kyk oor die saal gegee en sy bordjie weggeskuif. “Ons gaan maar.” In die middel van die saal het ses mense by ’n groot ronde tafel met hul eetgoed kom sit. Lordel, wat met ’n vetwangbaba op die heup aangewaggel kom, lyk blosend; Theunis, die enigste man onder die vrouens; Rosa, Etta, tant Bessie en tant Hettie – hulle almal in ’n kring, dit praat en lag met mekaar. Sit met koffie en mosbeskuit wat hulle in hul koffie steek. Nes ’n swerm dikkoppe wat in die sand rondpik, dink ek. Heelpad huis toe is die prate op tussen my en Klaas. Daar’s ’n klip waar my hart moet wees.

’n Paar weke later kom ’n vrou met roksgoed by my aan. Sy’t familie op Lambertsbaai, weet ek. “Jy’t mos die Pattersons geken?” vra sy. “Jy weet seker dat Theunis en Lordel ’n kjêrelkind gekry het. Wonder wat nou van Misverstand gaan word . . .” Tant Bessie en tant Hettie het ook Lambertsbaai toe getrek, vertel sy. Theunis het vir hulle ’n klein huisie laat bou langs die deftige huis waarin hy en Lordel woon. Hulle het Misverstand uitgehuur vir weiding, en Jasper Kammies en Gert Knokkels het aangebly. Hulle kyk na die diere en werk vir die huurder.

Fytjie kom vertel later dat Theunis nie sal terugkom Misverstand toe nie, so sê Jasper vir haar. “Dis glo nou net die visbesigheid daar in Lammersbaai, maar ék weet nie. Hulle sê . . .” Toe snuif sy net en kyk anderpad. Met Lordel se mense gaan dit voorstebos, so hoor ons weer van mense wat self in Lambertsbaai was. “Hulle het glads ’n treiler en ’n hele hoop skuide.” Hulle visfabriek is woelig en Theunis is glo net die man om te sorg dat alles reg loop. Met die tyd saam het almal geweet: Die Van Wyks – net soos die Stuurmans in Velddrif – is die pioniers van die nuwe era in die visbedryf. Hulle het deur die hele Sandveld bekend geraak vir hul vooruitstrewendheid. ’n Groot stuk van my lewe het saam met die Pattersons verdwyn. Maar die herinneringe, dié sou niks ooit wegvat nie, mooi én bitter soos hulle was. Ek het so op Theunis vertróú . . . Maar kon ek hom kwalik neem oor wat uiteindelik gebeur het?

My een-en-twintigste verjaardag het sonder fees of viering verbygegaan. Net Klaas het van die myne af vir my ’n pragtige markasietborsspeld in die vorm van ’n sleutel met 21 daarop gestuur. My verjaardag was pas verby, toe kry ek ’n brief van die Neethlings van Malmesbury by wie ons klomp verpleegsters so baie gekuier het. Hulle het gehoor ek verpleeg nie meer nie, en wil weet of ek nie by hulle wou kom bly vir so drie maande nie, om rokke te maak vir die meisiekinders en vir mevrou Neethling. Hulle sou my goed betaal. Ek het dit dadelik aanvaar, want dit het beteken ek kon wegkom van Vader. Dit was ’n gelukkige tyd op die Neethlings se plaas. Hulle was vol liefde vir mekaar en dit was altyd rustig in hul huis. Van die ander mense in die omgewing het my ook gevra om rokke te maak. Ek het ’n paar bruidsrokke sowel as dooprokkies gemaak. Eindelik kon ek al die mooi stekies gebruik wat Freda Jawitski my geleer het. Mevrou Neethling het altyd my werk geprys.

“Wat is jou geheim, Mara? Dis asof jou klere altyd mooier kom as dié van die ander kleremaaksters.” “Al kan ek nie die materiale self kies nie, probeer ek altyd raad gee oor die kleur. As ’n vrou by my kom met ’n stuk roklap, hou ek dit teen haar gesig om te kyk of die kleur haar pas. As dit reg lyk, is die helfte klaar gewonne. Dan die halslyn: dit moet jou gesigvorm vlei. ’n V-nek vir ’n ronde gesig, ’n vierkantige nek vir ’n lang een, valletjies om die nek vir ’n harde gesig. ’n Reguit skirt of een wat flêr is nie só belangrik nie.” In dié tyd het ek weer op die harpie begin speel, en vir die eerste keer in ’n lang tyd kon ek weer sing. Wóú ek weer sing. Veral saam met die twee meisiekinders. Hulle het hul arms om my gesit en gesoebat, “want jy sing so mooi, Mara”. Ek en die Neethling-meisies het mekaar oor en weer liedjies geleer en geharmoniseer en hulle nuutste plate gespeel. Die twee was mal oor Elvis Presley, en hulle het “Love me tender, love me true” oor en oor gespeel. In Maart van daardie jaar is ek saam met die Neethlings Kaap toe. Ek sal die tyd in Seepunt nooit vergeet nie: die swembad, al die mense in baaiklere – daardie two-pieces! Die Neethling-meisies was dol oor ’n lawwe liedjie wat toe gereeld oor die draadloos gespeel het: “Itsy bitsy teenie weenie yellow polka dot bikini” was die naam. Mevrou Neethling het vir my ook ’n baaikostuum gekoop. Ek lyk regtig goed daarin, het sy gesê, hoekom kla ek dat ek te maer is? Dit was ’n donkerblou eenstuk met rooi en wit strepe om die nek. Ons het vier dae in ’n losieshuis in die Kaap deurgebring, winkels toe gegaan en dinge vir die plaas gekoop. Vir my was die groot stad en die trems wat met elektrisiteit loop nogal vreesaanjaend. Vir die eerste keer het ek besef dit was maar beter dat ek nie aangeneem is by die Somerset-hospitaal nie. In hart en murg is ek maar ’n Sandveldmens. Terug op Malmesbury is ek na verskeie paarties uitgenooi op die buurplase. Op een so ’n aand was daar ’n ou wat graag met my wou uitgaan, maar ek het nie so gevoel nie. Toe vertel hy hy kan my fortuin lees uit my hand – en hy sê ek sal nooit trou of kinders hê nie. Dit het my vreeslik ontstel. Klaas, vir wie ek geskryf het daarvan, het teruggeskryf dat ek my nie moet steur

aan sulke nonsies nie. Natuurlik was die man vies omdat ek nie met hom wou uitgaan nie! Ek moet dadelik ophou dink aan dié bygelowige lawwigheid en my kanse benut – en hy onderstreep dit. Maklik vir Klaas, het ek gedink, hy’t nie ’n vrou se hart nie.

24. ’n Grafsteen van Namakwaklip

24 ’n Grafsteen van Namakwaklip

Ná drie maande by die Neethlings is ek terug huis toe. Ek kon met die intrapslag sien Vader is nie gesond nie. Moeder het gedink dis griep, maar ek het geweet dis die drank – dokter Pollitt het ouds al vir Vader gesê hy moet oppas vir sy lewer. En sy temperatuur was normaal. Ons moes Vader se etes kamer toe neem, waar hy die meeste van die tyd gebly het. Ek en Fytjie moes vir hom skoon nagklere aantrek nadat ons hom gewas het. Moeder was te afgemat om te help, en ek het mos darem verpleeg. Hy het die meeste van die tyd gekreun en gesteun, maar as hy goed wakker was, was hy soos altyd die een wat hiet en gebied. Dit het my naar gemaak, die wassery, maar Moeder het net gesê: “Vergiffenis, Mara, vergiffenis. Soos Christus vergewe het.” Ek het niks gesê nie, maar gewonder of sý hom dan vir alles kon vergewe. Selfs in die bed was Vader se buie nog soos vroeër. Tussen sluimerslape deur het hy rondgewoel en sy lyf hiernatoe en soontoe gegooi en ons name uitgeroep: Klaas! Bavaria! Selfs: Hugo! En dan sagter, met ’n soebatstem: Mara, kom, Mara! Fytjie, wat dit hoor, snuif kop in die lug. “Tjk, tjk, en kyk hoe’t hy sy eie dogter gebehandel.” Een oggend vroeg, daar was ’n dik toemis oor die werf, kom sê Moeder vir my: “Ek weet nie, dis so stil vanoggend. Iets is nie reg nie.” Toe vra sy vir Fytjie, wat al in die kombuis aan die werskaf was: “Ek voel so aardig, gaan kyk jy tog maar liewer.” Fytjie klop. Stilte. Sy gaan in – daar lê Vader op die vloer. “O jirretjietog, hy’s dood!” skree sy.

Ek en Moeder hardloop kamer toe. Moeder vat ’n handspieëltjie en hou dit voor sy mond: dit wasem toe. Sukkel-sukkel kry ons hom terug op die bed. Hy maak sy oë oop en wys swakkies ek moet daar by hom sit. Ek doen dit maar. Moeder stuur Fytjie om dokter Pollitt te laat roep. Toe die dokter eindelik kom en Vader ondersoek, sê hy dit was ’n beroerte. Hy kan nie veel doen nie; Vader moet in die bed bly en medikasie neem. Dit was ’n ligte beroerte – hy kan dalk nog geheel herstel. Maar ’n tweede beroerte kan ook enige tyd kom. In die dae daarop maak Vader allerhande geluide, maar hy kan die woorde nie duidelik sê nie. Hy raak al onstuimiger omdat hy nie gepraat kry nie, en hy is nog baie sterk. Ons moet net keer of hy wil uit by die deur, al sleep sy regterbeen. Selfs in sy onduidelike spraak hoor ek vloekwoorde soos ek nog nooit tevore gehoor het nie. Maar hy bly ’n sterk man; hy kan self omdraai – as hy wil. Sy regterarm is egter verlam, en ek kan nie help om vir Moeder te fluister nie: “Ek dink nie hy sal ’n karwats kan optel nie.” Ek dag ek sien ’n grimmetjie op Moeder se gesig. Ons laat weet Klaas per telegram hy moet kom. Dit raak al moeiliker vir Vader om te sluk. Een oggend nadat hy skaars iets kon inkry, begin hy weer vreemde geluide maak en is ongeduldig met Fytjie. Moeder sê: “Ai, as Klaas maar hier was om ons by te staan. Fytjie kan in sy oë niks reg doen nie en als kom op jou skouers neer.” Vader moet Klaas se naam gehoor het. Hy brabbel iets omtrent Klaas en sy bye. Heuning. Hy wil heuning hê. En waar is Klaas? Hoekom bóér hy nie! Boer? Die “ou swakketjie”? Op ’n plaas wat onder hom uitverkoop en verkwansel is? Fytjie, wat maar meestetyd in die deur staan, reg om te help, het ook iets van “heuning” gehoor. “Grietjie-goed het juis kortlings gesê dit lyk daar loop weer heuning af teen die ouhuis se mure.”

Toe begin Vader dinge sien: heuningkoeke blykbaar. Hy wil iets soets hê – soveel kan ons verstaan. Dan brabbel hy oor brand in die hel en sê stukkies Bybelverse op. Soms praat hy tog duidelik genoeg, maar sy kop is verwilderd, skuimerigheid loop by sy mondhoeke uit. “Boesman, het jý op Donkerwolk gery?” skree hy. “Waar’s my swart hingsperd? Wie klop daar aan die deur?” Dan stut hy hom orent op sy linkerarm en staar na die deur. “Hy’s hier, die Satan, ek kan hom sien! Hy’s hier vir my. Dis Dirk Venter mos van Blindefontein!” Ek ril. Vader gaan hel toe. Is hy so waansinnig omdat die drank hom nou verlaat het? Die volgende oggend is Vader nie in sy bed nie. Op die sanderige werf kry ons die sleepvoetspore – ouhuis toe. In die voorkamer, met net sy onderbroek aan, sy lyf omring van bye en met sy kierie langs hom, lê Vader. Yskoud. Ons het van die soutrapers laat roep om hom te help huis toe dra. Toe hulle hom oplig, bly ’n swart buitelyn van bye op die vloer oor. Die bynes in die hoek is stukkend geslaan, met heuning wat teen die mure afdrup. Klaas kom betyds vir die begrafnis aan. Moeder het gesôre dat Vader ’n ent van Hugo af begrawe word. Klaas het sy rugsak en sy bliktrommel in Moeder se kamer neergesit, en daardie eerste nag het hy op die groot katel langs Moeder geslaap, soos dourie jare toe hy nog kind was. Daar het ’n vrede oor die verwaarloosde huis kom lê. Ek het geen droefheid of verwyt gevoel nie. Vir die eerste keer in jare het ek Moeder weer sien glimlag. Blykbaar was dit net ou Vegter wat Vader gemis het. Dae lank wou hy nie uit sy skuilplek kom nie. En toe ons weer sien, is hy weg. Nooit weer teruggekom nie. Moeder het al Vader se klere vir Fytjie gegee. “Gebruik wat julle kan, Fytjie, of sny hulle op vir lappe.” Klaas het ’n maand gebly voor hy terug is myne toe. Ek was so trots op dié kleinboet van my. Groot en sterk was hy nou, en hy kon die snaaksste stories vertel oor die lewe op die myne en van al die mense daar. Voor hy weg is, het hy ’n grafsteen vir Vader bestel. Van Namakwaklip. Dis in

die waenhuis gebêre, en Klaas sou die graf opmaak wanneer hy weer verlof kry. Daarna het ons almal daarvan vergeet. Vlermuismis en uilmis het daarop geval, en dis nooit op Vader se graf gesit nie.

Met die begin van die lente het die rokorders skielik begin toeneem. Die visbedryf het gefloreer en die mense het meer geld gehad. Ek het plooitoppies gemaak en pleated skirts en pencil skirts en eindelose ure deurgebring met some insteek en rokke aanpas. Maar ek was bly, want ek en Moeder het die geld nodig gehad, al het Klaas gereeld vir ons iets gestuur. Een van my praatsame kliënte het op ’n dag vertel dat die vissermanne van Pampoengat nou alte fênsie geraak het. As hulle groot gevang het en aan die visfabrieke verkoop het, gaan hulle Kaap toe saam met hul vrouens om aandklere te koop. Niks handgemaakte klere vir dié vrouens nie! Rokke met streppies, kaal rug en lae neklyn, sy en satyn, sulke soorte roksgoed. Dan sit hulle met daai einste rokke om die vuur as hulle vis braai op ’n Saterdagaand! En as dit koud is, trek hulle warm frokkies onder aan. “Moenie praat hoe gou daardie rokke olievlekke kry en na bokkom ruik nie,” sê die vrou. “Maar wat, Pampoengat se mense kan mos nie gebodder wees met spaar nie.” Darem seker oordryf, het ek gedink, maar tog gewonder of Susanna ook in sy of satyn om die visbraaivuur sou sit.

Drie jaar het verbygegaan sedert Vader se dood. Ná al die jare kom daar op ’n dag ’n brief van Moeder se suster Gertruida. Sy woon nou in Mosselbaai. Sy het gehoor van Vader se dood en sy wil kom kuier. Moeder was ’n ander mens! Sy het só uitgesien na die kuier. Sy sou nuus kry oor die Pedersen-familie, en ou wonde sou geheel word. Sy het met vinnige stappies deur die huis beweeg, die spens skoongeskrop en koerantpapierstroke met patroontjies geknip vir die rakke, die bottels en potte

met ingelegde ware so gepak dat dit meer moes lyk. Stoele is rondgeskuif na wens, blomme in bekers gesit, beskuit en soetkoekies gebak – Fytjie moes kom hand bysit. Selfs handtertjies met appelkooskonfyt, wat in ons huis ’n seldsaamheid was. “Gaan Moeder Klaas se kamer regmaak vir tant Gertruida?” vra ek. “Nee, sy kamer moet altyd reg wees vir hom. Gertruida kan by my slaap. Daar sal so baie te gesels wees in die aande.” Dis nou my kans om by Anna en Dominee te gaan kuier, besluit ek. Hulle het my al baiekeer genooi, en met tant Gertruida hier sou Moeder nie alleen wees nie. “Of sy kan my kamer kry. Ek wil ’n bietjie by Anna gaan kuier.” Sommer die volgende Sondag ná kerk is ek saam met Dominee Eendekuil toe. Dit was asof ek nooit weg was nie. Ek en Anna het saam handwerk gedoen nes vroeër – sy het my geleer om komberse te brei van oorskietstukkies wol. Die werksessies vir die vrouens was nog aan die gang en hulle het heelwat van hul handwerk verkoop. Saans was dit ek en Anna en die klavier en die harpie. En hierdie keer het ons gesing! Die meeste van die tyd het Anna my alleen laat sing, met haar op die klavier. Dit was skoon of my hart saam met my stem losgekom het. Anna vra toe of ek nie die volgende Sondag saam met haar koor sal sing nie, vir die Nagmaaldiens. Die kerk was stampvol soos dit met Nagmaaltye is. Die koor het voor die preek gesing en daarna was dit my beurt met “Die Onse Vader”. Vreemd, maar ek was glad nie senuweeagtig nie. Die swaar tye het ver agtertoe geskuif terwyl ek sing. By die teedrinkery ná kerk roep Anna my nader waar sy staan en gesels met iemand wat ek nie ken nie, ’n man van seker naby die veertig. “Mara, dis Matthys du Toit,” stel Anna ons voor. “Hy’s onderwyser hier op Eendekuil. En hy sê dit was die mooiste solo wat hy nóg in ons kontrei gehoor het.” Ek kan nie help om Anna se ondeunde laggie te sien nie. Maar sy sal darem

seker ook nie jok nie. Matthys du Toit is vriendelik, ’n gemaklike mens. Hy vra uit na my en Anna se musiekmakery en vat later my leë koppie en gaan sit dit terug op die tafel. Toe ons alleen is, fluister Anna vir my: “Almal hier dink die wêreld van Matthys. Sy vrou is dood toe hy maar in sy twintigs was. Hy woon alleen op sy plasie nie ver van die skool af nie. Ook al einde dertigs se kant.” Die dag voor ek sou teruggaan na De Heuwel het Matthys kom tee drink by die pastorie. Hy het my adres gevra, en dit was die begin van ’n maande lange korrespondensie. Ek was nooit ’n wafferse briefskrywer nie, maar ek het agtergekom ek hou daarvan om vir hom stukkies uit my alledaagse lewe te vertel. Net voor die Septembervakansie het hy geskryf hy het ’n nuwe motor gekoop, en hy wil kom kuier. Hy wil Moeder ontmoet. Ek het dadelik teruggeskryf en hom genooi. Hy was iemand wat al swaarkry beleef het, en hy was hartlik welkom op De Heuwel. Wat hom betref, was ek nie skaam dat hy ons armoedige omstandighede sou sien nie. Lank terug het Freda Jawitski vir my ’n lappie turkoois taffeta gegee, maar ek het dit altyd gehou vir ’n spesiale geleentheid. Ek besluit om vir my ’n bloesie met ’n valletjieskraag daarvan te maak. “Hmm, nie groen nie, meer blou nes jou oë, die kleur van die see op ’n heller dag,” sê Moeder toe ek dit ophou teen my gesig. “Dié Matthys sal nie anders kan as om jou oë raak te sien nie. Maar ék is die een wat op see gebore is, nè?” lag sy. ’n Gelukkige, tevrede lag. Gelukkig ter wille van mý. En rustiger nou ná die hereniging met haar suster. Ek het die bloesie aangetrek die oggend van Matthys se kuier. Hy het ’n groot bos blomme uit sy eie tuin vir my saamgebring. En twee boksies sjokolade – een vir my en een vir Moeder. Van daardie eerste dag af was Moeder danig met Matthys, en hy had die grootste respek vir haar. Vir my het ’n besonderse tyd aangebreek. Ons het baie

rondgegaan en by Matthys se vriende gekuier. Een van ons eerste kuiers was by Paulus en Maria Walters. Hulle plaas was naby Jacobsbaai, net af van die pad tussen Saldanha en Vredenburg. Dit was ’n heerlike sonskyndag; in Paulus se oop Ford-kar ry ons op ’n veldpad deur lieflike lenteblomme van hul plaas af see toe. Matthys en ek sit agter en die stamperige, draaierige pad gooi ons kort-kort teen mekaar sodat ons uitbars van die lag en aan mekaar moet vashou om regop te bly. Die pragtige blou baai is omring deur sanderige heuwels vol daisies en bloedrooi duinebessies. Ons stop ’n entjie van die duine af en terwyl Paulus en Maria solank strand toe loop met ’n kombers en ons piekniekmandjie, bly ek en Matthys nog bo-op ’n duin staan om rond te kyk. ’n Groot kol gousblomme gloei soos ’n plaat goud in die son. Ondertoe, nader aan die see, is dit die ene daisies, wit bo en pers onder. En die rustige man langs my se arm is om my skouers. “Kyk die kelkiewyn op sy nes, daar links tussen die bosse,” fluister Matthys. Ons staan doodstil, maar die angstige patrysie vlieg op en draai dan skreeuend bo ons koppe terug. Ons kan die twee vaalbruin eiers met die rooibruin stippels in die nes sien lê. Hoe vreemd, dink ek, nes die dag toe ek Theunis by die hawerland gaan verras het. Toe het ek gewonder of ek ook eendag, soos die kelkiewyn op haar kuikens wag, op my en Theunis se kinders sou wag. Matthys draai na my, hy lig my gesig na hom op. Sy oë is eerlik; hulle hou myne vas. “Mara, ek is baie lief vir jou.” Ek druk my gesig in sy nek. Dis alles so nuut vir my – om hier rustig en oop en bloot te mag staan saam met ’n man wat vir my omgee. “Daardie dag in die kerk toe jy so alleen daar staan en soos ’n engel sing, so met jou goudbruin hare oor jou skouers . . . Ek het daardie dag net geweet ek moet jou weer sien.” Met ons hande inmekaargestrengel stap ons af strand toe. Ek en Maria gaan trek ons swemklere agter ’n rots aan. Ek kla oor ek so maer is. Maria lag lekker.

“Haal die handdoek van jou lyf af, man! Jy’s pragtig fyn gebou – nie groot en grof soos ek nie.” En ek los die handdoek en gaan lê saam met haar in ’n poel lou van die son. Die dag strek luilekker voor ons uit, vol vrolike geselse en die rustige warmte van egte vriendskap. Die son trek al water toe ons op De Heuwel aankom. “En het julle gelag ook vandag?” vra Moeder toe ons by die voordeur instap. Ek verstaan so goed hoekom sy dit vra. “Ja, Moeder. Dit was ’n wonderlike dag en ons het baie gelag.”

In die Desembervakansie nooi Anna my weer Eendekuil toe – ek dink sy en Dominee het saamgesweer met Matthys! Sommer die tweede dag daar het Matthys my kom oplaai om op sy plasie te gaan kuier. Ek het dadelik van die huis met sy ruim stoep en wingerdprieel gehou. Die huis was die ene rustigheid. Mooi ou olielampe het rondgestaan in die voorhuis, en ’n pragtige witte van porselein het oor die etenstafel gehang. Matthys was ’n enigste kind en het al sy ouers se meubels geerf, waaronder sy ma, ’n nooi Kruger, se Hollandse hemelbed. Op die enemmellaag van die vier style was voëls en blomkransies geverf. In die kombuis tussen sy ma se ou jellievorms sien ek ’n Mazawattee-teeblik. “Ons het net so een gehad! Moeder het altyd haar bonegeldjies daarin gebêre – tot Vader dit agtergekom het!” Ek kon lag daaroor – in die veiligheid van Matthys se huis. Ek kon vir hom enigiets uit die swaar jare vertel sonder dat ek daaroor skaamkry. By alles was sy liefde vir diere duidelik: ’n werf vol duiwe, hoenders, eende, en makoue wat uit sy hand eet. Matthys se tuin het my aan tant Bessie en tant Hettie s’n op Misverstand

herinner. Daar was ’n kweperheining om, en ’n groengeverfde bank en tafel het in die middel van die oorvloedige blomparadys gestaan. Oral het rose, angeliere, koringblomme en die mooiste stokrose, hoër as my kop, gegroei. Dit was seker maar die roostuin wat my gedagtes laat terugglip het na Theunis. Ek het hom langs Matthys staangemaak. Theunis was so ’n lewendige mens, hy sou my sommer opraap en rondswaai en my soen en druk, alles in een asem. Matthys was soveel ouer, ’n sagte mens wat my met ’n kalme liefde omring het. Hy het graag bos na bos van sy mooiste rose vir my gebring. Theunis het die gewoonte gehad om een-een blomme te pluk, meesal veldblomme, daisies, of bloulelies eenkeer, en dit in my hare te vleg of ’n kroon vir my te maak. Ek is sy prinses, het hy altyd gesê . . . Maar dit was tog alles reddeloos verby. Ek móés Theunis Patterson eenvoudig uit my kop kry. Net ná my verjaardag in die nuwe jaar is ek terug huis toe. Ek wou Moeder nie so lank alleen laat nie. Matthys het my teruggeneem en nog ’n week by ons gebly. Op die plaas het hy met allerhande dingetjies gehelp. Almal het nou aangeneem ek en Matthys is ’n paartjie, en ons is orals heen saam uitgenooi. Ons het hiernatoe en soontoe gery en in die omgewing by mense gekuier, tot by Dwarskersbos. So het ons een namiddag daar gesien hoe duisende harders op die strand uitspoel. Die ganse Velddrif was daar, soos gewoonlik, almal met mandjies vir die vis. Ons het saam gebraai op die strand en Moeder se gesig het gestraal. Sy was terug in haar wêreld.

25. Aandblomme en blou bobbejaantjies

25 Aandblomme en blou bobbejaantjies

Dit was in die Junievakansie, toe hy op De Heuwel gekuier het, dat Matthys my die eerste keer gevra het om met hom te trou. Ek het dit verwag, tog het ek onseker gevoel. “Ek is nog nie oor die ding met Theunis nie,” het ek geantwoord. “Ek het meer tyd nodig.” Ek het van ander gehoor hoe opgedaan Theunis met sy seuntjie is – hoekom tref dit my steeds so pynlik? Hoekom maak so iets dan nog steeds saak? “Ek sal geduldig wees,” het Matthys gesê. “Jy is eerlik met my, en daarvoor is ek dankbaar. Maar ek word nie jonger nie, nè? Ek sal goed sôre vir jou, Mara. Die verlede lê ver terug – dit kan jou nie meer inhaal nie. Dit kan jou ook nie meer vreugde verskaf nie.” Daardie aand, nadat Matthys terug is Eendekuil toe, het Moeder my na haar kamer geroep. Ons het ’n bietjie sit en gesels, en sy het my gekapittel: Waarom wil ek nie met Matthys trou nie? “Vader het alles tot niet gemaak in my!” “Vergeet wat agter is. Jy moet leer om weer lief te hê. ’n Vrou kán. ’n Vrou moet so baie dinge leer. Wees verstandig, Mara.” “Matthys is ’n goeie man, maar ek mis Theunis se lewendigheid. Matthys is stil en ek is net so stil. Een van die meisies daar op Eendekuil sê dit kan nie uitwerk as al twee so stil is nie.” “Hou op om die twee met mekaar te vergelyk! En hoe weet jy sy hou nie net self van Matthys nie? Dink maar aan Lordel van Wyk. Matthys praat wel wanneer hy iets te sê het – en hy hou sy woord. Daar sal vrede wees in julle huis. Hy is saggeaard, nie ’n woeste man soos jou pa nie. Hy’s gerespekteerd in die kontrei. As jy nóú rivier toe loop en ’n geheel reguit riet soek, sal jy verniet soek. Jy is al

sewe en twintig. Ons het iemand soos Matthys nodig in ons lewe – ons het niks om op terug te val nie. En hy vra niks nie; hy vat ons soos ons is.” In sy briewe het Klaas my ook aangepor. Hy het Matthys eenkeer op De Heuwel ontmoet en van hom gehou. Jy sal nie gou so een soos Matthys kry nie. Hy’s ’n vangs. As jy nie met hom trou nie, sal ’n ander vrou. Dít het my laat skrik. Theunis se beeld sal seker vir altyd in my kop bly, maar dat iemand anders met Matthýs kan trou . . . ? Ek het al gesien hoe hulle om hom staan en kloek as ons tee drink ná kerk. Klaas se raad was vir my belangrik. En Moeder se woorde het my bygebly: Jy moet leer om weer lief te hê. ’n Vrou kán. Nie dat dit vir haar gewerk het nie. Maar daar was tog geen vergelyking tussen Vader en Matthys nie. Dit was Fytjie, aljimmers my raadgewer as die lewe my moerak, wat die laaste woord gespreek het. “Kom die meneer-goed weer vandag? Dis mos hoeka Saterdag,” vra sy een môre oor die skottelgoed. Ek hoor sommer dis haar geselsmaakstem. “Ja, Fytjie.” “Stomme kjêrel ry hom dood. Vir wat gooi julle nie velskoen bymekaar en kry klaar nie? Hy gaat nie vir altyd en ewig vir jou staat wag nie.” Sy snuif, loer dan skeefweg na my. “Daar’s Lordelse oralster, jy weet? Báie matrassies wat altoos op die uitkyk is. Ek wil jou nie sien as jy ’n ou droë bokkom oppie draad is nie.” Sy klap die afdroogdoek uit, hang dit op en loop met stywe stappies buitentoe. Pebliek nes ek haar geaffronteer het. Toe kom ek tot my sinne. Hoe waar is daardie woorde! Theunis het ook nie gewag nie. En daar ís Lordels oraloor. Buitendien . . . hoewel op ’n ander manier, weet ek dat ek Matthys ook liefhet.

Toe hy laatoggend daar aankom, sê ek vir hom: “As jy geduldig sal wees met my, kan ons trou.”

Klaas het laat weet hy kom in September, en ons het die troudatum vir die laaste naweek in September vasgestel. In die Sandveld is die lente troutyd. Dit was die beste blomseisoen in jare te danke aan die goeie reëns. Die veld was self ’n bruid. Aandblomme en blou bobbejaantjies vroeg-vroeg in die voorjaar, dan die gousblomprag, dan die pers vygiebosse soos opgepofte kussings . . . Toe Klaas kom, sê hy sy ou vriend Lammie de Wet kom ook troue toe. Moeder besluit net daar ons moet ’n Sondagete hou die naweek voor die troue. Gaste wat aansit by die lang geelhouttafel van die Brandts wat nog al die jare in die huis bly staan het. Daar’s ’n opgewondenheid in my, en die herinnering aan ’n ander ete wat wreed onderbreek is, kom net vlugtig by my op. “Ek gaan oral potte vol blomme in die voorhuis sit,” sê ek vir Moeder. “Ja-a, maar onthou, Matthys sal ook nog met arms vol rose hier aankom soos ek hom ken.” Moeder is so trots op hom, ek kan dit hoor. Sy is op en wakker in die kombuis rond, Fytjie orals by om te help. Daar is stomende potte op die houtstoof, die geur van braaiboud, ’n tapiokapoeding met appelkooskonfyt. Ek sien en hoor en ruik dit alles, tog is dit ook half onwerklik vir my. Moeder trek vir die ete haar spesiale swart rok aan wat ek vir haar vir die troue gemaak het – mooi sagte materiaal met ’n frilletjiesrige ligpienk geborduurde kraag. G’n stywe wit kraag nie, maar pienk vir vreugde. Sy lyk so mooi, so rustig, nes ek altyd wou hê sy moet lyk: dis ’n lieflike sonskyndag, haar seun is weer by die huis, haar dogter gaan trou, en ag, sy is so lief vir Matthys! Klaas maak ’n bottel wyn oop en hou ’n wafferse toespraak, en Lammie stel glads ’n heildronk in. Die óú vrees bly ver weg van my.

Vroeg op die troudag het Klaas my en Moeder Eendekuil toe geneem, waar ons by Dominee en Anna aangetrek het. My roomkleurige satynrok het ek self gemaak, met kraletjies-fraiings al om die soom. Die swart trourok wat ek van ouma Brandt geërf het, was lankal weggepak in Moeder se klerekas, saam met mottegif en kruie om die motte en silwervisse weg te hou. Eendag sou dit sy pad vind na die Malmesbury-museum. Daar was baie mense in die kerk – party was seker ook net nuuskierig. Ek kon hoor hoe van die vrouens asem intrek en fluister toe ek verbykom en die kraletjies swaai heen en weer aan my rok se soom. Klaas het deftig gelyk in ’n manelpak. Hy moes my weggee en ek was trots om saam met hom in die paadjie af te loop. Ek dink Moeder het meer na haar jongste seun as na die bruid gekyk. Matthys het voor in die kerk langs die preekstoel gewag. Dominee het mooi en op die naam met ons gepraat. Terwyl die orrel juigend speel, het ek oor en oor vir myself gesê: Jy weet nie hoe gelukkig jy is nie – om myself te oortuig. Toe ons die ringe aansteek, kyk ek op in Matthys se warm bruin oë en glimlag vir hom. Ek voel die ring oor die vierde vinger van my linkerhand gly . . . en dis of alles om my vervaag. Maar net vir ’n oomblik, toe is ek weer terug in die werklikheid. Ná die troue het ons ’n klein onthaal op Matthys se plasie gehad. Klaas en Lammie het wyn bedien soos uitgeleerde kelners en Anna en ’n paar gemeentevroue het vir soutigheid en koek en koffie gesôre. Ons het ’n week se wittebrood gehad by die warmbaddens in Citrusdal. Die oggend ná ons eerste nag gaan stap ons al met ’n stomende stroom langs, met die mis van die warm water wat teen die berg afstroom om ons. Ek stop ’n oomblik om die groot lelieplante te bekyk wat teen die walle groei. Druppels silwer dou lê op die reuseblare. Toe ek een van die blare ombuig, hardloop ’n rits kwiksilwerballetjies daaroor en val op die grond. In die afkyk sien ek tussen die halfverrotte blare op die grond ’n koringkriek. En skielik kom die gedagte by my op: Ek het my huweliksnag deurgebring soos die vroulike koringkriek – stemloos. Matthys, altyd vinnig om my gemoed te peil, sit sy arms om my. “Toemaar, Mara, ons nagte sal makliker word . . .”

Van Citrusdal af ry ons De Heuwel toe om ’n paar dae by Moeder oor te bly. Ek wou hê sy moes by ons op Eendekuil kom intrek, maar sy kies om op die plaas agter te bly. By haar varke, hoenders en veral haar plante. Sy versôre Klaas se seldsame veldplante wat hy gedurig aandra. En dan is daar Treurkop. Moeder sê sy wil naby die graf met die rooi tjienkerientjees bly. Ek verstaan maar te goed. Fytjie is daar om Moeder te ondersteun – haar geselskap, haar werksmaat en grootste aanspraak. Saam onderhou hulle nog ’n klompie boontjiebeddings. Hulle bak brood, kook konfyt, en tussen hulle twee minteneer hulle wat oor is van die boerdery op De Heuwel. Ai’ Bloutjie kom alle af en toe inloer, maar sy het nou afgelê, sê sy. Die rumatiek pla haar vreeslik. Outa Piet kyk nog na Klaas se byekorwe wat hy met die jare opgesit het, en haal die heuning uit. Dan vat hy die donkiekar en gaan verkoop die heuning by die winkel op Velddrif. Of aan die vissermanne by die bokkomskure op Dwarskersbos. Die heuninggeld vul Moeder se inkomstetjie mooi aan, en outa Piet kry sy regverdige deel. Moeder het nog altyd gehoop Klaas sal daardie groot diamant kry, sommer ’n hoop diamante, en De Heuwel terugkoop. Maar Klaas het gesê hy wil nog ’n bietjie langer op die myne werk en ’n bietjie meer verdien en dán terugkom De Heuwel toe. Hy wou hom op heuningboerdery toelê. Arme Klaas! Daar was eentyd ’n onderwyseres van wie hy baie gehou het daar op die myne. Maar hy het vir my geskryf hy sou nie trou voor hy nie seker was hy kan vir haar sôre nie. By ons troue het hy niks weer van haar gesê nie, en ek het maar aangeneem sy wou nie so lank wag nie. Toe ek en Matthys die dag Eendekuil toe vertrek, sê Moeder: “Julle moet oupa Knud se katel vat as troupresent. Dis ’n deetlike ding, en dis nou al ’n familieerfstuk. Ek verloor myself in die groot bed – smaak my ek het gekrimp. ’n Klein houtbedjie is nou beter vir my.” Die katel . . . Hoekom ril ek skielik? “Nee, dankie, Moeder, ons het mos Matthys se hemelbed.” “Ja, dis ’n baie mooi bed – mooi vir ’n meisiekindjie eendag met al die fyn

blommetjies daarop geverf. Sit hom in julle spaarkamer. Oupa Knud se katel is baie sterker.” Moeder was nie af te paai nie. Matthys het toe maar belowe om iemand met ’n bakkie te vra om die katel te kom haal.

Ons huis was vir my mooi. Matthys het ekstra kaste van kershout uit die Piketberg gebou. Ons slaapkamer het hy ’n warm appelkooskleur geverf. Hy moet mooi geluister het toe ek soms gekla het oor ons tekort aan vars groente en vrugte op Velddrif. Hy had ’n oulike groentetuintjie aangelê met beet en wortels en kool en lang murgpampoene. Maar die mooiste van alles vir my was die blomtuin met sy rose en angeliere en koringblomme tussenin. En die stokrose reg teen ons slaapkamervenster, met hul koppe wat bo-oor die vensterbank inkyk. Matthys se twee honde, Wagter en Blikkies, het my al goed geken. Wagter het my spesiaal aangeneem; Blikkies was weer altyd op Matthys se hakke. Daar was ook wilde-eende wat elke somer by die eendedam kom bly het wat Matthys gebou het. Elke jaar daarna, wanneer die eerste warm dae aanbreek, het ek begin uitsien om hul vlerke te hoor klap en die eerste hees roepe te hoor. Die jare het vol vrede verbygegaan. Matthys het in alle opsigte ’n liewe eggenoot gebly. Hy het goed na my omgesien en ek was tevrede. Ek het gou deel geword van die gemeenskap omdat ek al vantevore sulke lang tye daar deurgebring het. Ek het ook nou weer vir Anna gehelp met haar werksessies vir die vroue. Verder het ek nog ’n bietjie naaldwerk vir ander mense gedoen. Ek het gereeld na die kooroefening gegaan, en baiekeer solo gesing in die kerk. By alles het Anna weer vir my klavierlesse gegee, en ons twee het dikwels op ’n naweeksaand in die pastorie musiek gemaak terwyl Dominee en Matthys sit en luister. Net een ding het ontbreek: ’n kind van ons eie. Ek wou so graag swanger word, maar my liggaam het onvrugbaar gebly. Om ’n baba te hê het later al my gedagtes oorheers. Ek het myself wysgemaak dat my lewe nou soos my naam was: Mara – bitterheid. Daar was ’n temptasie in

my om God te beskuldig, Hom te verwyt, maar Matthys het gesê dit maak tog nie soveel saak of ons ’n kind het nie; ons woon dan so rustig en gelukkig bymekaar. Tog was dit vir my moeilik om te berus. Toe ek drie en dertig word, op daardie dag, het ek my vas voorgeneem om te vergeet daarvan om eendag ’n ma te word. Ons was vyf jaar getroud – ek sou berus. Binne maande het ek geweet ek is verwagtend! Dit was so ’n groot vreugde, vir Matthys ook, vir ons vriende, en veral vir Dominee en Anna. Om van Moeder nie te praat nie. Toe ek Fytjie een naweek op De Heuwel die nuus vertel, het sy ’n vinnige dansie gemaak soos lank gelede in die veld toe ek nog ’n kind was. “Ai-jieee! Die spekbos gaat blom!” Daar het ’n mooi tyd vir my en Matthys aangebreek. Ons het middae ver gaan stap wanneer hy by die huis was, met Wagter en Blikkies op ons hakke. Ook baie gepraat oor hierdie kind van ons, en allerhande toekomsplanne gemaak. Matthys, knap met houtwerk, het vir my ’n ou skommelstoel reggemaak vir wanneer ek die baba moet voed. Ek het nou net vir myself en die baba naaldwerk gedoen: sagte nagrokkies vir my, om die hals geborduur, bababaadjies en flennienagkleertjies, bootees en babamusse met klossies. Ek het gereken tant Tollie moes oorkom vir die geboorte, maar Moeder het gesê sy was te oud. Met dié bekende en vertroude vroedvrou nie ’n opsie nie, het Vader se waarskuwings oor die gevare van kindergeboorte by my begin spook. ’n Hospitaal is tog eintlik baie veiliger, het ek geredeneer, en die mense daar is opgelei. Hoewel die hospitaal in Piketberg ver was, het Matthys en Moeder met my saamgestem dis die beste plek vir die geboorte. Ons sou voor die tyd ’n plan maak om betyds daar te kom. Moeder het nou baiekeer kom kuier, verheug om in ons vreugde te deel. Sy was só bly dat ons familie uiteindelik sou uitbrei. Ons het dikwels op die stoep sit en gesels terwyl ons handwerk doen. “Moeder,” sê ek eendag toe ons weer so saam sit, “as dit ’n seun is, noem ons

hom Hugo.” “En as dit ’n dogter is, is julle net so geseënd. ’n Dogter wat jou eendag kan versôre as jy oud is. Die Bybel sê: Baie dogters het hulle knap gedra. Maar jy oortref hulle almal. As jy ’n dogter kan hê soos jyself, sal jy geseënd wees.” Haar pryswoorde het my skoon aangedaan gemaak. Ek kon net fluister: “Dankie, Moeder.” Saam het ons mooi goedjies vir die baba-trousseaukis gemaak, soos ons dit sommer genoem het. Ek het kombersies gebrei en gehekel van wol in die sagte kleure van die vroeë môrelug, en Moeder het kantstrokies op die kussinkies vasgewerk. Ek het nog nooit so na aan haar gevoel nie; dit was vir my of ek nou vir die eerste keer werklik ’n ma het. Toe ek vyf maande swanger was, het ons Piketberg toe gery sodat ek die dokter by die hospitaal kon gaan sien. Volgens hom was my datum middel Desember. Ons het besluit dat ek vanaf November by Moeder op De Heuwel sou gaan bly, wat baie nader as Eendekuil aan Piketberg was. Op Matthys se eendedam het daar om dié tyd ’n broeisel nuwe eendjies rondgeswem. Op ’n dag het ek die ma vreeslik ontsteld hoor skree en gesien hoe sy spartel-vlieg uit die water, die kleintjies agter haar aan. Toe sien ek dit: ’n pofadder lê langs die dam met sy kop oor die water gestrek. Ek het nog na Matthys geroep, maar die slang het weggeseil met ’n eendjie in sy bek. Vadertog, om ’n kind só te verloor! Ek kon die slang nie vergeet nie. Ek het bly dink aan Moeder wat haar eersgeborene verloor het as gevolg van ’n slangbyt, jare terug in die Kamiesberge. Wat as die pofadder weer te voorskyn sou kom en ons kind . . . ?

26. Geboorte in ’n stormnag

26 Geboorte in ’n stormnag

Matthys het verlof geneem vir die laaste weke van die skooljaar. ’n Afgetrede onderwyser sou instaan vir hom, en ons het in November op De Heuwel ingetrek. Die weke het verbygevlieg. Ek was gesond, en Matthys het my geterg en gesê my ronder gesig staan hom aan. In die laat namiddag van 14 Desember, ’n warm, bedompige dag met lae donderwolke, het effense pyne begin. “Toemaar, dis net die begin. ’n Eerste baba kom nooit vinnig nie,” het Moeder gesê. “Dis tien teen een nog ’n vals alarm.” Maar Fytjie het my so bekyk en gesê: “Hoekom loop haal die meneer-goed nie vir oumies Tollie nie? Mara kan die kjind mos hier kry. Ek maak solank vuur en sit water op.” “Ag, Fytjie, tant Tollie is ’n ou uitgedroogde bokkom nes ek!” het Moeder vies gesê. En vir my: “Mara, ons vat jou hospitaal toe as dit sover kom. Ons wil net nie in die nag ry as dit nie nodig is nie. Môreoggend vroeg kan Matthys jou vat.” Hy had g’n sê in hierdie vroumensdinge nie, maar hy kon sy bekommernis nie wegsteek nie. Tog het hy nie kans gesien om Moeder teë te gaan nie, en by my het die vrees wat Vader soveel jare gelede in my wakker gemaak het, nou oorgevat. Later die aand het die pyne korter op mekaar begin kom. Toe breek my water skielik omstreeks middernag. “As die water breek, dan’s dit tyd!” roep Fytjie uit. “Ons moet oumies Tollie laat haal!” “Bly tog stil, Fytjie!” skree Moeder, ongewoon hard vir haar. “ ’n Eerste

geboorte kan nog lank duur. Mara se pa het ammelee gesê geboorte is gevaarlik, en ou Tollie is oud.” Dan het Moeder ook sy woorde onthou! Selfs in my pyn was ek verwonderd daaroor dat sy haar in so ’n krisistyd op Jakob Brandt se uitspraak beroep het. Dit moet tog beteken dat hy reg was! Fytjie het niks gesê nie, net rooibostee met baie suiker gaan maak vir my. Teen drie-uur was die pyne al so erg dat ek kort-kort geskree het. Toe sê Moeder ons moet maar hospitaal toe ry, al is dit donker en die weer sleg. Sommer Vredenburg toe – Piketberg toe sal nou te lank vat. Dit het al heelnag op die horison geblits na die oostekant toe, en die donderweer het kort-kort gerammel. “Fytjie, help my,” het Moeder beveel. “Ek wil haar eers bietjie opbind.” “Nee tog, oumies! Wil jy die kjind nog staat terughou? Dis hoeka tyd!” Maar Moeder stuur haar om ’n ou flennielaken te gaan haal en sy skeur dit in lang stukke – die geluide skeur deur my lyf – en bind die breë repe om my opgeswelde maag. Veels te styf. Ek voel benoud! Moeder sê dis om my beter te laat voel oor die stamperige pad; Fytjie sê dit gaan die kind terughou. Hulle stry! “Matthys, bring die kar tot teenaan die stoep,” sê Moeder. “Ons help haar solank op.” Ek kan dit nie verduur dat hulle aan my vat nie. Dan loop daar iets warms teen my bene af. Dis bloed. “Matthys, kom help!” roep Moeder beangs. Hulle sleepdra my na die motor toe. Die pyn is nou so erg dat ek net flitse van bewussyn ervaar. Wat die helderste uitstaan, is Matthys se spierwit gesig. Agter in die motor, met my kop op Moeder se skoot. Donderslae. Weerlig wat in die kar inflits. En toe begin dit reën. Dit stort neer in strome. Net voor ons by die brug kom, gaan staan die kar. Matthys probeer oor en oor,

maar die enjin wil nie vat nie. “Nat geword binne-in,” sê Matthys en slaan magteloos op die stuurwiel. In die weerlig se flitse sien ons hoe hoog die rivier al is. “Daar was seker ’n wolkbreuk boontoe op,” sê Matthys. “En dis nog springgety ook,” sê Moeder. “Kyk hoe stoot die seewater oor die walle van die rivier.” Wat maak dit alles saak, dink ek, die pyne, as die pyne net kan ophou! Ek voel ek wil druk. “Moeder, help my!” “My liefling, hou uit. Hou uit. Miskien kry Matthys die kar aan die gang.” Sy het nog nooit so ’n woord vir my gesê nie. Liefling. In die lig van ’n weerligstraal sien ek haar beangste gesig, blink van die sweet. Matthys is buite homself. “Ek gaan hulp soek by hierdie huise!” Dis of Moeder wakker word uit haar hulpeloosheid. “Susanna bly hier, die tweede huis links ná die brug!” Matthys spring uit en die stormnag sluk hom in. Ek weet nie hoe lank dit geduur het nie, maar goddank kom hou Susanna se man met sy van’tjie stil. Hulle dra my uit in die reën en hy jaag met ons na Vredenburg se hospitaal. Ek was meer weg as by my bewussyn, maar ek onthou die dokter het die stywe verbande afgeruk. “Druk! Druk as jy kan!” het hy oor en oor gesê. Net die gedagte aan die kind het my laat aanhou. “ ’n Dogtertjie!” Dit het ek hom duidelik hoor sê. Maar sy skree nie.

Sy het net enkele minute geleef. “Ek is so verskriklik jammer,” sê die dokter. “Dit het te lank geduur. Dit was te veel vir die ou hartjie.”

Bitter. Bitter in my hart. Ek moes die kind op De Heuwel gekry het. Maar Vader se wet het my en Moeder selfs ná sy dood vervolg. Ons babatjie is op Treurkop begrawe. Langs Hugo se graf, waarvan die klippers rondom uitgeskuif is om die klein graffie ook in te sluit.

Net ’n vrou wat ’n kind by geboorte verloor het, sal die gevoel van leegheid en verslaentheid ken. Leeg. Hol. Ons huis sonder die geluid van ’n babastemmetjie. Al die hopies babaklere. Die wiegie wat Matthys so liefdevol gemaak het. Ek kon my lewe nie weer gevul kry met ander dinge nie. Nie eens die broodnodigste huistakies kon ek na behore verrig nie. En Dominee en die liewe Anna was nie meer op Eendekuil nie; hy het ’n beroep na die Overberg aanvaar. My gedagtes het om en om daardie nag gemaal vandat ek soggens my oë oopgemaak het totdat ek saans te moeg was om verder te dink. Ek het aanhoudend iemand gesoek op wie ek die blaam kon sit. Nes Vader! Matthys was mateloos geduldig met my, maar sy eie droefnis het hy weggesteek. Dit was asof hy oornag ’n ou man geword het. Hy het my soos ’n kind getroetel en getroos, maar hy moes bedags by die skool wees. En hy het ander dinge gehad om te doen: sy houtwerk, die tuin, sy diere, die nasienwerk elke namiddag, sy lesse vir die volgende dag. Sy wêreld was steeds groot, maar myne het gekrimp tot ’n leegte. By my het hy niks anders as treurige gedagtes gekry as hy huis toe kom nie. Het hy die verwyt – onverdiend – in my oë gesien? Hy het my uiteindelik sover gekry dat ons weer begin stap het. Veld toe, lande toe. Op die beter dae tot by die waterval saam met die honde.

In die huis het ek net die nodigste gedoen. Hier en daar ’n stukkie skottelgoed gewas, lusteloos iets in die pot gesit, dons van ’n kussing afgetrek, ’n kombers oor en oor gevou tot dit perfek gelê het. Ek het nie meer die eende kos gegee nie, iets wat ek vroeër so geniet het. Alles het op Matthys gewag as hy middae huis toe kom. Ek het weer die maagpyne van vroeër jare begin kry. Matthys was later radeloos en het ’n dokter laat kom om my te sien. “Jy moet besig raak, mevrou Du Toit,” het hy gesê. “Jou eende kwaak hier buite vir aandag! Ek is seker daar’s eiers in die hoenderneste. Kom uit die huis uit. Sit saadjies in die grond sodat jy in die lente iets nuuts kan sien groei.” Ek het gehoop om weer swanger te raak, maar niks het gebeur nie. Snags kon ek nie slaap nie. As Matthys soggens weg is skool toe, het ek teruggeklim in die skuilte van ons bed. Daardie tyd skryf Klaas vir my: Mara, die lewe hier is ook nie maklik nie, maar ek probeer. Dis tyd dat jy die lewe pak. Jy kan nie vir ewig treur nie. Jy het Matthys ook om aan te dink . . . Wat weet Klaas! Ek het die brief opgefrommel en in die stoof gegooi. Gestaan en kyk hoe die papier vaal en swart en as raak.

Stadig het die swartheid om my opgelos soos die oggendmis wanneer die son eindelik deurbreek. Ek het weer vreugde in Matthys se geselskap gevind, en op ’n dag het ek sommer gesing terwyl ek in die tuin was. Ek het begin bak, en ek het bekers en potte blomme oral in die huis gesit. Dit was lente en deur die venster kon ek oral blomme sien, plate geel en wit en oranje. Pers kolle vygies. Toe Matthys een middag inkom, snuif hy die lug. “Soetkoekies!” En sy gesig word jonk en bly. Ons het ver gaan stap daardie middag. Ek onthou hy het ’n blou Sandveldlelie wat so lekker ruik gepluk en in my hare gesteek. Ek het daardie blommetjie gedroog en in my Bybel gesit.

Partykeer het ou Langoor, ons donkie, saam met die honde geloop as ons gaan stap. Hy was ’n halfwilde aanloopdonkie – Matthys het gereken uit die nageslag van die donkies wat in die Boereoor die berge agtergebly het en deur die jare maar net aangeteel het. Matthys het hom aangelok en mak gemaak en later vir hom ’n kampie gemaak, en so het hy een van die familie geword. Elke middag teen sonsak het Langoor by die draad gestaan en wag vir Matthys om hom iets lekkers te kom gee: ’n wortel of ’n appel, soms selfs ’n lekkertjie. Dan is die twee honde ook in die kampie toegelaat en het hulle soos kinders rondbaljaar. Tot Langoor skielik gaan stilstaan. Genoeg is genoeg! het sy houding gesê, en hy sou die honde so ’n ligte skoppie gee om hulle dit te laat verstaan. Soms het Matthys op Langoor die veld in gery en dan moes hy ’n drag hout vir vuurmaak terugsleep. Hulle het altyd tot reg voor die kombuisdeur gekom, en Langoor sou sy vaalbruin kop oor die onderdeur steek en wag vir sy wortel. Hoe liefdevol kon Matthys nie met mens en dier omgaan nie. Deur die jare het ek hom waarlik liefgekry. Ek het met sekerheid geweet: Matthys is ’n rots. As die lewe my kasty, sal hy altyd daar wees – so het ek geglo.

27. Heuningkoning van die Sandveld

27 Heuningkoning van die Sandveld

Dit was ’n vaal herfsnamiddag, vier jaar ná ons baba se dood, met lang skaduwees wat tot in die voorkamer rek. Matthys was laat, iets wat byna nooit gebeur het nie. My hart het onverklaarbaar swaar gevoel. Maar dit sou alles beter word die oomblik wanneer hy by die hekkie instap, het ek gedink. Miskien kan ek hom solank tegemoetloop . . . Toe hoor ek die hekkie oopgaan en sien dis meneer Nel, die prinsipaal, wat met die paadjie aankom. Ek het soos ’n riet begin bewe nog voor hy dit gesê het: Matthys het ineengestort by sy lessenaar. Meneer Nel hou my vas, hou my regop. Toe vertel hy my die hele waarheid. Matthys het ’n hartaanval gehad. Hy is dood. Daar was niks wat enigiemand kon doen nie. Dit was oombliklik. Hy het nie gely nie. Dit was net asof hy in ’n skielike diep slaap geval het. Die woorde het in my ore weerklink, maar dit wou nie my verstand binnedring nie. Matthys was nog nie vyftig nie. Hoe was dit moontlik? Moeder het met ’n geleë gekom. Sy was ontroosbaar; Matthys was soos ’n seun vir haar. Fytjie het saamgekom. Sy het die dood geken, haar mense het ook al in die sandkooi geslaap: Ai’ Bloutjie is kort tevore begrawe, en outa Piet net die vorige jaar. Die oomblik wat Fytjie ingestap het, ruggie krom, het my hart opgelig. Sy het oral reggevat, ook die kos gemaak, want ek had so baie dinge om te reël vir die begrafnis. Paulus en Maria Walters, ons getroue vriende van hul plaas naby Jacobsbaai, het my kom help. Moeder is terug na De Heuwel ná die begrafnis. Sy was swak en siekerig. Ek moes terugkom plaas toe, het sy oor en oor gepleit. Ek het daaraan begin dink om te verkoop. Ek kon die verband op die plasie nie

bybring nie. Die mense het ook gepraat, ek het die fluisteringe gehoor: Sy is te tingerig, sy sal dit nooit alleen maak hier nie. Matthys du Toit moes vir hom ’n sterk Swartlandse vrou gevat het . . . Ek was van Velddrif, nie ’n gebore Eendekuiler nie, en skielik het dit saak gemaak. Of miskien was dit maar my geaardheid om my die geskinder so aan te trek. Ek het stil geword soos ouma Sannie jare gelede. By elke ete het Fytjie se kos byna onaangeraak bly staan. Op ’n dag hou ’n vreemde bakkie voor die deur stil. ’n Man en ’n vrou wat ek nog nooit gesien het nie, klim uit. Familie van Matthys, sê hulle. Sy ma se enigste broer se kinders. Hulle vra verskoning dat hulle nie die begrafnis bygewoon het nie, het die tyding te laat gekry. Maar hulle weet dat ons nie kinders het nie en het gehoor dat ek die plaas nie sal hou nie, nou kom vra hulle dat die geelhoutjonkmanskas moet teruggaan na die Kruger-familie. En die silwerskinkbord – weet ek dit het aan president Kruger behoort? Hy was mos veraf familie, aan Matthys se moederskant. Ek was lamgeslaan. Maar my droefheid en verwarring was so totaal dat ek hulle in stilte hul gang laat gaan het. Toe ek die jonkmanskas leegmaak, kry ek in die boonste laai ons baba se doodsertifikaat. Daar staan die woorde wat ek soveel keer gelees het, swart op wit: Death due to prolonged and difficult labour. Wat het aardse besittings tog saak gemaak by so ’n verlies? Dis dan die beste om te verkoop, het ek besluit. Die eerste wat gegaan het, was Matthys se ou Dodge – ek kon tog nie bestuur nie. Een van die jong onderwysers het dit gekoop. Die nuwe eienaar van die plasie het verder alles oorgeneem, al die diere, ook ons donkie. Hy het belowe om spesiaal na Langoor om te sien, hom tog elke dag ’n wortel te voer. Ek het net die honde gehou, wat sedert Matthys se dood op my hakke gevolg het oral waar ek gaan. Paulus het met sy groot nuwe bakkie gekom om my en Fytjie na De Heuwel te neem. Daar was nie veel om te laai nie. Ek het net die houtkis wat Matthys vir die baba-trousseau gemaak het uitgehou by die verkoop. Die babakleertjies kon ek op die plaas uitdeel – daar was altyd behoefte iewerster. En natuurlik Moeder se katel. Sou dit nou die laaste reis wees vir Knud Pedersen se handewerk?

Dit was ’n bittere koue dag toe ons vertrek het. Ek het my jas stywer om my gevou en vir oulaas oor Langoor se kop gaan vryf en vir hom ’n hele bossie wortels gegee. Die twee honde het agterin die bakkie op ’n streepsak gelê, elkeen met ’n been om hom besig te hou – Fytjie se plan. Moeder het ons op die stoep van De Heuwel ingewag. Sy en Grietjie. Dié was nou groot, langer as haar ma, wat al hoe krommer geword het. Die twee honde het ’n bietjie beangs rondgesnuffel en toe in die kombuis tot ruste gekom.

So het ek en Moeder saamgewoon, elk met haar droefnis, wat ook gedeelde droefnis was. Matthys se dood en ons kind s’n het Moeder swaar getref. Sy had soveel hoop vir ons toekoms. Kobus Stuurman, wat ek as rooikopseuntjie laas gesien het, was nou ’n aantreklike jong man in sy twintigs. Hy het toesig gehou oor die sout- en skulpwerke op De Heuwel. Hy is baiekeer by ons huis verby om na die enjins en die werkery te gaan kyk. Taks om taks as hy verbykom, het hy sy hoed in ’n vriendelike groet gelig, soms op sy fiets, of te voet wanneer hy die lorrie by die hek gelos het. “Hy lyk ’n verstandige jongetjie,” het Moeder gesê. “Gesels aljimmers ’n paar woorde met my as hy hier verbykom.” Moeder het vertel dat Klaas, wat baie geïnteresseerd was in die skulpwerke, in die laaste jare elke keer tydens sy vakansie saam met Kobus by die werkery doenig was. Klaas het Kobus gehelp om die sorteermasjiene te bou en die sorteerstelsel vir die skulpe te ontwerp. Hy het op die myne baie geleer van masjinerie en hy had ’n ligte kop. Klaas se kuiers so twee, drie keer per jaar was hoogtepunte vir my en Moeder. Toe hy weer met vakansie kom, hoor ek eendag hoe hy en Kobus buite staan en diskoers hou en hoe Klaas uitvra na die soutrapery. Kobus lag tevrede toe hy vertel hoe goed hulle verkoop. “Ja-nee, hier in die Sandveld is dit mos net: gooi met growwe sout!” Die soutwerke wat Moeder nog begin het . . . Alles kon so anders uitgewerk het vir die Brandt-familie, dink ek hartseer. As dit net nie vir Vader was nie.

Toe die twee mans, al twee met sulke sagte stemme, wegstap, sien ek hoe eners hulle loop – soos Sandvelders se manier maar is: bietjie vooroor en swaai-swaai met die arms. Klaas se hare het met die jare bruiner geword, die vurige rooi ’n bietjie sagter. Kobus se hare had dieselfde rooikoper skynsel. Vir ’n oomblik kom Vader se beeld helder voor my op, maar ek vee dit uit my kop.

Toe Klaas die volgende Krismisvakansie weer huis toe kom, sit ons een môre in die tuin en gesels. Die tuin is Klaas se trots. Hy het dit self aangelê met allerhande vetplante in blikke geplant wat in rye staan, netjiese skulppaadjies tussendeur. Die ou bank, nou plek-plek half verrot, is steeds onder die manatokkaboom. Ek gaan sit daarop, want ek is lig genoeg. Klaas sit op ’n omgekeerde drom. Toe ek opkyk in die sonverligte blare bokant my, besef ek eers hoe groot die bome geword het; die tuin lê half in skaduwee. Hoe anders dan ook? Daar is intussen soveel jare verby. “Klaas, daardie onderwyseres wat jy by die myn geken het, wat het van haar geword?” Hy draai sy gesig half weg. “Ek het vir haar gesê ons kan nie trou nie. Daar is Moeder en jy om aan te dink. Ek wou nie trou sonder genoeg geld nie. Ek het gesien hoe swaarkry vrouens kan verniel.” “So sien jy haar glad nie meer nie?” Hy raak skielik rusteloos. Hy wil na sy korwe gaan kyk, sê hy. Ek dink: Met my en Moeder versorg van Matthys se pensioengeldjies kan Klaas nou mos trou. Hy is nog nie te oud nie, en ’n jong vrou op De Heuwel sal so ’n aanspraak wees. Dalk kan hy die plaas terugkoop, al word die soutrapery en die skulpwerke uitgehou. Dié aand vra ek weer wat van die onderwyseres. “Sussie, jy vra te veel vrae. Sy is dood. Laas maand was dit al vyf jaar. Haar

ouers blameer my vir haar dood. Sê ek het haar in die steek gelaat, haar hart was gebreek. Dis nie waar nie, sy het tering gekry, maar hulle vervloek my. Elke jaar op haar sterfdag stuur hulle vir my ’n aaklige brief. So, nou weet jy.” “Weet Moeder daarvan?” “Ja. Ek het haar dourie tyd al gesê.” En ek het nie in die geheim gedeel nie. Net Moeder en Klaas. “Kan jy nie nou maar weg uit die Transvaal nie? Vir goed huis toe kom nie, Klaas? Moenie jou steur aan daardie mense se vervloekings nie. Dit gaan net terugkom na hulleself toe.” Hy knik. “Ons sal sien, Sussie. Ons sal sien.”

Moeder kon haar tog so kwel oor Klaas op die myne, kompleet of hy nog ’n kind was. Hy moet tog oppas vir vreemdelinge met slegte invloede, hulle kan sy geld steel! Ek moet haar briewe vir hom skryf, want sy sê haar hande bewe nou te veel. Sy kla dikwels in die briewe dat sy nie wel is nie, maar sy vertrou op God. En ag, sy verlang Klaas tog so. Ek sit my eie brief aan Klaas by hare in die koevert: Moeder word nou regtig oud en klaerig. Ek kan haar ook nie gelukkig maak nie – ’n mens moet vrolik wees vir so iets. As ek iewers heen weggaan, voel ek skuldig om haar alleen te los. Ons moet versigtig werk met my geldjies en met wat ons uit die hoenders en varke en die bietjie boontjies inkry. In die oë van die mense hier rond is en bly ons niks, want ons is maar huurlinge. Die meeste van alles mis ek musiek. My tye voor die klavier saam met Anna op Eendekuil. Ek speel soms op die harpie wat Solomon my gegee het, maar dit klink so droewig, dan begin Wagter en Blikkies tjank. Ek wonder: Sou hulle Matthys onthou? Ai, Klaas, Matthys het sy hand tog so oor my en oor die diere, oor álles gehou.

’n Vrou sonder ’n man word nie gereken nie. As jy terugkom, sal ek en Moeder ook weer gereken wees.

Ná ’n klompie maande kry ons uiteindelik die goeie nuus: Klaas kom terug. Hy het bedank op die myne. En hy het vir hom ’n kar gekoop – ’n Chev. My boetie het omtrent soos ’n wafferse jentelman in die Sandveld aangekom. Het hy nie altyd gesê hy kom nie terug voor hy geld bymekaargemaak het nie? Hy het die ou eettafel volgepak met pakkies en kardoesies. Tjoklits, spesiale koffie, gekleurde lekkerruiksepies wat Moeder bekyk en teen haar wang druk. Dit was ’n aand van groot vreugde. Met Klaas se aankoms was daar onmiddellik ’n drukte op die plaas. Hy was terug om te bly en het dadelik meer byekorwe opgestel. Sy heuning was al wyd en syd bekend, en mense het van ver af begin kom agter spesifiek sy heuning aan. Daar was nou aljimmers vreemde stemme in die voorhuis, en ek en Moeder was maar te bly om koffie aan te dra terwyl Klaas uitlê presies van watter blomme die verskillende heuningsoorte gemaak is. Hy het later onder die kopers die bynaam gekry van Heuningkoning van die Sandveld, en die gereelde verkope het vir ons ’n gawe inkomste ingebring. As daar ’n droë winter was, kon Klaas altyd die verskil sien in die heuning van die volgende seisoen, want die bye moes te ver vlieg om nektar te kry. Sulke tye het hy die neste van die wilde bye opgesoek om te vergoed vir die verlies aan inkomste. “Ja, Sussie, ek is nou ’n heuningjagter,” sê hy met ’n laggie toe hy op so ’n dag ver uit die veld terugkom. “ ’n Heuningjagter op soek na heuning in ou hol boomstamme. Dis ook goed, wat, maar as ek ná so ’n hele dag se gejag leëhand terugkom, dán is dit bitter heuning.” Maar Klaas was nie ’n bitterbek nie. Hy kon vrede maak met baie dinge en sy lewe ten beste inrig. “Mens moet roei met die rieme wat jy het,” het hy graag gesê.

Daardie jaar toe Klaas vir goed teruggekom het Sandveld toe, was ’n goeie jaar vir Moeder én vir my. Hy het ons dikwels uitgeneem en ons het oral rondgery in sy Chev. Moeder was danig ingenome om gesien te word saam met die seun wat sy, kan jy maar sê, van kindsdag af verafgod het. “Oee, die t’kaukind het huis gekry,” het Fytjie suutjies vir my gesê en onderlangs geglimlag oor Moeder so openlik trots was op Klaas. Die t’kaukind, ja – vir altyd Moeder se laaste en jongste, al was hy nou yslik lank en ’n aanvallige kêrel. Maar ek was net so bly om Klaas by ons te hê, want ek en Moeder kon nou gemaklik op Velddrif by die winkels kom. Daar sou ons tydsaam rondloop en roksgoed soek vir nuwe klere – kerkrokke en iets moois vir Krismis. Soos gerekende mense. Die vark vir Klaas se verjaardag die dag ná Krismis is lank voor die tyd al op hok gesit om vet gevoer te raak. Met die jare het dit ’n gewoonte geword, dié viering op Boxing Day. Klaas se ou vriende, met Lammie de Wet vooraan, het altyd die datum onthou en een ná die ander opgedaag deur die loop van die dag. Moeder het self bygestaan by die varkslag, dan het Fytjie en Grietjie gehelp met die skraap en opsny. Natuurlik nie sonder dat die twee by die vuur redekawel oor of vanjaar se vark vetter of kleiner was as die vorige jaar s’n nie. Daar sou karmenaadjies gemaak word vir braai, en baie wors. Die vet word in ’n groot pot uitgebraai. “Oeee, voorste kossietjie by ’n stukkie roosterkoek, dié varkvet,” sê Fytjie, wat nog krommer as gewoonlik oor die vleis gebuk staan. “My mond water hoeka,” sug Grietjie ook vol begerigheid. Die Sondag voor Krismis gesels Moeder nog te lekker die oggend aan die brekfistafel. Sy vra uit of alles reg is vir Klaas se verjaardag. Sy sê die hoender vir ons middagete is byna gaar – “Klaas is tog so lief vir hoender” – en sy gaan spesiaal melkkos maak vir poeding – “vir ’n ou soetigheidjie vir Klaas”. Ja, dink ek, met hom by die huis is haar dag so naby aan volmaak as kan kom. Eindelik het die lewe weer ’n bietjie gedraai vir haar – sonkant toe. Maar toe dit kerktyd raak, sê Moeder skielik nee wat, sy bly maar liewerster vandag by die huis. Sy voel so luierig, ek en Klaas moet maar gaan. Fytjie sal

haar later help met die groentetjies. Toe Klaas ná die kerkdiens nog wil staan gesels, por ek hom aan. “Boetie, ek voel nie gerus nie. Ons moet liewer op De Heuwel kom. Moeder . . .” By die huis kry ons haar in die bed. Fytjie het dit nog reggekry om haar nagrok vir haar aan te trek. “Die oumies praat g’n woord nie,” sê sy. Klaas het die jong dokter gaan roep wat in dokter Pollitt se plek gekom het. “Beroerte,” sê hy ná hy Moeder goed ondersoek het. “Laat haar maar net rus, en voer haar eers net lepeltjies sagte kos. Vryf die lam hand en voet elke dag ’n bietjie, en as sy eendag aanstaltes maak om te loop, moet julle haar altyd aan weerskante ondersteun.” Ek kon dit nie kleinkry nie. Beroerte nes Vader? Moet die twee lewens wat soveel woede geken het, al twee só tot ’n einde kom? Deur die volgende paar dae was ek nie seker of Moeder my kon hoor nie, maar ek was seker sy het geweet ek is by haar. En dat ek baie lief is vir haar. Sy het soms lank na my gekyk met daardie bleekblou oë, en as ek haar hand gedruk het, het sy swakkies teruggedruk. Klaas het vir haar suurklontjies en suurvytjies en mebos aangedra. Die mebos het hy self gemaak. Die suurste appelkose het hy fyngedruk, want hy het in die dorp gehoor surerigheid in die mond laat die speeksel loop en maak die tong weer los. Dit het nie gehelp nie. Maar Moeder kon later darem weer orent kom. Sy het regop gestaan tussen my en Fytjie en ’n paar treetjies gegee. So het Krismis gekom en gegaan. Klaas se paartie is afgestel, en my verjaardag het ook sonder enige viering verbygegaan. Op ’n oggend loop ek ’n bietjie veldin om lug te skep. Daar kom Grietjie aangehol, uitasem. “Mara moet gou kom! Die oumies is nou baie siek.” Saam met Grietjie hardloop ek oor bosse en klippers om by die huis te kom.

“Die oumies wou opstaan,” hyg Grietjie. “Toe’t Mame haar in baas Klaas se tuin in gehelp. Sy’t aanmekaar soontoe gebeur. Sy’t vorentoe gebuk, die oumies, daar slaat sy sommer om.” Fytjie het Moeder op ’n manier op die ou bank sitgemaak. Toe ek by haar kom, maak sy snaakse geluide, nes of sy opgewonde is en dringend iets wil sê. Ek hardloop om die huis. “Klaas! Klaas!” Maar hy was iewerster agter die bome, besig om heuning uit te haal. Grietjie het verder gehardloop en hom gaan roep. Toe kon ons Moeder saam optel en kamer toe dra. Ons het hulpeloos by haar bed bly sit. Sy het weer dringende geluide gemaak. Toe kom dit uit: “K- . . . Kl- . . . Klaas.” Hy het haar hand gevat en so by haar bly sit. Ek het tee gaan maak en probeer om haar slukkies te laat vat uit die tuitkoppietjie, maar sy het verstik en dit weggestoot. Haar oë was heeltyd net op Klaas. Hy het dwarsdeur die nag by haar bed gesit. Die volgende oggend is sy dood. Die trane het stil oor Klaas se wange geloop toe hy, soos die gewoonte was, op elke oog ’n geldstukkie sit om die ooglede toe te hou. Ek het Moeder self uitgelê in die spierwit doodsklere wat sy in ’n kussingsloop in haar kas gereed gehou het. Sy het altyd gesê die dooies moet behoorlik geklee wees. Hoe dun en smal is haar voete tog, het ek gedink toe ek die gebreide wit sokkies vir haar aantrek. Dié voete wat so baie geloop het in haar lewe. “Slaap nou maar rustig, Moeder,” het ek haar gegroet. “Jou dae van swoeg en swerf is oor.” Ons het haar op Treurkop begrawe, langs Hugo en my en Matthys se dogtertjie. Ver genoeg van Vader af.

28. As die lewe jou gemoerak het

28 As die lewe jou gemoerak het

’n Maand of wat ná Moeder se dood het Kobus Stuurman ons kom besoek. Alle reëlings wat De Heuwel betref, bly dieselfde, het hy my en Klaas verseker. Ons kan die gebruik van die huis hê tot die dag van ons dood. Vir die eerste keer het iemand dit openlik gesê: De Heuwel behoort aan sy pa, Jan Stuurman. Miskien het ek altyd geweet. Dit – en baie meer. Maar dit was steeds vir my ’n raaisel hoe Vader dit reggekry het om oupa Brandt se testament te omseil. Kobus het gevra of Klaas bereid sou wees om na die troppie skaap op De Heuwel om te sien. Hy moes ook gereeld die heinings en watersuipplekke nagaan en sy hand oor die geboue hou. In ruil daarvoor kon hy boer soos hy wou; die Stuurmans sou net die sout- en skulpwerke uithou. Klaas was alte gewillig. In die volgende maande het hy skaap bygekoop en weer koring begin saai. Die ou boontjieakkers het hy vergroot, tot hoër op langs die rivier. Al dié dinge saam met die inkomste uit die heuning het die lewe vir ons maklik gemaak. Ons was nog huurlinge op De Heuwel, maar die feit dat Klaas kon boer, het ’n groot verskil gemaak. Eendag sien hy in die winkel op Velddrif ’n koerantadvertensie: ’n Hollandse dame wil graag in Suid-Afrika kom woon. Sy is ’n jong weduvrou, sonder kinders. Sy kan goed kook en huishou, sy kan naaldwerk doen en selfs verpleging. Terug by die huis vertel hy my opgewonde daarvan: hy wil die dame kontak. Nou, Klaas het altyd ’n swakte vir Europese vrouens gehad – hy het baiekeer vertel van uitlanders wat hy op die myne ontmoet het – en die taal sou nie veel van ’n probleem wees nie.

Hy skryf toe aan die adres. Briewe kom en gaan tussen die twee. Ses maande later ry hy Kaap toe om Neeltje de Wit by die lughawe te gaan haal. Sy sou by ons op De Heuwel kom bly. Ek het dadelik van die vriendelike Hollander gehou. Baie aande het ons drie saam om die tafel sit en gesels. Ons het haar van die harde lewe in die Sandveld vertel, waar droogte jou lewe regeer – iets wat sy haar nie kon voorstel nie. Sy het ons vertel van haar lae land, van baie reën en die bleek lug, die min son en die groen grasvelde. Die groot, sterk vrou met die blonde hare was vir Klaas baie aantreklik, maar weer het iets hom gekeer om tot trou te kom. Ek het baie daaroor gewonder, en ek kon nie help om hom weer as seuntjie saam met Moeder in die ou houtkatel te sien nie. Sou sy verering vir Moeder en sy jare lange sorgsaamheid teenoor haar die plek ingeneem het van ’n normale verhouding met ’n vrou van sy portuur? Uiteindelik is Neeltje weg van ons af; op ’n plaas naby Saldanha het ’n boer ’n huishoudster nodig gehad. Sy het Klaas nog gesien, sy het gesê sy wou trou en kinders hê, ’n plek om haar voete neer te sit. Maar Klaas het gesê De Heuwel is nie ons s’n nie; hy moet eers genoeg geld hê dat hy dit kan terugkoop. Dán . . . Klaas het sy fout te laat besef. Uit die bloute is Neeltje getroud met die ryk wewenaar vir wie sy gewerk het. Sy het ’n wonderlike gasvrou geword, want sy het heerlik gebak en gekook. Die onthale wat sy gegee het, was later oor die hele Weskus bekend. Toe het ek geweet: Ons familie sal geen nageslag hê nie. As ek en Klaas die dag dood is, sal die Brandts van De Heuwel – Weglopersheuwel – vergeet word. Sou tant Hendrieka se vervloeking van Vader dan waar geword het?

Dit was met die herdenking van Moeder se tweede sterfdag dat daar vreemde dinge gebeur het. Die katte het heeldag in die huis rondgesit; die veldmuise in die werf se omgewing het skielik in bosse begin opklim en daar gesit soos voëls op ’n tak. Wagter, ook al oud, het onrustig loop en blaf vir niks. Blikkies was toe

al dood. Ek het my nie aan dié dinge gesteur nie, maar soos altyd op Moeder se sterfdag het ek blomme op die drie grafte op Treurkop gaan sit. En soos altyd gevoel dat hulle so naby my is – net ’n lagie grond en klippe tussen ons. “Die bye is rusteloos vandag,” sê Klaas toe hy laatmiddag inkom. Hy skink vir hom ’n glasie soetwyn uit ’n kraffie – sy gewoonte as hy partykeer moeg uit die veld by die huis kom. “Vir jou ook ’n slukkie, Sussie?” “Ja, Klaas, skink maar. Dalk laat dit my beter voel. Ek het vandag daar op Treurkop gedink hoe klein ons ou familietjie nou is. Net ek en jy. Ek weet skoon nie hoe ek dit het vandag nie.” Ek onthou dat ek – die skemer het net begin val – met my glasie wyn voor die venster gestaan het en op Klaas se tuin uitgekyk het. Die aandlug was vol van ’n heerlike blomgeur, en iewers het ek bye gehoor. Ek het ’n kers opgesteek – spesiaal vir Moeder – en die blaker in die vensterbank gesit, ’n stoel nader getrek en gaan sit en kyk na die geel vlammetjie. Baie later, toe die kers al laag brand, het ’n sterk luggie deur die venster ingekom. Die vlammetjie het geflikker en uitgedoof, en ek het opgestaan en kamer toe gegaan. Laat daardie nag raak ek wakker van ’n skudding om my. My bed rittel. Ek kry met moeite die kers aangesteek. Daar loop ’n bars deur my een kamermuur! Rondom my is daar nog ’n siddering. Klaas kom in met sy flitslig. Die hele kamer swaai onder sy voete, so lyk dit, en hy stut hom teen die kosyn. “Vader in die hemel, Boetie, wat gaan aan? Ons sink in die aarde weg!” “Kom dadelik!” Hy gryp my aan die hand en ons hardloop in die voorkamer in. Hy pluk my onder die kosyn in. Nog ’n sterk skudding. Toe doodse stilte.

Klaas lig met sy flitslig in die kamer rond. Langs die voordeur is ook ’n wye bars. Stof en stukkies kalk uit die plafon lê orals op die meubels neergesif. Hy skud sy kop. “Ja, Mara, dit maak nie saak dat ons nie juis iets oorhet nie. Die natuur vat in elk geval wat hy wil, en op sy eie tyd. Alles maar uiteindelik stof.” Ek weet hy betig my eintlik oor ek aljimmers neul oor die feit dat ons net huurders is op De Heuwel, ons wat dit eintlik moes besit het. In die aardbewing het hy ’n les gesien. So was Klaas – iemand wat hom met sy omstandighede kon tevrede stel. Gelukkig was daar nie verdere skade aan die huis nie. Fytjie-hulle se matjieshuis het die beste daarvan afgekom. “Maar ons Namas ken mos van huis bou, hoe dan nou nie!” lag sy net. Ons het voortgelewe saam met daardie barste. Ek het gekla daaroor dat die Stuurmans met hulle baie geld niks daaraan doen nie. As die wind deur die skrewe waai, het dit soos lang, treurige sugte geklink. Klaas het nooit iets gesê nie. Ook nie die barste toegemaak nie. Net die boerdery en sy korwe – dáároor het hy hom bekommer.

Die jare het verbygetrek soos sleepmis in die oggend. Ek het nie doelbewus gelet op die veranderinge wat die seisoene bring nie, net daarmee saamgeleef. Ek het mettertyd ’n gawe hoenderboerderytjie aan die gang gekry. Ek het ’n tuintjie vir die kombuis aangelê met ’n klompie tamatieplantjies en wortels en ’n redelike aartappelbedding. Maar water is skaars en ek dink nie ek sal weer groot plant nie. Ek hekel. Ek hekel in helder kleure. Hoe ouer ek word, hoe helderder word my kleure. Ek is lief vir geel, die kleur van sonskyn. Ek is nou al oral bekend vir my gebreide vatlappies wat soos haantjies lyk. “Parmantig,” het Freda Jawitski van hulle gesê. Ek lag altyd as ek na ’n klaar een kyk met sy goudgeel snawel en sy kordate bloedrooi kam. Hulle verkoop soos soetkoek by die kerkbasaar, en jy kry hulle oralster in Sandveldkombuise.

Daar is dae wanneer ek nie so goed voel nie. Ek dokter myself met lewensessens en daardie geel galpilletjies. Nie dat dit help nie. Maagsenuwees, het tant Tollie mos destyds gesê. Maar ek wil nou ’n slag opstaan daarteen. “Klaas,” kry ek op ’n dag ’n plan, “kan jy my nie Blindefontein toe vat nie?” “Nou hoe so Blindefontein toe?” “Dirk Venter. Jy weet mos hy het vir Rosa gesond gedokter? Heeltemal gesond. En ek het van baie ander gevalle ook gehoor. Hy het mos oor die water gaan leer.” Klaas dink ’n bietjie. Toe sê hy: “Nou goed, ons maak ’n dag daarvan. Dan gaan hou ons piekniek.” En so het dit ’n maandelikse ritjie geword. Almaardeur het my geloof in Dirk Venter gegroei. Daardie eerste keer het hy my ondersoek en gesê ek is veels te maer. Ek moet ’n paar keer per dag eet. Klein maaltye: bietjie vis, later brood en heuning, groente gekook saam met veldkos. En kruietee drink, het hy gesê. Jantjiebêrend laat trek en drink, wat party mense kankerbossie noem. Iets wat Fytjie ouds al gebruik. Maar hy het nie net na my liggaam omgesien nie. Soos Klaas het hy my betig, want hy het gemeen die moeilikheid lê dieper. “Kyk, Mara, ek trek ’n streep op hierdie papier. As die lewe jou gemoerak het van hier tot hier, is dit ongeveer die helfte, maar gaan jy Jakob Brandt nou toelaat om die stuk wat oor is óók te rinneweer? ’n Mooi vrou soos jy? Kyk buitentoe, hou op binnetoe kyk. Jy’s nie oud nie; jy het nog jou môres voor jou. Buitendien, jy’s ’n Sandveldvrou. Ons Sandvellers is sterk, kyk na my.” Hy bly ’n bietjie stil, lag toe slegweg. “Eens op ’n tyd – jy sal self onthou – was ek ’n soort monster waarmee mense hulle kinders bang gemaak het. Hoe meer almal my verstoot het omdat ek anders was, hoe erger het ek geword. Toe vat my ma my eendag opsy. Sy het my daaraan herinner dat ons Sandvellers nie sommer opgee nie, en sy het gesweer sy sal sien dat ek ’n sukses van my lewe maak. Maar, het sy gesê, net as ek sou

saamwerk. So is ek toe Londen toe gestuur, en so het ek toe braille geleer en al die ander goete, en die res ken jy.” Klaas het nie omgegee om so baie Blindefontein toe te ry nie. Ons het elke keer iewerster piekniek gemaak. Outa Boesman, nou ook al ver op sy jare, was mos nog daar. En Boytjie met sy baie stories oor sy wilde jare saam met Dirk Venter. Klaas het graag saam met Boytjie op die plaas rondgeloop en na die uitvoerproteas en die aartappellande gaan kyk. Deesdae eet ek graag vyfuur in die middag my aandkos. Maar ek maak Klaas se ete reg en sit by hom en gesels wanneer hy saans inkom. Hy vertel my van sy dag by die byekorwe, hoe die oes lyk en wat die skaap maak. Hy het vir hom ’n ou jeep aangeskaf en met dié kan hy die heuningneste in die veld nary. As dit die jaar goed gereën het, hoor ek by hom hoe dié en daai boere in die Sandveld vorentoe boer. Ook hoe goed Susanna se man vaar met die skulp- en soutwerke wat Kobus bestuur. Op someraande sit ons buite in die koel luggie. Klaas het ’n blomkaktus net langs die stoep geplant en ag, hoe soet ruik dit as hy die slag blom! “Koningin van die nag,” sê Klaas. “Maar soms blom hulle jare lank nie, as die omstandighede nie reg is nie. Gelukkig is die motte wat so ’n pragblom bestuif. Die natuur is wonderlik; God het elke ding perfek gemaak.” “Ja, dis wat Hugo ook altyd gesê het.” Ek voel iets van die ou bitterheid in my opstoot. “Hoekom moes Hugo sterf, Klaas? Hoekom is ons so wreed behandel? En selfs met my kind. Vader het uit sy graf instruksies gegee, my teëgehou!” “Nee, Mara! Genoeg daarvan. Moenie dat hy ons van meer gelukkige tye beroof nie. Dit lê net by jouself of jy die lewe geniet of nie.” So was Klaas. Iemand wat nie oorlog gemaak het met homself nie.

Een middag toe ek terugkom van my stap in die veld, sien ek die agterdeur staan

wyd oop. Dat dit nie toeklap in die wind nie, dink ek van ver af. Want die suidewind het al opgekom, die sterk wind wat elke namiddag in die somer waai en dan gaan lê as dit skemer word. Toe sien ek ou Vegter hou die deur oop. Klaas het die dop onder ’n slaaibos gekry, vertel Fytjie. Sy het dit skoongemaak, politoer gesmeer en blink opgevryf. “Die ou swerkater,” sê sy, “sal hom wat verbeel!” Ek kon net glimlag oor die ou skilpad wat uiteindelik sy pad teruggekry het na De Heuwel se huis. Al is hy vol skrape van sy bakleie met ander mannetjies, is die patrone op sy dop tog te mooi, soos ’n hekelpatroon in geel en swart. Ná al die kere wat hy my so laat skrik het, het ou Vegter nou ons deurwagter geword.

Soos die seisoene draai en almaardeur draai, geniet ek die rykdom wat die natuur bied. Ek loop ver ente deur die veld soos toeka saam met Fytjie en Hugo. As ek op ’n duin stop om te rus, kan ek ver sien sonder dat ’n heining my sig versper. Sommer tot by die einde van die wêreld, voel dit vir my. Ek hoor skaap wat ver weg blêr, ek gewaar die siltruik van die rivier, en as ek mooi luister, die sagte suising van die wind in die riete op die oewer. In September, as daar goeie reëns was, gaan ek altyd ’n paar maal Treurkop toe om na Moeder se tjienkerientjees te kyk. Soos ’n wonderwerk blom hulle elke jaar in die arm sandgrond. Deur die jare het die bolle vermeerder en die pragtige dieprooi kelkies glans in die son. As ek die keer gelukkig is – wat veral gebeur as Fytjie of Grietjie by is, want hulle neuse is soveel fyner – kry ek die sagte, soeterige ruik van koekemakranka. Fytjie het my dourie tyd al geleer jy kan hom van ver af ruik, maar dis nie te sê jy gaan hom voor jou voete kry nie. Ek weet, maar ek soek nogtans. Straks sien ek die kroeshaarpolletjie raak. Ek wil my neus in die fyn pienk kelkblaartjies druk en die geurigheid in my longe intrek. En op ’n dag is die heerlike pitjiesvrug dalk daar.

Of ek soek baroe soos ons vanmelewe gemaak het. Ek onthou hoe ons ons ore op die grond gedruk het om hom kamma te hoor groei. Dan het ons gesoek vir die stingel wat grondlangs loop, ’n sirkel daarom getrek en dit vir onsself uitgemerk. Daarna was die groustok by en kon ons begin grawe na die bol. “Fytjie, onthou jy hoe ons altyd baroe gesoek het? Ek en jy en Hugo. Hoe jy my vertel het van jou voormense wie se voete jy kon hoor met jou oor teen die grond?” “Ai-jee, waar’s daai jare tog. Toe’t Hugo mos nog gesê die hemel is nie net dour bo nie, dis hier onner tussen die kapokbossies en die rietpolle en die soutbosleegtes ook.” Ja, Fytjie. Hemel én hel is hier onder. Ek loop baie dae Treurkop toe. Van die koppie kyk ek af op Misverstand se huis. Dit staan leeg en verwaarloos, die tuin ’n wildernis. Ook by Sewe Putte lyk dit nie meer soos ek dit onthou nie. Ek gaan sit op die rand van die put wat altyd my en Theunis se geheime plek was. Toe was dit iets soos ’n towergrot, nou is dit net ’n baie diep klipbak. Vuil, want niemand maak dit meer skoon nie, en niemand kom haal meer water ná die reëntyd nie. In die verte lê die Piketberg, helder teen die lug. Ek dink aan ’n dag saam met Matthys toe ons in daardie berg gekyk het hoe veldmuise die soet bessies van die kersbosse afvreet. Ons het handevol kruie gepluk, boegoe en wildeals en bergtee. Maar Theunis se gesig kom skuif voor Matthys s’n in en skielik kan ek nie onthou hoe Matthys gelyk het nie . . . Soms loop ek na die plekke waar ek en Hugo en Moeder tussen die skulplae gegrawe het. Daar ritsel die namiddagwind deur droë gras, soos stemme van ver af. Soos soveel somers gelede tel ek weer skerfies op van ’n mensegeskiedenis oneindiglik ver in die verlede. Miskien, wie weet, vind ek of iemand anders eendag weer daardie yslike fossiel wat onder die sand versteek lê. Die een wat Hugo gesê het ons nie moet versteur nie. Maar dis dalk ook vir ewig weg onder die sandkombers.

29. Die heuning sal soet wees vanjaar in die Sandveld

29 Die heuning sal soet wees vanjaar in die Sandveld

Klaas het Sondae gereeld kerk toe gegaan, al het hulle hom Klaas Tweede Gelui genoem, want hy het meesal laat gekom. Ná die diens het hy graag by vriende aangegaan, bietjie gesels, miskien ’n wyntjie saam met hulle gedrink. Ek het party Sondae by die huis gebly sodat hy langer kon kuier; hy had die geselskap tog nodig. “Maar Klaas, moenie te veel wyn drink nie,” waarsku ek dan. “Eendag is eendag, dan maak jy ’n ongeluk met die bakkie.” Hy het net gelag. “Nooit gesien nie, Sussie!” Op ’n Sondag toe ons terugkom van die kerk af, stop die spietkop hom naby De Heuwel se afdraai. Hy sit daar onder ’n boom. Die bakkie se bande is afgeslyt, sê die spietkop, en die remme is ook nie goed nie. Klaas is nogal moerig. “Maar my hooter werk mos!” sê hy. Ons kom weg met ’n waarskuwing. Die week daarop ry Klaas dorp toe om by Bokkie se Kafee vir ons ’n paar goedjies te gaan kry. Gewoonlik drink hy dan nog koffie daar en gesels met die ander boere. Of hy gaan by ’n vriend aan; ek is gewoond daaraan. Maar dié dag kom hy besonderlik laat by die huis aan. “Klaas, het jy wyn gedrink? Jy lyk so snaaks.” “Ag, net ’n biertjie by Koos Vaalhoek, Sussie. Maar net toe ek by die afdraai kom, onthou ek van die harders wat ek gekoop en vergeet het by die bokkomskuur. Daar gly die bakkie toe om die draai en af van die pad af. Ek het seker ’n bietjie vinnig gery. Maar ek het darem nog die harders gaan haal.” “Jy’t ’n ongeluk gehad! Het jy seergekry?”

“Nee, ek is oukei, Sussie. Daar het ander ouens verbygekom en my gehelp om die bakkie weer op die pad te kry. Ek gaan maak ’n vuurtjie brand, dan braai ons vis vanaand.” Hy is by die agterdeur uit. Later ruik ek rook. Dis nes of iets vir my sê: Kyk by die venster uit. Die vlamme staan hemelhoog en die wind blaas hulle nog verder aan. Dit lyk kompleet of Klaas deur die vlamme wil loop. “Klaas! Klaas!” skree ek. “Staan terug!” Ek hardloop uit en gaan pluk hom weg van die vuur af. Ek gryp die emmer water wat altyd in die kombuis staan en gooi dit op die vlamme uit. Skraap sand met my hande bymekaar en gooi dit ook op. Stadig gaan lê die vlamme in stoom en rook. Klaas sit kop in sy hande op die stoeptrappie. “Klaas! Wat is dit? Het jy vandag jou kop gestamp toe die bakkie gegly het? Praat met my, Boetie!” Maar hy kyk na my soos een wat nie verstand het nie. Ek haak by hom in en stap saam na sy kamer toe. Hy sak op sy bed neer. “Ag, net ’n bietjie rus,” mompel hy. Ek gooi ’n kombers oor hom en vou dit om hom in. Merk op hoe geskroei sy hare is. Dit lyk of hy al slaap en ek trek die deur toe. Teen vyfuur eet ek alleen my broodjie, want ek wil hom nie weer gaan hinder nie. Die volgende oggend kom hy nie vroemôre uit sy kamer soos gewoonlik nie. Ek gaan klop aan die deur. Geen antwoord nie. Ek maak die deur oop. Hy lê stil soos die dood met sy arms oor sy bors gevou. Hy het in die nag gesterf. Die dokter kon nie presies sê wanneer nie. Die hou teen die kop . . . waarskynlik breinbloeding. Daar was niks wat ons kon doen nie,

sê die dokter. ’n Aar wat gebars het straks. Fytjie hou vol dit was ’n hartaanval. Maar Klaas was nog jonk, nie eens vyftig nie, en so gesond! Nog ’n keer staan ek vir ’n begrafnis by Treurkop. Met Fytjie en Grietjie by om my te ondersteun. Fytjie hou ’n krans van boegoelote en blomtakkies in haar hande. “Oor hy van kleindag af so erg was oor al die veldgoete,” sê sy hartseer.

Die dae kom en gaan. Dis asof daar ’n dynserigheid oor alles getrek het. Ek mis my broer vreeslik. Moeder se t’kaukind. Hy het my altyd opgevrolik, my sonkant toe laat kyk. Klaas was soos die rivier wat by die plaas verbyloop. Helder soos nadat die modder van die winterstorms op die bodem uitgesak het. Hy was eerlik; hy het my menigmaal teruggeroep met harde, reguit woorde oor my óú laai om in mismoed te verval. Kobus Stuurman was ’n groot hulp met die begrafnis. Hy het kom vra wat hy kan doen, en hy het sy werkers die graf laat grawe. Later het hy ’n begraafplaas rondom die vyf grafte uitgelê en ’n heining omgespan. “Almal van ons van De Heuwel sal eendag hier kan lê. Jy sal saam met jou mense hier kan lê, tannie Mara.” Toe is dit asof hy skielik verleë raak oor sy woorde. “Dis reg so, Kobus. Dit stel my gerus dat ek weet my lêplekkie is eendag by hulle.” Wat ek nie vir hom sê nie, is dat daar niks meer in die lewe is wat my regtig hier hou nie. Grietjie is nou die een wat my in die huis en op die werf help. Fytjie loop deesdae nooit meer sonder haar kierie nie, haar rug pla baie. Sy kom net af en

toe om ’n bietjie te gesels. Kobus kom elke Vrydag by ons verby voor hy ingaan dorp toe. Dan sê Grietjie, nog voor ek ’n woord kan inkry, wat ons alles nodig het aan kos of wat ook al. Ek wonder of Susanna hom dalk aangesê het om so vir my in te staan. Hoe ook al, ek is baie dankbaar teenoor hom. Ek het al ’n keer of wat saam met hom ingery Velddrif toe. As ek ’n lappie roksgoed soek, of ander vrouensgoed waarmee ek hom nie wil belas nie. Een Vrydag het ek net koffie gemaak toe hy verbykom. “Wil jy nie eers ’n koppie koffie drink nie?” nooi ek. “Dis te sê as jy tyd het. Hier kom mos nie baie geselskap nie.” Hy knik. “Ja, dankie. ’n Drinkding sal lekker wees.” Toe ons met die koffie sit, sê hy: “Ek wou nog altyd met julle gepraat het . . . oor hoe dit gekom het dat my pa die plaas gekoop het.” Hy sluk. “Nou is Klaas al dood. Maar ek wil maar vir tannie Mara sê: Ek is die seun van Jakob Brandt.” Toe ek niks sê nie, gaan hy voort: “Hy het ’n verklaring deur ’n prokureur laat opstel waarin hy dit sweer, en die hof het my pa toegelaat om die plaas te koop oor mý. Die oom was in groot geldmoeilikheid en hy kon nie meer nie. Maar my ma-goed en Pa Jan wou mos nooit daaroor praat nie.” Ek vat sy hand, ’n mooi sterk hand. My halfbroer wat my so baie aan Klaas herinner. “Ek weet, Kobus. Ek dink ek het maar altyd geweet.”

Van Rosa kry ek ná al die jare ’n mooi briefkaartjie met my verjaardag. Dis vol nuus oor haar en Awie en die kinders. En sy vra verskoning dat sy nou eers simpatiseer met Klaas se dood. Sy skryf ook Lordel bestuur deesdae een van die hotels wat nuut oopgemaak het op Lambertsbaai, al was die familie baie daarteen gekant. Dié dorpie is nou al byna ’n dorp, en dit pas Lordel soos ’n handskoen; sy het mos nooit smaak

gehad vir die plaaslewe nie. Onderaan die kaartjie nog ’n PS: Theunis se hart is maar nie in die visbedryf nie. Hy wil terug na Misverstand. Hy bly maar ’n boer in murg en been. Ek wil nie dat sulke nuus my omkrap nie, maar ek kan dit nie help nie. Toe vertel ek dit maar vir Fytjie toe dié weer kom inloer. “Rosa moes dit nooit vir my geskryf het nie,” kla ek. Fytjie rimpel haar voorkop en kyk my reguit aan. “Ai, Maratjie, maar nou hét sy!”

Die winter ná Klaas se dood het ’n vreeslike storm losgebars, erger as die een wat desjare die rivierwalle gebreek en De Heuwel en Misverstand aanmekaargebind het met ’n see van water. Vlae reën is soos bokseile vol water op die aarde leeggemaak. Die see was wild en reusebranders het die seewater in die rivier laat opstoot, terwyl die reën dit ook nog gevoed het. Die rivier het vinnig gestyg, en ek het geweet wat dit kan beteken. Tog was daar ’n vreemde soort gelatenheid in my. Ek was alleen, maar die huis was darem hoër as die kliphuis – een ding waarvoor Vader wel gesôre het. Ek sou eenvoudig wag en kyk wat gebeur. Ek is al deur soveel ellendes en trawalle in my lewe; ek sou deur hierdie een ook kom. Want net mooi toe was Fytjie en Grietjie weg na Wittewater, die Morawiese sendingstasie aan die voet van die Piketberg. “Ek’s nou in my terugloopdae,” het Fytjie gesê. “Loop my ou plekke en my ou mense na. Mara sal mos darem regkom, of hoe?” Pebliek of sy nie heeltemal seker was daarvan nie.

Ek het dit alles eers later gehoor – hoe dit gekom het: Theunis, wat in

Lambertsbaai gehoor het van die vloed, het na Misverstand gejaag om te kyk of hy Jasper en Gert Knokkels kan help om die diere na veiligheid te bring. Jasper het geweet Fytjie-hulle is weg Wittewater toe en dis hy wat vir Theunis gesê het ek is stokalleen op De Heuwel. Dit was of die tyd gaan stilstaan het. Iemand het bo die gesuis en gebulder van die storm aan die deur gehamer. Saam met wind en reën het hy binnegestrompel. “Mara! Kom! Jy kan nie vannag hier alleen bly nie.” “Ek sal veilig wees. Ek is nie bang nie.” “Mara, kóm! Nou! My bakkie lê reg.” Asof dit gister was, gryp hy my hand en ons struikel voort deur water en bossies en biesies tot by die rivierwal waar sy bakkie wild wieg. Hy help my in. Water stroom oor ons gesigte, ’n ysige noordwester sny deur ons deurweekte klere. “Jy moet houvas, Mara, ons kan bots met die dryfgoed!” skree Theunis agtertoe. Ek hoor hom bo die wind uit. Ek hoor hom. Waar ek agter sy rug geklem sit, my gesig teen die growwe vesels van sy sopnat trui en my hare teen sy nek vasgewaai, my arms om sy lyf, kan ek elke beweging van sy rugspiere voel soos hy verbete roei en swenk om takke en rietpolle, selfs boomstompe en dooie skape te vermy. Maar die stroom is geweldig sterk, en hoe hy ook stoei om die wal hoër op te bereik, die gety sleur ons weswaarts. Rivieraf. See toe. Deur my kop maal woorde uit The Mill on the Floss. Ek sien Maggie Tulliver en Tom voor my. Ek hoor Solomon Jawitski se rustige stem voorlees: And in death they were not parted. Niks is vir my werklik nie; ek het géén vrees nie. Dis al wat ek weet. Dan kom Theunis se woorde weer, yl bo die storm se geweld: “Die kotter lê daar voor by Leentjiesdraai voor anker!” Leentjiesdraai, die veilige klein inham waar ons ook soveel jare gelede saam was. Die skuilplek van minnaars, is daar gesê. Nou is hierdie uitgedyde baaitjie met die stormwater wat hoog lê, ’n skuilplek vir die kotter.

Die skipper en die bemanning staan almal op die dek, gereed om te help en ’n tou uit te gooi wat Theunis aan sy bakkie kan vasmaak sodat dit nie wegdryf nie. Toe die bakkie teenaan die kotter lê, strek gewillige arms af na ons toe en help ons op. “Die Bergrivier se walle is oralster verspoel en uitgekaller, elke oomblik op die rivier is gevaarlik. Dis ’n godsgenade dat julle tot hier gekom het,” sê die skipper. Koffie en droë komberse. Ek kry slaapplek in die skipper se kajuit, maar ek raak nooit warm die hele nag nie, en ek slaap ook nie. Buite steeds die wind se fluitende gehuil en die dreuning van die reën teen die patryspoort aan. Ek dink aan ouma Sannie in haar nood op die Bavaria, soveel jare gelede, en aan die lang ompad wat haar lewe geloop het voor sy by Oufontein en Knud Pedersen uitgekom het. Hugo se woorde kom by my op: dat die hemel op aarde ook kan wees. Hemel én hel. Ek weet Theunis sal vannag ook nie slaap nie. In die nag bedaar die reën en wind. ’n Flou son begin die oggend oor die water skyn. Die rivier is kalm, maar die water is dik van die modder. Rooigrond wat hoër op uitgekalwer is, stroom soos ’n pad deur die watervlak af see toe. Losgerukte bome en dooie diere en groot klonte aarde met klosse koringare en bondels riet dryf soos eilandjies op die stromende water. Pers waterhiasinte – soos grafblomme – gly tussen die drifsels deur. See toe. Vir altyd verlore. Theunis staan op die dek toe ek uitkom. Ek sien nou vir die eerste keer die grys strepe in sy donker hare. “Ons moet dadelik gaan, Mara, nóú, terwyl die weer bedaar het en die rivier stiller is tussen die getye.” Die skipper, ’n groot, sterk man, help my self af, hy gee my as ’t ware aan na Theunis wat met uitgestrekte arms in die bakkie wag. Die tou word losgeknoop. Die rieme glip in die roeiklampe. Ons vaar uit in die modderoranje water tussen die gevaarlike dryfgoed deur, oor eilande wat onder water lê. Net vir ’n oomblik onthou ek my kindervrees vir die willevarke diep onder. Hoe ver lê dit terug, en hoe nietig is dit nou.

Op die oewer by De Heuwel is die paal wat Hugo nog geplant het om sy bakkie aan vas te maak nou omtrent twee meter onder water. Die onderste deel van die ouhuis se murasie en die vloedmerke wat Hugo op die muur uitgekrap het, is onder water. Theunis roei so naby as hy kan aan die agterkant van die plaashuis, waar dit hoër is en die water baie vlakker. Hy spring uit en sleep die bakkie tot tussen die biesiepolle, help my uit en ons strompel plek-plek deur byna kniediep water tot ons die trappies na die stoep bereik. Daar hang woorde om ons – verkluim en sonder klank. My hele liggaam is dof van koue. Toe ek my klam blou trui stywer om my trek, kyk hy my aan. “Jou oë is nog net so blou soos toe ons . . . soos lank terug.” Yskoue lippe vlugtig teen my voorkop. Dalk net ’n verwaaide mot se vlerke. “Ek kom terug Misverstand toe.”

Dis asof die storm en die vloed al die ou vrese wat soveel jare deel van my lewe was, weggevee het. Asof al die hartseer verdwyn het, soos die bloed wat Hugo en outa Boesman met ’n laag wit skulpe bedek het voor die hoogwater daaroor ingestoot en dit skoongewas het. Hierdie reën sal diep in die sanderige aarde insink en nuwe lewe bring. Die lente sal vanjaar een blommeprag van helder, glansende kleure wees. Kalkoentjies en lelietjies, bobbejaantjies en vygiebosse, gousblomme, gansogies, pietsnotjies se bottergeel. Die bye sal terugstroom na die oorvloed van nektar, die korwe sal vol word en die heuning sal soet wees vanjaar in die Sandveld. Ek wag op hierdie lente, en ek sal weet wanneer die huis op Misverstand nie meer verlate is nie. Daar sal rook trek uit die skoorsteen.

Einde

Oor die boek

Opsomming

Mara Brandt is die dogter van Bavaria Mara, gebore ter see. Sy word groot op die oewer van die Bergrivier, in die Sandveld. Een van haar vroegste herinneringe is aan die jettie op Oufontein, wanneer ouma Sannie haar leer tel – bossie ingerygde bokkoms in die hand. Maar Mara se kuiertjies word altyd kortgeknip, sy moet huis toe voor haar pa dreunlyf raak. Want Pa Jacob Brandt is ’n moeilike man. En sy skadu val ver en donker oor die plaas De Heuwel, alombekend as Weglopersheuwel . . . ’n Meesleurende roman wat afspeel in die Sandveld, losweg gebaseer op die waarheid.

Oor die skrywer

HERMIONE SUTTNER is gebore op Kamieskroon in Namakwaland. Haar pa was Russies en haar ma van Poolse afkoms. Sy is reeds op ’n vroeë ouderdom aangemoedig om te begin skryf. Bitter heuning is haar vyfde roman. Deesdae woon Hermione afwisselend in Seepunt en op die oewer van die Bergrivier, in Velddrif.

Kolofonbladsy

Kwela Boeke, ’n druknaam van NB-Uitgewers, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 6525, Roggebaai 8001, Suid-Afrika www.kwela.com

Kopiereg © HG Suttner 2011

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

Omslagfoto: “Kersefontein, Hopefield” deur Arthur Elliott Omslagontwerp: Hanneke du Toit E-boekontwerp: Full Circle

Gedrukte uitgawe: Eerste uitgawe, eerste druk 2011 ISBN: 978-0-7957-0313-3

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe 2011 e-ISBN: 978-0-7957-0405-5